Սիսուան

97. Մամեստիա քաղաք

Հինգ մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ Նուր լերին եւ 15 մղոնաւ յարեւելից Ատանայ ` կշիռ ընդ նովին լայնութեամբ, յաջմէ Ջահան գետոյ որ է ’ ի հիւսիսոյ ` նորով մասամբն, եւ յահեկէ ` հնովն ` զետեղեալ կայ քաղաքն Մոպսուեստիա. այսպէս ’ ի յունական երկուց բառից յօդեալ, Μόψου ε̉στία, որ նշանակէ Մոպսու բագին [1]. զի ըստ Յունաց առասպելաց ` Մոպսոս որդի Ապոլոնի եւ Մանտու հարցկի ` յետ Տրովական պատերազմին եկեալ յափունս Կիլիկիոյ, եկաց նախ ’ ի Մալլոս, եւ հաստատեաց անդ տուն կամ մեհեան գուշակութեանց. ապա ոգորեալ ընդ Ամփիլոքոսի ` սպանան երկոքին եւս, եւ կանգնեցաւ աստ բագին յիւր յիշատակ. վասն որոյ յոլովք ’ ի դրամոց քաղաքին կրեն զպատկեր ատրուշանի, որպէս եւ տեսանի ’ ի սմին:

Անունն համառօտեալ ’ ի միջին դարս փոխի, Մամեստիա, եւ յաճախ եւս Մսիս, որպէս եւ ցարդ. առ Արաբացիս եւս կոչէր Մէսիսահ, مصيصه, առ Թուրքս Միսիս, ميسيس. իսկ առ արեւմտեայս միջին դարուց պէսպէս այլայլմամբ ` Mamistra, Mampsysta, Mansista, Mamysta, Malmistra, Manustra, Manustria, Mamistria եւ այլն: Հնագոյն հեղինակք երբեմն պարզապէս Մոպսոս կոչեն, Mopsus. Կիկերոն ` որ բանակեցաւ ’ ի տեղւոջս ` յերթալն ’ ի Տարսոն, թերեւս առաջին է ` առ որում գտանի Մոպսուեստիա կոչումն [2]: Յետ դարու միոյ ` ընդ ազատ քաղաքս պատուեալ էր ’ ի Հռովմայեցւոց. զոր յայտ առնէ եւ պղնձեայ դրամս, յունարէն ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ, ինքնիշխան բառիւ, ’ ի միում դիմի կրելով պարսպաւոր պատկեր զքաղաքին, ’ ի միւսումն զյաղթակիրն Արամազդայ. նոյն ազատութիւն վկայի եւ արձանագրութեամբ Ադրիանու կայսեր, որ արար շինութիւնս ’ ի քաղաքին, վասն որոյ եւ յիւր անուն եւս մականուանեցաւ, Hadriana Mopsuestia. եւ ’ ի յունական անձնագրի գտելոյ ’ ի քաղաքի աստ ` պէսպէս ճոխական մակդրօք կոչի, սուրբ, ազատ, անդրժելի, ինքնագլուխ, բարեկամ, եւ դաշնակից Հռովմայեցւոց. ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΣΥΛΟΥ ΚΑΙ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ, ΦΙΛΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΟΥ ΡΩΜΑΙΩΝ.

