Սիսուան

115. Էրմէնէկ

Զուգընթաց գետակացս յիշեցելոց, այսինքն ’ ի Մ. Հս. Մ. ընդ Ե. Հր. Ե., ընդ մէջ Պալքէսէնի եւ բնիկ Կէօք - սուի ` իջանէ գետակն Էրմէնէկ, ’ ի բոլորաձեւ հովտի. յորոյ գլուխ կայ նշանակիչ կոչմամբ Պաշ-քէօյ, ’ ի զուարճագեղ հովանաւոր վայրի. անտի սակաւուք ’ ի խոնարհ ընդ հարաւ ` Լաուզա (Lauwsa), եւ կամուրջ առ նովիմբ, եւ գերեզմանք վիմափորք ’ ի քարալերին եւ շիրիմք: Սա է անշուշտ կոչեցեալն Լաւզատ ’ ի մերայոց եւ ’ ի Յունաց, Λαύζαδος, մի յեպիսկոպոսական թեմից Իսաւրիոյ, կամ Սելեւկիոյ եւ Պամփիւլիոյ: Ի տէրութեան Լեւոնի ` մի յամուր եւ յանառիկ ամրոցաց նորին էր, եւ տէր նորին ` Պարոն Խռսաւֆօռն ( Քրիստափոր ) յունազգի. ըստ բնութեան վայրուցն եւ մակադրական անուանն ` « անառիկ Ծակն Լօզատի », յայտնի ’ ի բնական անձաւի լինել, եւ յարուեստէ ամրացեալ: Զայսպիսի կարեւոր տեղի ` յանձն էառ Լեւոն ’ ի վերջին աւուրս իւր ` ընդ միւսոյ ամուր տեղւոյ ` Լուլուայ ` տալ ’ ի սուլտանն Իկոնիոնի, ’ ի փրկանս գերելոց իշխանացն. այլ եթէ Լուլուա անկաւ դարձեալ ’ ի ձեռս Հայոց, մարթի նոյնպէս կարծել եւ զԼաւզատ: — Ընդ սմին տիրէր յիշեալ Խռսօֆօռն եւ Տիմիտուպօլսոյ, որ է Դոմետիուպօլիս, Δομιτιούπολις, քաղաք, այսպէս կոչեցեալ յանուն Դոմետեայ կայսեր, որ նստոյց անդ գաղթականս, եւ էր թեմ եպիսկոպոսական. հարկ է թէ եւ չիցէ հեռի ’ ի սահմանացս. ոմանք յայժմու աշխարհագրացս համարին զայն լինել ըստ ուղղութեան հիւսիսոյ Անամօռի: — Ի վայր եւս իջանելով ընդ գետեզրն ` տեսանի Քիշլէր աւան, երբեմն նստոց վիճակապետի երեսուն եւ երկուց գիւղից Նէվահիի-Էրմին վիճակի, որ ’ ի քարտէսս ոմանս գրի Նաւահի գըշլա, ընդ մէջ Ալթուն-դաշ մեկնակ լերին ’ ի հիւսիսոյ եւ Շահէննուր կամ նար լերին ’ ի հարաւոյ: — Խոնարհագոյն եւս նշանակին գեօղք Տամտաս, Տունտէվալ կամ Տինտէպօլ [1], որ թուի վերոյիշեալն Տիմիտուպօլ, ուր եւ կամուրջ արկեալ է ’ ի վերայ գետակին. մերձ ’ ի նոսին են եւ Իսվիտ գեօղ մեծ, եւ Կուրկարա:

Սակաւ ինչ հեռի ’ ի խառնրդոց գետակին ընդ Կէօքսուի ` յահեկէն, եւ առ փոքրիկ վտակաւ միով ` կայ գլխաւոր շէնն անուանատու գետոյն եւ վիճակին, միանգամայն եւ մեծագոյն եւ տիրական ամենայն բնակութեանց գաւառիս, քաղաքիկն Էրմէնէկ, ’ ի 1250 Չ. բարձու, նիստ գայմագամի, այլ լոկ 3 կամ 4000 բնակչօք. բարեբոյս եւ այգեւէտ սահմանօք, թէպէտ եւ կարի սաստիկ եւ երկար ունի ձմեռն: Ի մերձաձայնութենէն համարի Հայր մեր Ինճիճեան ` յանուն ազգիս մերոյ կոչիլ տեղւոյս եւ յազգայնոցս լինել շինեալ. սակայն գրեաթէ աներկբայ է ’ ի Գերմանիկուպօլիս քաղաքէ առնուլ զկոչումն. եւ գրի իսկ ’ ի թեմս Germanicopolis, եպիսկոպոսանիստ, ’ ի նահանգի Սելեւկիոյ կամ Իսաւրիոյ. հաւաստի է եւս յետ Բիւզանդացւոց լինել սորա ընդ իշխանութեամբ Ռուբինեանց, որք սակաւ ինչ այլայլութեամբ կոչէին Ժեռմանիկ, եւ ’ ի հոլովականն Ժեռմանկան. բերդատէր եւ իշխան նորին յելս ԺԲ դարու եւ ’ ի սկզբան ԺԳ <sup>ին</sup> էր Հալկամ, ունելով ընդ ձեռամբ եւ զԼամոս եւ զԱնամուռ. թերեւս ’ ի սմանէ կամ յայլոց պարոնայց շինեալ իցէ բերդն ` յանձաւ քարայրի ’ ի գագաթան լեռնակի, զորով փարի քաղաքն, եւ առ որ քարահատ ելս գործեալ է յերեսաց ձորեզերն ` իբր ընդ 1500 ոտնաչափ. այլ ’ ի սասանութենէ երկրի քայքայեալ եւ խանգարեալ ճանապարհին ` անմերձենալի մնայ եւ բերդն, որոյ քարափոր սենեակք կամ ապաստանարանք երեւին ’ ի ստորուստ. ’ ի բարձուէ ուստէք այլոյ քարայրի բղխէ աղբիւր, եւ իջեալ անցանէ ընդ քաղաքն: Երեւին ’ ի սմին եւ մնացորդք ինչ հռոմէական շինուածոց, վաւերացուցանելով զանուն նորին: Սահմանքն կարի գեղազուարճք են եւ բարգաւաճ բուսաբերութեամբ, յորոյ սեռից նշանակեսցուք զոմանս ’ ի ստորեւ [2]: — Ի սկզբան արշաւանաց Թաթարաց ` փախուցեալ Թուրքմանաց ոմանց եկին ’ ի սահմանս Էրմէնէկայ, եւ խնդրեցին, ըստ պատմելոյ Թուրք պատմչաց [3], ’ ի տերանց նորին քրիստոնէից, թոյլ տալ գործել զերկիրն, խոստանալով տալ նոցա տասանորդս. այլ յետ սակաւ ամաց (1228) Ալայէտտին Քէյքոպատ սուլտան Իկոնիոնի արկ ձեռն եւ ’ ի վերայ Ժեռմանկանն, եւ ետ միոյ ’ ի սպայից իւրոց Քէմէր Իւտտին անուն. յետ իբր երեսուն ամաց զօրացեալ Գարամանին էառ զայն հաւանութեամբ Ազէտտին Քէյքաուզ Բ սուլտանին, եւ կոչեցաւ Պէկ ( իշխան ) Էրմէնէկի, յայնմ ժամանակէ հետէ յայս ձեւ յեղափոխեալ անուանն: Թէ անկա՞ւ դարձեալ երբեմն տեղիդ ’ ի ձեռս Հայոց, որպէս ’ ի սկզբան ԺԴ դարու ` յորում Օշին տէրն Կոռիկոսոյ ասի տիրեալ բոլորումն Իսաւրիոյ, ոչ գիտեմ: Շէօնպոռն գերմանացի ` որ յամի 1851 էանց ընդ Էրմէնէկ, եւ վասն տկարութեանն ` ոչ կարաց քննել զբերդն, յոյժ գձուձ եւ աղքատ եգիտ զտեղին, զտունսն հողաշէնս, փայտայարկս, տափարակս եւ անապակիս, զփողոցսն նեղս յոյժ եւ մթինս. մզկիթ եւ մնիրայ մի միայն, կրպակք սակաւ, այլ շուկայ ոչ. 2700 բնակիչս միայն ասէ գոլ նմին, յորս եւ սակաւ Հայս, իսկ Յոյն ` երեք ոգիք միայն. ա՛յլ ոմն Եւրոպացի յամի 1876 ՝ երիս Հայս եւ մի Յոյն ասէ: Իսկ Տէվիս յամի 1875 ընդ բնաւ 1200 տունս ասէ յԷրմէնէկ, բնակիչս 3 կամ 4000, որ ոչ զուգի թուոյ տանցն, եթէ արդարեւ աւելի քան զհազար տունք իցեն: — Յարեւելակողմն քաղաքին կայ գերեզմանատեղի հին խաչադրոշմ նշանօք. քսանիւ չափ ’ ի դամբանացն ’ ի քարամէջս են, ունելով ոմանց զառաջեաւ նստարանս քարահատս, եւ խորշս ինչ, շատք վիմափորք են եւ անփակ. ոմանք բարձր ց ’ եօթն ոտնաչափ, այլք յոյժ ցածունք, եւ ոմանք յանմատչելի ափափայս եւ ’ ի քիւս անձաւաց. կէսք կամարաձեւ գոգեալ են, այլք ամենեւին անհարթ եւ անզարդ. երկու միայն յունական արձանագիրք յայտնեցան, այլ եղծեալք եւ անվերծանելիք: Յերեսս լերինն գործեալ են քարակտուր շրջադարձ աստիճանք ’ ի վերելս ` առ գերեզմանսն: — Ի կոհակս քարաժեռիցն երեւին հետք մատրան միոյ, եւ դոյզն նշմար նկարուց ’ ի նմին, քանզի այլն ամենայն եղծեալ է յայլազգեաց: — Ի հարաւոյ արեւելից Էրմէնէկայ ` միջասահման ընդ նա եւ ընդ ծովեզրն, յիշի գեօղիկ մի ’ ի լեռնամէջս Aourouk գրեալ յեւրոպէացի ուղեւորէ, թերեւս Աւերակ. քանզի եւ է իսկ առ նմին ’ ի կատար քարաբլրի ` բերդ աւերակ, կանգնեալ որպէս թուի ’ ի պահ զգուշութեան նրբուղի կածանի: Ի նոյն կողմանս առ Էրիկ գետակաւ նշանակի եւ տեղի մի Գափուլու անուն, որ նշանակէ դռնաւոր եւ ’ ի ճահ գայ վերոյգրելոյդ:

[1]             Թերեւս նոյն զոր Տէվիս Durndal գրէ, յէջ 358 ։

[2]             Erodium pelargoniflorum. * Ճայակտուց նման արագլակտցի.

Valeriana speluncaria. Մրուանտակ անձաւական.

Pterocephalus Caramanicus. * Վարսկատար Գարամանեան.

Inula Sarana. Լուադեղ Սառանայ.

Achillea falcata. Հազարտերեւեան մանգաղաձեւ.

Chamæmelum decipiens. Երիցուկ կամ Բաբունիճ խաբուսիկ.

Pyrethrum flabelliformum. Ակրկարհա հովանաձեւ.

Xeranthemum longepappum. * Չորենի երկայնածիւ.

Carlina longifolia. Կարլինա երկայնատերեւ.

Hieracium vulgata. Բզնածարիր հասարակ.

Campanula leucosiphon. Կանթեղինճ սպիտակափող.

Trachelium myrtifolium. * Երկայնավզիկ մրտատերեւ.

Verbascum pycnostachyum. Եզնագի հասկախիտ.

— Isauricum. Եզն. Իսաւրացի.

— leuconervum. Եզն. սպիտակաջիլ.

— rubricaule. Եզն. կարմրաստեղն.

Origanum leptacladum. Զուիրակ նրբակեղեւ.

— aucherianum. Եղեսպակ աւգերեան.

Marrubium micranthum. Մեղրածուծ փոքրածաղիկ.

Phlomis armeniaca. Փլոմիս հայկական.

Acantholimon Perontini. Կոծոծ Պերոնտինեան.

Euphorbia excelsa. Աբարբիոն բարձրաբերձ.

Poa diversifolia. Սէզ այլատերեւ.

— Peronini. Ս. Պերոնեան.

Bromus macrostachys. Խրտցակ կարճաստեղն.

Juniperus excelsa. Գիհի բարձրաբերձ.

— drupacea. Գ. ձիթենաձեւ.

[3]             Գէորգ, Պատմութիւն Օսմանեանց։