Սիսուան

95. Սահմանք Անազարբայ

Յիշեցաք ’ ի կարգի ստորագրութեան քաղաքիս զտեղիս ինչ նշանակեալս ’ ի նախնեաց ` լինել ’ ի սահմանս Անազարբայ, որպէս ` Քաղրդիկ, բերդն Սիմանակլայ եւ վանք նորին, ուր խնդրեսցէ ընթերցողն. յաւելցուք եւ զ Տուպնի, բայց ոչ գիտեմ շինակա՞ն տեղի իցէ թէ բնական. յիշէ զայս արքունի Պատմիչն, յասելն վասն Ստեփանէի յամի 1157, զբնակիչս Պեհեսնոյ բերդի զապաւինեալսն յինքն ` « առեալ զամենեսեան կանամբք եւ որդւովք, տարեալ ’ ի դաշտն Անարզաբայ ` բնակեցուցանէր ’ ի Տուպնին. որք եւ անդ վախճանեցան ’ ի շողոյն »:

Իսկ նոր տեղիք վիճակին Անաւարզայ ` որպէս եւ ամենայն սահմանք նորին ` անծանօթ մնան եւ աննշանակ ’ ի քարտս. միայն Հաճիլէր գեօղ յայտնի ’ ի հիւսիսակողմն, ժամաւ հեռի ’ ի քաղաքէն առ վտակաւ փոքու, յորոյ վերայ եւ կամուրջ արկեալ է: Մերձ է ’ ի սա ’ ի Հս. Ե. Չէօրէկլի գիւղ, որ է հաւանօրէն յիշեալն վերագոյնդ ( յէջ 236) եւ յառաջագոյն եւս ` Ճուրակի գիւղ: — Իսկ յարեւմտակողմն ` ’ ի լերանց անջրպետաց Սարոսի եւ Ջահանայ ` անստոյգ ընթացիւք նշանակին գետակք օժանդակք յետնոյս. մին Բալդալա կոչեցեալ բազմառաջ ակամբք, եւ ’ ի միջին կամուրջ արկեալ ’ ի լերին, առ որով եւ Սայկէչ? կամ Սայչա եւ Սօյսում գեօղք. ’ ի հիւսիսոյ կուսէ Գասդալայ թուի խառնուրդ գետակին ’ ի Ջահան. — միւսն ` որ ’ ի հարաւոյ կուսէ խաղայ իբրեւ զուգահեռական Բալդալայ, կոչի կամ կոչելի է Խան-տէրէսի, զի առ ակամբք նորին ` որ մերձագոյն է ’ ի Սարոս ` կայ համանուն հանգրուան ` ’ ի ստորոտս թըլի ` այսինքն հողաբլրոյ, Խան-տէրէ-թէփէսի կոչեցելոյ, առ որով են գերեզմանք լեռնականացն կոտորելոց ’ ի մարտս Տէրվիշ փաշայի: — Նման իմն այսմիկ դէպք պատահեցան ’ ի տեղւոջս ` եւ 900 ամօք յառաջ. քանզի զայս իսկ համարիմ լինել Բլուր արեան, յոր 5000 հեծեալք Արաբացիք զերծեալք ’ ի մեծէ պատերազմէն մղելոյ առ Ատանայ քաղաքաւ, առաջնորդութեամբ Չմշկիկն Յովհաննու, յամի 963, թողեալ զերիվարս իւրեանց ` ապաստանեցան ’ ի դժուարակոխ լեռնաբլուրս, եւ պաշարեալք ’ ի Բիւզանդացւոց ` ոչ կամեցան անձնատուր լինել, այլ ոգորեալք մինչեւ ցմահ, ամենեքին կոտորեցան անդէն. եւ ապաժոյժ արեանցն վտակօրէն վիժեալ իջանէր ’ ի բանակն կայսերական. վասն այնորիկ կոչեցաւ Բլուր արեան, Βουνός αι̉̀ματος. եւ այս հռչակեաց զհամբաւ քաջութեան Չմշկիկին, եւ ամբարձ ’ ի գահ կայսերական, թէպէտ եւ դաւաճանութեամբ [1]: — Ընդ մէջ սորա ’ ի հիւսիսոյ կուսէ եւ Սայկէչի՝ ’ ի հարաւոյ, նշանակին ’ ի լեռնոտին հանգրուանք կամ գեօղք Պիւչ-էլ-Գանտէլ? եւ Չիլ-խան. անուն սորա յանկագոյն է Ջլկանոց բերդի, որոյ տէր Հեթում ընդ այլոց աւագ արանց եւ ռամկաց ` անկաւ ’ ի պատերազմի, յամի 1322, վարեալ յԵգիպտացւոց ’ ի կողմանց Այասոյ ` ’ ի Մսիս [2]: — Բովանդակ սահմանքս կոչին յայժմուս Սարի-չամ վիճակ, որպէս թուի վասն ծառոցն եղեւնեաց, եւ բնակութիւն կամ կալուած էին Սարգանտ - օղլու Թուրքմանաց, յորոց անուն կոչէր եւ հանգրուանն Չիլ - խան, զի անդ բնակէր երբեմն գլխաւոր նոցին Մօրթազ - աղա, առ որում ագաւ բուսաբանն Քոչի, յամի 1859 (4 մայիսի ). եւ նշանակէ ’ ի կողմանսն յազգէ բուսոց, զՃանդի (Scandix Balansæ), տեսակս Շանձուոց (Orchis sacra եւ O. Flagrans) եւ այլ նոր անծանօթ տեսակս. յաւազուտ գետեզերս, Շէկխարի այլախառն (Anchusa hibrida), Վառվռուկ խոզանուտ (Alyssum hirsutum), Բզրուկ նրբատերեւ (Alsine tenuifolia). ’ ի խոնաւ կողս լեռնաբլրոց ` Յաղթուկ նարբոնեան (Vinca narbonensis), եւ այլ եւ այլ տեսակս յազգէ նուիճենեաց (Aroideæ).