Մի ’ ի հնագոյն պատմական յիշատակաց Մսսայ է գալուստ Սելեւկոսի որդւոյ Անտիոքոսի Գրիւպոսի, յամի 94 յառաջ քան զթուական Փրկչին, յետ պարտութեանն յԵւսեբեայ Կիլիկեցւոյ, եւ ծանր հարկապահանջութեամբ նեղելն զքաղաքս. որում ոչ հանդուրժեալ բնակչացն ` հուր հարին յապարանս նորա եւ ընդ նմին այրեցին: Ի դարս քրիստոնէութեան ` Մոպսուեստիա զառաջինն սոսկ եպիսկոպոսական աթոռ կարգեալ, յետոյ ստացաւ պատիւ ինքնագլուխ կամ մետրապօլտական եպիսկոպոսութեան: Մի յառաջնոց եպիսկոպոսաց նորին է Ս. Աւքսենտ, երբեմն զինաւոր, նահատակեալ առ Լիկիանոսիւ, յամի 316: Անուանի եղեւ ’ ի Ե դարու գիտութեամբ եւ թիւր վարդապետութեամբ եւս ` Թէոդորոս եպիսկոպոս ( կացեալ զամս 36), որում յատկացաւն Մոպսուեստացի կոչումն. սմա աշակերտեալ Նեստորի ` առաւել եւս թիւրեաց եւ ծնաւ զնզովելի աղանդն. մինչչեւ էր յայտնեալ մոլորութեան Թէոդորի ` ընտանութիւն էր Թարգմանչաց մերոց եւ թղթակցութիւն ընդ նմա. եւ ’ ի խնդրոյ Ս. Մեսրովպայ երեւի գրեալ նորա զԱղանդոց Պարսից, յորմէ արդեօք օգտեցաւ ինչ եւ մերս Եզնիկ. այլ ’ ի յայտնել թերուղիղ մտաց նորին ` զգուշացուցին Հարք Եփեսոսի ժողովոյն զմերայինս ’ ի գրուածոց նորին, եւ Ս. Սահակ յապահովեաց զնոսա իւրով թղթով:

Հանգոյն այլոց քաղաքաց Կիլիկիոյ ` առիթ բռնաբարութեան եղեւ Մամեստիա ընդ Բիւզանդացիս եւ ընդ Արաբացիս. սոքա յելս Է դարու տիրացան քաղաքին, եւ ըստ ժամանակագրին մերոյ ( Անեցւոյ ), յամի 692 « Շինեաց Մսլիմն զՄամեստիա ` որ է Մսիս, բարձր պարսպօք », եւ Աբդռահիմ ոմն կարգեցաւ կուսակալ. մինչեւ ցկէս Ժ դարու յերկարագոյն ընդ սոցա իշխանութեամբ մնաց տեղին քան ընդ Բիւզանդացւովք, մինչեւ երկիցս՝ յամս 962 եւ 965 ՝ թափեաց ’ ի նոցանէ Նիկեփոր կայսր, եւ յայնմհետէ տկարացաւ ձեռն հակառակորդացն: — Ի սկզբան պայազատութեան Ռուբինեանց ունէր զՄսիս ` Ապլղարիպ որդի Խաչկայ Արծրունւոյ, կողմնակալ կարգեալ Կիլիկիոյ հրամանաւ կայսերացն. յորոց խլեցին Խաչակիրք յառաջին մուտս իւրեանց ’ ի Կիլիկիա, կամ թէ ինքնակամ յափշտակեաց զայն յանդուգնն Տանկրետ. եւ ’ ի սմանէ կորզել կամեցեալ յանդգնագոյնն եւ խակամիտ Պալտին, որպէս երբեմն զՏարսոն, առաջի քաղաքիս ոխերիմ ատելութեամբ բախեցան ընդ միմեանս գունդք երկոցուն. աստանօր եւս յաղթող գտաւ բազմութիւն Լոռենացւոյն ( Պալտինի ). այլ ’ ի վաղիւն հաշտեալ ընդ միմեանս նախանձորդացն ` Տանգրեայ մնաց քաղաքն, զոր եւ յօդեաց յետոյ յիշխանութիւն Անտիոքայ: Յայնմ ժամանակի ըստ վկայութեան Տիւրացւոյ եպիսկոպոսին պատմչի Խաչակրաց [3], էր Մամեստիա մի յազնուագոյն քաղաքաց Կիլիկիոյ ամրութեամբ, բազմամարդութեամբ եւ բարգաւաճութեամբ վիճակին: Բայց դարձեալ զերծեալ երեւի եւ ընդ ձեռամբ կայսեր գրաւեալ. քանզի երկրորդ անգամ նուաճեաց զայն Տանկրի յամի 1106, յորում Ասպետ հայազգի էր քաղաքապետ, այր ` երբեմն անուանի յոյժ քաջութեամբ եւ կորովութեամբ, այլ յայնժամ թուլացեալ շուայտութեամբ. յորոյ վերայ եհաս Տանկրի տասն հազար Հայ եւ Փռանկ զօրօք ` ընդ ցամաք, եւ ընդ գետն ` նաւուք, եւ նուաճեաց:

Ի զարգանալ Ռուբինեանց ` վիճի առիթ եղեւ Մսիս ընդ նոսա եւ ընդ Անտիոքացիս, մինչեւ Թորոս Բ հաստատութեամբ նուաճեաց զմեծ մասն Կիլիկիոյ, եւ ընդ առաջինսն զքաղաքս զայս, կալեալ ’ ի նմին եւ զդուքսն Թոմաս. անդ եւ ինքն ` յամի 1152 ՝ պաշարեցաւ յԱնդրոնիկոսէ ազգականէ կայսեր, որ նախատանօք արտաքս կոչէր զնա, եւ խրոխտայր կապել երկաթի կապանօք հօր նորին եւ տանել ’ ի Բիւզանդիոն. իսկ Թորոսի զկծեալ ’ ի բանից անտի ` արար գործ անակնկալ յանդգնութեան եւ քաջութեան. զի զոր ոչ կարացին թշնամիքն արտաքուստ ` ինքն ’ ի ներքուստ « պատառեաց ` զպարիսպն Մսսայ ` ’ ի գիշերի, եւ յարձակեալ առիւծաբար ’ ի վերայ նոցա, եւ ’ ի սուր սուսերի մաշէր զնոսա … եւ զթուլամորթ Յոյնսն կալեալ ` մերկացուցանէին եւ արձակէին. եւ տիրեաց Թորոս Մսսայ անհոգութեամբ եւ ամենայն գաւառացն զոր ունէր » [4]. յայսմ մարտի անկաւ եւ ’ ի Հայոց նիզակակցացն Յունաց ` Սմբատ տէրն Պապեռօնի, եւ գերեցան մեծամեծ իշխանք, Օշին տէր Լամբրունի հայր Ս. Ներսիսի, Վասիլ տէր Բարձրբերդոյ, Տիգրան տէր Պռականու, եւ այլք, եւ տուեալ փրկանս անձանց ` զերծան: Յայտ է եւ Մլեհի եղբօր եւ յաջորդի նորա տիրել Մսսայ. զի առ սովաւ դարան գործեալ յամի 1171 կալաւ եւ կողոպտեաց զՍտեփանոս կոմս, զառաքեալն դեսպանութեամբ ’ ի թագաւորէն Երուսաղեմի առ Մանուէլ կայսր: Ի սկզբան պայազատութեան իւրոյ ` Լեւոն Ա (1188) ետ զՄսիս Հեթմոյ ` որդւոյ Չորտուանելի Սասնեցւոյ, փեսայացուցեալ զնա յԱլիծ ` դուստր Ռուբինի եղբօր իւրոյ, որպէս եւ եղբօր նորա Շահնշահի՝ ետ զՍելեւկիա: Պատշաճ դրիւքն եւ մերձաւորութեամբն ’ ի ծով՝ հարկ էր Մամեստիոյ վաճառաշահ լինել. մանաւանդ մինչ ընդարձակագոյն կամ զերծագոյն էր հուն գետոյն Ջահանայ եւ դիւրամատոյց նաւաց. վասն որոյ եւ շահախնդիր ընկերհաշտութիւնք Գենուայ եւ Վենետկոյ ընկալան ’ ի Լեւոնէ շնորհս հաստատելոյ ’ ի նմին վաճառատունս. եւ յետ այնր թուի բարգաւաճել քաղաքին. քանզի ’ ի գալ անդր Վիլլէպրանտայ յամի 1211-2 տակաւին չէր բազմամարդ, թէպէտ եւ ամրացեալ պարսպօք եւ աշտարակօք. անշուշտ նորոգեալ եւ վերականգնեալ յետ կործանմանն ’ ի մեծէ սասանութենէ 1114 ամին։

