Սիսուան

117. Լարանտա կամ Գարաման

Նշանաւոր քաղաք եւ վիճակ մի էր Լիկայոնիոյ աշխարհին ` դրացի Իսաւրիոյ եւ ’ ի կռան լերանց բարձանց Կիլիկիոյ, Լարանտա կոչեցեալ, սահմանորդ վիճակաց գաւառին Սելեւկիոյ ` որ ’ ի ձախակողմեան ձորահովտին Կալիւկադնոսի, ’ ի հիւսիսոյ Չօմագ եւ Ալիպէկ լերանց, եւ յարեւմտից յառաջագոյն տեղագրեալ վիճակին Առակլեայ. ’ ի հիւսիսոյ եւ յարեւմտից սահմանս իւր ունելով զայլս ’ ի գաւառաց Լիկայոնիոյ, այսինքն Ղոնիոյ, եւ ըստ այժմու Օսմանեան տեսչութեան ` պարագրելով վիճակս ինչ յատուկ Ղոնիա գաւառի Գարաման նահանգի. յորոց մին կոչի Գարաման կամ Լարանտա, որ է բուն քաղաքն եւ անընդմէջ շրջավայրն, միւսն ` զոյգ Գարաման եւ Պայպուրտ, որ է բացավայր շրջակայն: Զայսոսիկ համարիմք երբեմն նուաճեալս ’ ի մերայոց Ռուբինեանց, կամ ’ ի Մեծէն Լեւոնէ, որ է միջոց հարաւային եւ արեւելեան նշանակեալ սահմանաց Կալիւկադնեան գետահովտին եւ Իվրիս լերին Առակլեայ, ’ ի հիւսիսոյ ` զ Գարատաղ եւ յարեւմտից ` զ Հաճիպապա լերինս ունելով սահման. եւ այսոքիւք բնական իմն շրջափակօք երեւի երբեմն՝ թէ եւ սուղ ժամանակ ` յօդեալ ’ ի սեփական կալուածս հարստութեանն Հայոց. զի եւ դիպողագոյն եւ մերձագոյն այս միայն էր վայր գրաւելոյ մերոցս, յորժամ յաջողեաց նոցա զհամօրէն Կիլիկիա հանդերձ լերամբք Տօրոսի զբռամբ ածել: Տեսաք արդէն ուրեք եւ տեսցուք եւս, արտաքոյ բնիկն Կիլիկիոյ ` ունել Հայոց բերդս եւ ամուր վայրս. եւ որպէս ’ ի ծովակողմանէն յառաջեցին անդրագոյնս գոգջիր մինչեւ ’ ի ծագս Պամփիւլիոյ, նոյնք եւ յառաջելով ’ ի ցամաքէ ` առաջին հանգոյց արտաքոյ երկոցուն Կիլիկեայց եւ Կապադովկեանն Տիանայ եւ Առակլեայ, գտին զայս Լարանտա, անուանի հնութեամբ, ամրութեամբ եւ բարեբեր նահանգաւ. հարկաւոր իմն հրապոյր աշխարհակալ ձեռին Լեւոնի, կամ նուաճել կամ վիճել ’ ի վերայ սորին ` ընդ սուլտանից Իկոնիոնի. որոյ ’ ի վաղուց իսկ երկնելով զայս իղձ, կամ ոտն առ ոտն ընդարձակելոյ զերկիր իւր, կամ յանկարծոյն ’ ի վերայ հասանելոյ եւ յափշտակելոյ, ոչ թագուցանէր զխորհուրդն ( գէթ արանց հաւատարմաց ). եւ յետ պարգեւելոյ զՍելեւկիա Ասպետաց Երուսաղեմի, յուսացուցանէր ( յօգոստոսի 1210 ամի ) առանձին խոստագրով ` յաւելուլ ’ ի նոյն եւ զԼարանտա, երբ եւ յաջողեսցի նման կամ յաջորդաց իւրոց ` Տերամբ ` թափել զայն յայլադենիցն ձեռաց. եւ մինչչեւ նուաճեալ ` տայր նոցա իշխանութիւն մարտնչել կամ դաշինս հաշտութեան կռել ընդ Լարանտացիս [1]: Զարմանալի իմն թուի հաստատուն կամք նորա եւ դիտումն յայս գործ, զոր եւ վաւերացուցանէր ոսկի կնքովն եւ ձեռնարկութեամբք լատին եպիսկոպոսին Տարսոնի, ասպետաց գլխաւորաց եւ իւրոց աւագ պաշտօնէից, գրեալ ձեռամբ Բարդողիմեայ դիւանապետի արքունի մաքսատանն: Եթէ իսկապէս պարգեւեաց նոցա երբեք զտեղին ` ոչ է հաւաստի, բայց տիրել նորա ուր ուրեմն ` գրեաթէ աներկբայ է. զի Սիկարդ եպիսկոպոս Գրեմոնայ որ գրեաթէ ’ ի նմին ժամանակի եկեալ էր ’ ի Հայս ` ընդ երկոցուն ծիրանաւորաց նուիրակաց Քահանայապետին Հռովմայ, ասէ զԼարանտա ( Լաւրենտա գրելով ) անջրպետ երկոցուն պետութեանց ` Հայոց եւ Իկոնիացւոց. Ad Laurendam civitatem quæ dividit Armeniam a Lycaonia. ոչ որոշելով թէ ում պատշաճէր. բայց Անսբերտ ուղէկից Փրետրիկայ կայսեր վկայէ ընդ ձեռամբ Լեւոնի լինել երկրին ` որ յայս կոյս քաղաքին. զի շարժեալ, ասէ, բանակին ` ’ ի Լարանտայ ` եկաք յաւան մի Հայոց, եւ տեսեալ յագարակս խաչս կանգնեալս ` խնդացաք յոյժ [2]: Հաւաստեն պատմիչք մեր ` զի ’ ի վերջին ամս թագաւորութեանն ունէր Լեւոն եւ զԼարանտա. վասն որոյ ’ ի ծերութեան նորին եւ ’ ի հիւանդութեան ` խնդրեաց սուլտանն վրէժ, « զի առեալ էր զԱռակլի եւ զԼառնտա ». ասէ Սմբատ. եւ առ Կապանաւ գերելով զիշխանս Լեւոնի ` ստիպեաց զնա փոխանակել ընդ նոսին զամուրս ինչ երկրի իւրոյ ` որ ’ ի սահմանս սուլտանութեանն, « եւ զԻսաւրիոյ գետն ». ընդ որս ոչ յիշի Լարանտա, այլ հաւանական է թէ իմասցի Իսաւրիոյ գետովն, որ է ասել գետահովիտն. եւ թէպէտ Լարանտա արտաքոյ է նորին, այլ մարթի ’ ի նմին իսկ համարիլ, այնու ` զի ջուրն Լարանտայ ոչ ’ ի ծով թափի եւ ոչ յայլ գետս, այլ յեղտիւրս կամ ’ ի լիճս սահմանացն ճապաղի:

Ոչ յառասպելական հնութիւն ժամանէ սկիզբն Լարանտայ, ըստ Յունաց, այլ տակաւին ճանաչի սովին անուամբ, Λάρανδα, յաւուրց Մեծի Մակեդոնացւոյն, եւ երեւի առանձնակ իշխան ունել. առեալ ’ ի Պերդիկկայ աւերի, եւ վերականգնեալ ` դասի ընդ գլխաւոր քաղաքս Լիկայոնիոյ, այլ յափշտակի յելուզակաց Իսաւրիոյ. ընծայէ ծննդեամբ զՆեստոր եւ զորդի նորա Պիսանդր բանաստեղծս. ’ ի ծագել քրիստոնէութեան լինի եպիսկոպոսանիստ թեմ Իկոնիոյ նահանգին: — Չկան ’ ի Լարանտա յունական կամ հռովմէական հնութիւնք, այլ սակաւ ինչ սառակինեանք, որպիսի են վայելչաշէն մզկիթքն կիսաւերք, մանաւանդ մին գեղեցիկ ճարտարապետութեամբ, մանր արաբիկ քանդակօք, կճեայ դրամբ եւ չորք զոյգ սեամբք, յորոց ոմանք թուին այլուստ բերեալ: Ունի եւ բերդ ’ ի գագաթան տափարակ եւ երկայնանիստ բլրի ` յորում եւ քաղաքն կառուցեալ է, նովին ոճով քառակուսի ձեւով, որպէս եւ շատք յաշտարակացն են, զորովք պատէ ’ ի հեռուստ երկրորդ պարիսպ, եւ ’ ի միջոցին են իբր 100 տունք. յորս գտանին ոչ սակաւ թուրք եւ արաբացի արձանագիրք, բայց յայլոց շինուածոց հանեալք եւ ագուցեալք յորմունսն, եւ շատք ’ ի ստորոտսն. այսու գուշակի երկրորդ շինութիւն կամ նորոգութիւն պարսպացն: Կարծի 2000 կամ նուազ եւս տանց լինել ’ ի քաղաքիս, եւ Հայոց եւս ընդ նոսին, որոց է եւ եկեղեցի մեծ եւ վայելուչ. այլ զհնութիւն եւ զորպէսն փափագելի է քննել: Չիհաչէֆ որ յամի 1848 էանց ընդ Լարանտա, եգիտ անդ բազում Հայս գինեվաճառս ` կիպրացի գինւոյ: Նման նմին ասէ եւ Տէվիս ` որ յամի 1875 եկն այսր, եւ կարծեօք համարի 1000 տուն բնակչաց, յորս 100 տուն քրիստոնէից, եւ զատ ’ ի նոցանէ բազում եկս վաճառականս, Հայս եւ Յոյնս ` Կեսարացիս: Յարուարձանս քաղաքին իջեվան մի էր ` Պատավան-խան (Patawan) անուանեալ ` ուրումն Հայոց: — Չիք այլ ինչ նշանաւոր ’ ի քաղաքին, որ անշուք է, եւ փողոցքն սալայատակք մթագնեալք ’ ի պատշգամաց տանց կարկառելոց ’ ի վերայ նոցուն. ունի եւ վաճառանոցս ոչ հարուստս: Բայց պարտէզք բազում են ’ ի ներքս, եւ ընդարձակ յոյժ կարծեցուցանեն զքաղաքն. որպէս եւ արտաքոյ բարեբեր անդաստանք: — Յառաջագոյն աստ նստէր կուսակալ նահանգին, փոխադրեալ արդ յԻկոնիոն. բայց տակաւին ողջոյն նահանգն ` որ բովանդակէ զհին աշխարհս Լիկայոնիոյ, Իսաւրիոյ, Պամփիւլիոյ եւ Պիսիդիոյ ` Գարաման կոչի ըստ այժմու անուան քաղաքին, թէ եւ չէ մոռացեալ եւ Լարանտա կոչումն, եւ այսպէս իսկ գրի ’ ի պաշտօնական դիւանս Օսմանեանց: զՊատկեր քաղաքիս տես հանդէպ 288 իջի, ( Թիւ 98):

[1]             Concessimus et donavimus, quod si voluntate divina fuerit, ut auferatur Laranda, a manibus paganorum per nos vel per heredes nostris, vel per alios christianos venturos, ut sit hereditas domus Hospitalis, cum omnibus pertinentiis et dominiis suis que habet et habitura erit. Similiter concessimus eidem domui plenariam et liberam potestatem ad faciendum guerram et treguam cum Laranda, etc. - Cartulaire, 115.

[2]             Dum exercitus movisset castra a Laranda, ubi vires aliquantulus receperat, venimus ad unam villam Armeniorum; ibidem in campis Cruces a christiani fixas reperimus; propter quod ingens gaudium et exultatio corda nostra exhilaravit. — Ansbertus, Hist. de Exped. Frider.