Ի կղզիացեալ միջոցի վիճակիս Անազարբայ, յարեւմտից Ջահանայ, եւ ’ ի հիւսիսոյ եւ ’ ի հարաւոյ երկոցուն յիշեալ օժանդակացն, եւ յարեւելից լերանցն անջրպետաց, գրեաթէ ’ ի կենդրոնի ` ամբառնայ մեկնակ քարաբլուր մի ափափայ ` ’ ի ծաղկաբոյս անմշակ երկրէ, եւ կրէ ’ ի գագաթանն զմի ’ ի հզօրագոյն բերդից Սիսուանայ, որոյ այժմեան կոչումն Թումլա կամ Թումլօ կամ գուցէ լաւ եւս Թումլո ւ Գալէսի ` ծածկէ զհին անունն, եւ ցարդ ոչ ստուգեցաւ ’ ի դասակարգէ յիշեցելոցն յելս ԺԲ դարու. յորոց ` դիպողագոյն, թէ մարթ էր ասել ընդ երկբայս, հանդիպի Անէ բերդ, որ այլ բնաւ չյիշի ’ ի պատմութեան, բայց ’ ի նուագի թագադրութեան Լեւոնի, իշխող ունելով յայնժամ զփռանկանունն Հեռի (Henri). տակաւին կանգուն կան կամարակապ սենեակք ’ ի բերդին եւ մատուռն մի:

Լանկլուա սխալէ ` համարելով զսա լինել Ատամոտանն Վիլլեպրանտայ, այն է Ամուտայ, չեդեալ միտ ամենայն բանից հին ուղեւորին: Իսկ Ֆավռ եւ Մանտրոյ ` որք քննեցին զտեղիս ` յամի 1874 չտան ինչ ծանօթս. եւ ոչ շատ ինչ [3] Քոչի, որ (’ ի 5 մայիսի, 1859) եկն այսր ’ ի խնդիր բուսոց, նշանակէ զՇանձուք ծորուն կամ պարկաւոր, Orchis saccata.

[1]             Կեդրենոս, տպագր. Պոնայ. էջ 360-1 ։ — Քանզի հրամանաւ Նիկեփոր կայսեր եկեալ էր Յովհաննէս, պատմիչ մեր Ուռհայեցի՝ փոխանակ առաքելոյն զառաքողն յիշէ իբրեւ գործօն. « Էառ, ասէ, զԱտանա եւ զՄսիս եւ զականաւորն զԱնաւարզա, եւ ահագին եւ սաստիկ կոտորած էած ’ ի վերայ ազգին … եւ դարձաւ թագաւորն Նիկեփօռ մեծաւ յաղթութեամբ, անթիւ գերութեամբ եւ բազում աւարաւ » ։

[2]             Յիշեցաք զբերդս զայս եւ ’ ի տեղագրութեան Ճուայ գեղջ՝ յոյժ երկբայութեամբ. հաւանագոյն թուի յայժմու նշանակեալ կողմանս լինել, թէ եւ մերձագոյն անուամբ եւս նշանակի վիճակ մի Չէլքանլը յայնկոյս ( յարեւելս ) Սեաւ Լերանց եւ Պուլանըգ վիճակի։

[3]             Tumla Gala, eine felsige Anhöhe auf einer weiten, blumenreichen Steppe. Das mächtige Kastell, welches die Höhe krönt, stamt noch aus der Zeit, als die Armenischen Könige zu Sis residirend. — Kotschy.