Պայծառագոյն ժամանակ Մամեստիոյ եղեւ առ երկար թագաւորութեամբ Հեթմոյ Ա. եւ թերեւս շքեղագոյն ’ ի նմա հանդէս ` ձիաւորութիւն անդրանկան իւրոյ Լեւոնի քսանամենի ( յամի 1256). յոր հանդէս ` զատ յայլոց բազմաց ` կոչեաց զերկոսին փեսայս իւր, զՊեմունդ ` բրինձն Անտիոքայ, եւ զՃուլիան ` տէրն Սիդոնի, հանդերձ կանամբք նոցին ` դստերօք իւրովք ( Սիպիլ եւ Ֆիմի ), եւ զքոյր իւր Մարիամ կոմսուհի Յոպպէի ( Գունդէս Ճաֆոյն ). « եւ զամենայն բարեկամս իւր ( Փռանգս ) մեծարեաց գալ յայս կոյս. որ եւ ’ ի վանորէից զամենայն դասս եկեղեցականացն ժողովեաց յառաջիկայ ուրախութեան գործն. եւ ձիաւորեցուցին զնա ` ’ ի թուին ՉԵ յամսեանն նուեմբերի ժէ՟ օրն. եւ ուրախացաւ թագաւորն ուրախութիւն մեծ, հանդերձ հարբն իւրով ( Կոստանդեաւ ) եւ ամենայն զարմիւքն եւ ժողովովն որ եկեալ էին » [5] ։ Որքան պայծառ հանդէսն եւ մեծ էր ուրախութիւն Հեթմոյ ’ ի Մսիս, այնքան մեծ եւ սուգն ’ ի նմին քաղաքի ` յետ տասն կամ մետասան ամաց, եւ թերեւս սրտառուչ քան զառաջինն. զի ոչ եւս զձիաւորութեան Լեւոնի ` այլ զգերութեանն ` կատարէր յիշատակ, եւ զնորին եղբօր Թորոսի սպանմանն ’ ի մարտին Մառեայ (1266), ուր գոռոզ յաղթողն եգիպտացի ` ընդ այլ տեղեաց՝

« Այրեաց ըզՍիս եւ ըզՄըսիս.

Եւ զինչ որ շէն կայր ի միջի » [6]:

Բայց ոչ այնչափ ապականեցաւ տեղին ` մինչեւ չկարել կատարել զսխրալին հանդիսից Հայաստանեայց ` յայսմ ամի (1267), զուգելով ընդ մեծագոյն սգաւորութեան. զի ’ ի մերձենալ աւուրց նորոյ ամի եւ տօնի Յայտնութեան եւ Մկրտութեան Տեառն ` հրաւէր համաշխարհական կարդաց թագաւորն մեծոգի. « կոչել զամենայն իշխանսն ` զոր հեռի եւ զոր ’ ի մօտ, վասն պատճառի ջուր օրհնելոյ, ’ ի քաղաքն Մսիս. եւ ժողովեցան ամենայն իշխանքն որ կային ընդ թագաւորութեամբ նորա ’ ի քաղաքն Մսիս. ապա հրամայեաց գալ առաջի իւր եւ նստել. եւ յորժամ ամենն եկին եւ նստան, հրամայեաց սպասաւորացն թագաւորն, թէ Ա՛յլ են պակաս, կոչեցէք. եւ նոքա ասացին. Սուրբ թագաւոր, ամենն այս են որ քեզ առաջի կան: Եւ թագաւորն ստիպէր կոչել զպակաս իշխանսն եւ զպարոնայսն. իսկ սպասաւորքն թագաւորին ոչ կարէին իմանալ զմիտս թագաւորին. ապա իշխանքն ասացին ցթագաւորն, թէ ` Զոր դուք հրամայեալ էք եւ կոչել ` ամենն աստ է, եւ չէ ոք պակաս: Իսկ թագաւորն զայրագին սրտիւ հայեցեալ յայսկոյս յայնկոյս, եւ ապա հրամայեաց կիսաձայն եւ արտասուալի աչօք, թէ, Երբ ամենն աստ են, ապա ո՞ւր են Լեւոնն եւ Թորոսն: Յայնժամ սկսան իշխանքն անմխիթար եւ ծանր սգով ծեծել եւ վայ եւ եղուկ ասել, յիշելով զգեղեցիկ որդիս թագաւորին իւրեանց, զմին ’ ի ծառայութիւն ’ ի մէջ այլազգեաց, եւ զմիւսն ` սրախողխող եղեալ ’ ի ձեռաց անօրինաց. եւ այսպիսի աղիողորմ արտասուօք լացին, եւ ոչ միայն իշխանքն, այլ եւ քահանայք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ … եւ ոչ ոք կայր ’ ի միջի նոցա որ մխիթարէր զնոսա, այլ կային տարակուսեալք ’ ի ծանր սուգն ` բեկեալ սրտիւք: Իսկ մեծախելք եւ մեծահոգի թագաւորն Հեթում ` ինքն յինքեան կանգնեաց զբեկեալ եւ զտրտմեալ սիրտն իւր. եւ ապա խօսեցաւ բանս մխիթարականս ’ ի սիրտս իշխանացն եւ քահանայիցն եւ վարդապետացն », եւ այլն. եւ եցոյց հնարս գերեթափ առնելոյ զորդի իւր եւ զժառանգ ` Լեւոն ’ ի սուլտանէն Եգիպտոսի, եւ յաջողեցաւ: Հաւատամ թէ մեծ եղեւ ուրախութիւն սեւապսակ սրտին ` ’ ի թափելն զնա եւ յամբառնալ փոխանակ իւր յաթոռ թագաւորութեանն, յորժամ « շարժեցաւ տունն Հայոց ընդ առաջ նորա ցնծալով », քան ’ ի վերոյիշեալ աւուրն ` յորում ձիաւորեցոյցն զնա: — Բայց յառաջ քան զդարձ Լեւոնի, միւս եւս եւ յետին հանդէս կատարեալ էր Հեթմոյ ’ ի Մսիս, որ զմայրաքաղաքի պատիւ թուի ժառանգեալ յետ համօրէն հարուածոյ աշխարհին, եւ գահուն Սսոյ. ’ ի նմին ամի 1268, համազգային ժողով գումարելով « յարեւելից մինչեւ ցԿիւլիկիա ` ’ ի մայրաքաղաքն Մսիս ». եւ ընտրեցին անդ ’ ի կաթողիկոս « զարժանաւոր վարդապետն Յակոբ », յ ’12 փեպրուարի, որ է նախընթաց կիւրակէ բուն բարեկենդանին: Յայսմ նուագի յիշի եւ եկեղեցի քաղաքին Ս. Սարգիս, յորում կատարեցաւ մեծաւ հանդիսիւ կարգ օծման կաթողիկոսին: Զատ յայսմանէ գտանեմ միայն զյիշատակ Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ [7] ` յամի 1315, յորում տակաւին մայրաքաղաք կոչի Մամեստիա: — Վիլլէպրանտ յամի 1212 պատմէ ` զի ցուցին նմա ’ ի Մսիս զհանգստարան Ս. Պանդալէոնի, եւ զի ’ ի քաղաքէ աստի էր Ս. Սերվատիոս: Ի հասարակաց շինուածոց յիշի յայսմ ժամանակի եւ մեծ կամուրջն Մսսայ. զոր յամի 1274 խլեաց Պնտուխտար սուլտան, ըստ ժամանակագրին, իսկ ըստ Գունդստապլին ` « աւերեաց զՄսիսայ Կանդարայն, ու գնաց մինչեւ ’ ի Կոռիկոս »: Նշանաւոր է կամուրջս ` հնութեամբն, շինեալ երբեմն ’ ի Կոստանդեայ կայսերէ ` որդւոյ մեծին Կոստանդիանոսի եւ նորոգեալ ’ ի Յուստինիանոսէ. եւ ընդ երկար դարս բազում փորձանաց տարեալ ` տեւեալ կայ տակաւին ’ ի կայի իւրում, ինն ակամբք կամ կամարօք, տաշածոյ վիմօք. յերկոսին գլուխսն ունելով հնագոյն քանդակս, ’ ի միում կողման ` գլուխ եզին, ’ ի միւսում ` լատին արձանագիր յիշատակ զօրականի միոյ ԺԶ Լեգէոնի. յամի 1737 հեղեղատար եղեալ էին հինգ ’ ի կամարացն եւ վերստին շինեցան. իսկ ’ ի մեր ժամանակս ` յամի 1832, Օսմանեանք խոյս տալով յԵգիպտացւոց ` փլուզին զմի յականցն առ ’ ի խափանել զհետամուտսն, եւ արդ փայտիւ կարկատեալ ` միակ անցս ընծայէ ’ ի յորդել ջուրց Ջահանայ ` ամենեցուն որք ’ ի Մարաշայ եւ այսր կամիցին գալ ’ ի ծովակողմն: Լայնութիւն գետոյն աստանօր աւելի է քան զ ’430 ոտնաչափ:

Մերձաւորութեամբ դրիցն ’ ի սահմանս տէրութեան սուլտանին Եգիպտոսի ` Մսիս կայր ’ ի նպատակ հարուածոց մարտի, եւ քաջ ամրութեամբն եւեթ տոկայր այնքան նուագս եւ ժամանակս. մի յայնց հարուածոց եղեւ յամի 1322 առաջի քաղաքին, ուր վտանգեցան Հայք, եւ ուր անկան ’ ի մարտին մեծամեծ իշխանք, Հեթում տէրն Ջըլկանոցի եւ եղբայր նորա Կոստանդին, Օշին որդի մարաջախտին, Վահրամ Լօտիկ, եւ « ձիաւորք ( ասպետք ) քսան եւ մի, եւ փոքր մարդ շատ »: — Վասն այսպիսի կասկածի եւ աւերանաց ` եպիսկոպոսական աթոռ Լատինաց ` հաստատեալն յաւուրց Լեւոնի Մեծի եւ մերթ խափանեալ, հրամանաւ Յովհաննու ԻԲ Պապի փոխադրեցաւ յԱյաս, յամի 1320: Իսկ Հայոց արքեպիսկոպոսունք Մամեստիոյ ` ծանօթքն ինձ ` են, յամս

1175-1206. Դաւիթ ( որ եւ կաթողիկոս ).

1215. Յովհաննէս Րաբուն [8].

1266. Սիոն.                                                                    

1306. Կոստանդին.

1316. Յովհաննէս.

1332. Ստեփաննոս.

