Սիսուան

98. Շահի-մարան բերդ. — Կաւալա

Նշանաւոր տեղի այժմ ’ ի սահմանս վիճակին Մսսայ ` թէ եւ աւերակ, է բերդն Շահի-մարան, شاه مران, կամ Շէյխի մէրան որ եւ Եըլան գալէսի, զի երկոքին եւս զնոյն նշանակեն, Օձից - բերդ կամ Արքայ օձից. աւանդէ ռամիկն ` անդ ժողովել օձից ’ ի պատերազմ, կամ գլխաւորի նոցին անդէն առկայանալ. ըստ այլոց, հրէշ մի էր անդ օձամարդ, որոյ կամեցեալ յափշտակել զդուստր թագաւորին ` խեղդամահ եղեւ ’ ի բաղանիս Տարսոնի [1]: Գտանին արդարեւ յաւերակսն օձք եւ մողիզք, այլ ոչ առաւել քան յայլ նմանակ տեղիս: Ըստ այլ ինչ գրաւոր աւանդութեան Թուրքաց, օձապաշտ ոմն կամ թովիչ ` Շէյխ Իմրան անուն ` ընտրեաց զտեղին ’ ի բնակութիւն, եւ յայնմհետէ անդր դիմէին օձք: —

Եօթն մղոնաւ չափ բացակայ է բերդն ’ ի հիւսիսոյ Մսսայ, ’ ի բարձու կրային քարաժեռի, զոր կտրեալ Ջահան գետոյ ` զատուցանէ ’ ի շարից այլոց լերանց, յաջակողմն իւր զնա թողլով. առ ստորոտովն նշմարին հետք մեծի շինի, եւ կիսաւեր եկեղեցի. նշանակք կարեւոր ինչ տեղւոյ, որպէս եւ բերդն հզօր. զորոյ ոչ կարացի ստուգել զանուն կամ զպատմական անցս: Յարեւելակողման դիմի քարալերինն ` են մուտք բերդին եւ ելք ճանապարհի, յորոյ վերայ երեւին տեղիք ամրութեանց եւ դռնաձեւ շինուածք ` մինչեւ յաւագ դուռնն. առ որով կանգնին երկու բոլորշի աշտարակք, եւ ’ ի վերայն նշանակ թեւաւոր առիւծուց: Արտաքին պարիսպքն բարձրաբերձք մինչեւ 40 Չ. մեծամեծ կոփածոյ վիմօք ` ահեղ իմն երեւին. այլ ներքին տեսիլն ոչ նոյնպէս. զարեւելից կողմն ` հաւասար նոցին բարձրութեան պարսպէ քարակտուր մի սեպացեալ: Յաջմէ դրանն սանդուղք հանեն յաշտարակն մեծ. յահեկէն՝ բացագոյն ` կան ջրամբարք վիմափորք. յարեւմտակողմն ` երեք կիսաբոլոր աշտարակք. ’ ի ծայր հիւսիսակողմանն է բարձր աշտարակ քառակուսի ` վիմահատ սանդղօք ելանելի. նոյնպէս եւ յարեւելեան կողմն են շինուածք ինչ մարտկոցաձեւք ’ ի վերայ քարաժեռից. կայ եւ եկեղեցի մեծ վիմափոր, այլ թուի անկատար մնացեալ փորածոյն: Նմանագոյն երեւեցաւ քննողին բերդս այս ` Անաշայ բերդի. եւ նշանաւոր ոճ շինութեանն ` կրաշաղախ եւ աղիւսախառն հիւսուածով, որ ոչ ցուցանէ շատ հնութիւն: Քոչի ` որ յայց ել տեղւոյս յամի 1859 (29 ապրիլի ) ետես ’ ի դերբուկսն Շան - ձուք ծաղիկ (Orchis) գեղեցիկ, այլ առ փութոյ դարձին ոչ ժամանեաց քաջ հետազօտել, միանգամայն եւ առ ահի Հայուկ Քրդաց թափառելոց զվայրօքն, թշնամութեամբ գոլով ընդ Սարգանդ - օղլու Թուրքմանաց եւ ընդ Պօզան տոհմի: — Ի բնակիչս եւ ’ ի թափառողս կողմանցս ` նշանաւոր է եւ տոհմ մի սեւամորթ, բնակեալ յերկուս գեօղս, յարեւմտեան ստորոտս լերանց Մսսայ, բարեմոյն բարուք եւ հաստուածով. որոց ոչ է յայտ ժամանակ գալստեանն, այլ յետին այցողք կողմանցս [2] կարծեն ` ընդ բանակին Իպրահիմ փաշայի եկեալս յԵգիպտոսէ: — Նորեկք քան զսոսա են Եգերացիք սփռեալք ’ ի բազում գեօղս շուրջ զլերամբ Օձաբերդին, ընդ հիւսիսի եւ ընդ հարաւ եւ ընդ արեւելս, եւ գլխաւոր նոցին աւանացեալն Իսմայէլ-պէկ քէօյ, յարտաքին ծագ արմկան միոյ Ջահանայ ` յահեկէն. բնակարանքն ձգին ընդ մղոնաչափ երկայնութիւն եւ առաւել եւս, հանդերձ սակաւ կրպակօք, իջեւանատամբ, եւ բարձր սպիտակ աշտարակաւ մզկթին ` որ քաջ ’ ի հեռուստ տեսանի. է անդ եւ զոմ անցից ընդ գետն: Մասն մի բնակչացն սերունդք են Նողայի ցեղի Թաթարաց, շիկահերք, բարձրայտք եւ թաւայօնք. մշակեն հանդերձ այլովք եւ բամբակ շատ. վասն որոյ Փռանկ ոմն հաստատեալ էր անդ գործարան զտելոյ զհատս բամբակի. եւ այսու միանգամայն կակղէր եւ զբարս եկամուտ բնակչացն, դիւրամոքս գտանելով զՆողայիս քան զԵգերացիս. զի նոքա թէ յԱստուծոյ ոչ երկնչէին, ասէր, երկնչին գոնեա ’ ի սատանայէ, իսկ սոքա ոչ յԱստուծոյ եւ ոչ ’ ի սատանայէ: — Ընդ մէջ Շահի - մարան եւ Թումլու բերդից ` յիշատակի եւ Գուրտ գալէսի ( Գայլաբերդ ), թէպէտ եւ չիք անդ յատուկ բերդ, այլ մեծ եւ ամուր իջեվան կարաւանաց, բաւական ’ ի պատսպարել 2000 ոգիս ` հանդերձ գրաստուք նոցին, շինեալ ` որպէս ասի ` ’ ի Սուլդան Մուրատայ Գ, յամի իբր 1580, որձաքար վիմօք, 30 ՛ բարձր պարսպօք: Աստանօր ապաստանէր առ մեօք Մըստըգ պէյ. զարդիս լքեալ է տեղին եւ մերձ ’ ի խանգարել [3]:

Յարեւելս հարաւակողման Մսսայ նշանաւոր տեղի է ’ ի կողս Ճէպէլ - Նուրի նախայիշեալ ուխտատեղին Տաճկաց ` Ճեաֆար-տէտէ, յանտառամիջի ազգ ազգ կաղնեաց, բեւեկնեաց, մոշայից եւ սօսեաց, որ տարածի ց ’25-30 մղոնաչափ, եւ ’ ի հարաւոյ կուսէ գրեաթէ մինչեւ ’ ի ծովեզերս, եւ կոչի Պուզ-աղաճ կամ Պօզ-աղաճ. երեսք լերինն ’ ի հարաւոյ ուխտատեղւոյն ` ծածկեալք են ստուարաբուն կաղնեօք (4-5 ՛ շրջապատութեամբ ), եւ առ ստորոտովն են գերեզմանք յոլով, զի իբրեւ ’ ի վայր սրբազան անդր ածեն զմեռեալս ’ ի շրջակայ գիւղորայից: Ի բարձունս լերինն ` յոստ մի քարաժեռ ` նշմարին մնացուածք մեծի բերդի: — Ի խաղս գետոյն ճարակին երամք վայրի բադից եւ սագուց, եւ կինճք ղօղին: — Ի միջոցի Ճէպէլ - Նուրի ’ ի հարաւոյ ` եւ Հաւտէ լերին ’ ի հիւսիսոյ ` են նորաշէն գեօղք եկաց, որպէս ’ ի հիւսիսակողմն ` յահեկէ գետոյն Ջահանայ, յորոց միջի մերձ ’ ի կցուածս երկոցուն յիշեալ լերանցդ ` ’ ի մեկնակ սրածայր քարաժեռի ` յերից կողմանց անմատոյց ամբառնայ Կուալ-օղլու կոչեցեալ բերդ, որ ոչ գիտեմ որպիսի ինչ էր ’ ի հնումն. գուցէ յանուն հին քաղաքին Կաւալայ, Κάβαλα, զոր յիշէ Ապպիանոս ’ ի պատմութեան գործոց Միհրդատայ. եւ զոր ոմանք նոյն համարեցան ընդ Կասդաբալայ. զարդիս Եգերացիք Մոսքու կոչեցին զայն, արդեօք ’ ի յիշատակ Մոսկովաց հալածողաց իւրեանց ’ ի հայրենի լերանցն: — Յարեւմտից բերդիս սակաւուք ’ ի բացէ ` ընդունի Ջահան գետակ մի եկեալ յարեւմտից յանջրպետաց գաւառացն Ատանայ եւ Մսսայ: — Յաջմէ Ջահանայ քննելի են նշանակեալքն ’ ի քարտս ` հայանուն գեօղք Դաւթիշէն եւ Թրքիշէն:

[1]             Նոյն ինքն Լանկլուա եւ զայսոսիկ լուեալ՝ աւանդէ։

[2]             Ֆավռ եւ Մանտրոյ ( յէջ 45). որք եւ մեղադրեն զԼանկլուա՝ զի վայրագս ոմանս եւ խուժադուժս նկարագրէր զնոսա։

[3]             Տէվիս, Davis, 70.