1342. Բարսեղ

1363-70. Ա. Ա …

Պատմական յիշատակք Մսսայ ’ ի գիրս մեր ոչ ժամանեն եւ ոչ առ յետին եպիսկոպոսունս նորին. եւ ոչ յիշի ընդ քաղաքս նուաճեալս ’ ի Շահսուարայ յամի 1467. բայց յառաջ քան զկէս ԺԵ դարու (1432) անշքացեալ եւ կիսաւեր իմն եգիտ զքաղաքն ` Պերդրանտոն փռանկ ուղեւոր, որ եւ կոչէ Misse-sur-Jehan, այսինքն Մսիս առ Ջահանաւ. ոչ սակաւ եկեղեցիք էին ’ ի նմին խանգարեալք. մեծագունին դասն կանգուն կայր ` այլ ’ ի մզկիթ փոխեալ. կամուրջն երբեմն քարաշէն ` յայնժամ փայտաշէն էր. կէս քաղաքին իսպառ աւերակ էր, ( յահեկէ գետոյն ). միւս կէսն պարսպապատ եւ բնակեալ յ ’300 տանց Թուրքմէնից: Էտիպ ` ուխտագնացն Մէքքէի ` յամի 1682` քարաշէն ասէ զկամուրջն կցորդիչ երկուց բերդից կամ բերդաւանաց, մին Մսիս, միւսն ` որ յարեւելակողմանն ` Քեաֆիր կամ Քուֆր-պինա կոչեցեալ, այսինքն անհաւատից շէն. յարեւմտեան գլուխ կամըրջին կայր աւերակ դպրոցի, ’ ի հանդիպոյ ` բերդ եւ մզկիթ եւ իջեւանատուն եւ զօրանիստ. եւ համարէր տեղին մի յեօթանց իջեվանաց ուխտագնացիցն, եւ գերեզման հնգից մարգարէից. հաստատեալ էր անդ եւ բաժտուն, զոր յիշէ եւ Պօղ - Լուկաս յամի 1704, որպէս եւ զիննակնեայ քարաշէն կամուրջն. զայս ` յետ երեսունեւերկու ամաց (1736) անանցանելի եգիտ Օդդէր ուղեւոր, վասն քակտման միջին կամարացն. յափունս գետոյն երեւէին մնացուածք գեղեցիկ սեանց եւ շինուածոց, նշանակք մեծի քաղաքի: Երեսուն ամօք եւս յետոյ (1766), Նիպուր ուղեւոր եգիտ վերստին շինեալ զկամուրջն, եւ զաւանն կարի բարգաւաճ, եւ հայ եպիսկոպոս կամ կաթողիկոս ’ ի նմա, ( զի պատրիարք ասէ ): Որպէս գուշակի ’ ի յիշատակացդ, նշանագոյն ’ ի մնացորդս Մամեստիոյ է կամուրջն ` բազում անգամ շինեալ եւ աւերեալ եւ վերականգնեալ, զորոյ մարթ էր յօրինել զպատմութիւն անցից իբրեւ զկենդանւոյ, մեռելոյ եւ յարուցելոյ: —

Այլոց վաղեմի շինուածոց Մոպսուեստիոյ նշմարին սակաւ հետք. որպէս, տաճարի միոյ նուիրելոյ արեգական ` խարիսխք սեանց, յարեւմտակողմն քաղաքին. բաղանիք հռոմէական յարեւելակողմն ` սակաւուք հեռի ’ ի գետոյն, եւ մնացորդ ապարանից, առ որով եւ կամարակապ ստորերկրեայ յարկք. եւ ’ ի հարաւակողմն բլրին ` յորում այժմեան նոր քաղաքաւանն է ` երեւին մնացուածք հռոմէական ագուգայի, խառն քարաշէն եւ աղիւսաշէն. երեւի եւ յատակ հռոմէական պողոտայի ժամաւ եւ կիսով ճանապարհի, եւ գերեզմանք վիմափորք. եւ սահմանաքար մի արձանագրաւ Ալեքսանդրի Սեւերոսի շինողի պողոտային. գտանին եւ բազում յունագիր կափարիչք տապանաց տեղափոխեալք յայլեւայլ կողմանս քաղաքին եւ ’ ի գերեզմանոցս [9], ընդ որս է եւ պատկերեալս աստանօր մահարձան յունագիր: —