Սիսուան

119. Իլիստրա. — Դերբէ. — Իսաւրա

Ի նախակարգեալ բանից յիշատակիս ` ցուցաւ ոչ երկարժամանակեայ լինել իշխանութեան մերազգեացս ’ ի կողմանքս, վասն որոյ եւ չէ մեզ փոյթ մանր քննութեան նոցին, այն զի եւ չէ իսկ քաջ հետազօտեալ յուղեւորաց. որպէս ահա ոչ բնաւ նշմարի ’ ի քարտս Մանիօնն այն բերդ յիշատակաց, զոր յետ Սմբատայ եղբայր նորա Օշին ժառանգեալ ունէր յամի 1265. այլ ’ ի հարեւանցի իմն յիշեսցուք զտեղիս ինչ, թերեւս յօգուտ այլոց հետամտութեան: — Գլխաւոր շէն յետ քաղաքին Լարանտայ ` ’ ի վիճակի նորին է Գասապա աւան ` Կաֆրիատ? մականուանեալ, 10 կամ 12 մղոնաւ բացակայ յարեւմտից կողմանէ, ընդ մէջ Գարատաղ եւ Հաճիպապա լերանց, ’ ի 1060 Չ. բարձու, յորոյ սահմանս ետես Չիհաչէֆ երամս աքլորից եւ վայրի սագուց յածեալս աներկիւղ յորսորդաց. աւանն պարսպապատ է այլ խանգարեալ, փոխանակ աշտարակաց արմկունս ինչ ցցուեալս ունելով հաւասարաչափ հեռաւորութեամբ: — Փարսախաւ յելից հարաւոյ աւանին ` յանջրդի սահմանի է Իլիսէրա գիւղ, յորում երեւին մնացորդք սեանց եւ կոփածոյ քարանց վարկպարազի զետեղեալք, յորոց կարծեցաւ լինել Իլիստրա, ’ Ιλίστρα, քաղաք եպիսկոպոսանիստ ’ ի նահանգին Իկոնիոնի: —

Սակաւուք հեռի աստի ’ ի կողմն քաղաքին Լարանտայ է Մասսարա-չիֆտլիկ գեղակ, եւ ընդ մէջ երկոցուն սոցա աւերակք հին շինուածոց: — Ի հարաւակողմն քաղաքին հուն մի է ցամաքեալ հեղեղատի եւ վտակ Գուրու-տէրէ կոչեցեալ ( Ցամաքաձոր ). եւ զատ յայլոց մանունց ` Պօյալը կամ Պօյալար գեօղ ’ ի 1433 Չ. բարձու, ’ ի ստորոտս անջրպետաց ձորահովտի նախագրեալ գետոյն Պուզագչեայ: — Ի հարաւային արեւելեան կողմն Լարանտայ նշանակին գեօղք Ֆիզանտոն, Հատին, Մէյտան, Լալէ, եւ այլն, եւ Կէօտէն կամ Գուտէն առ համանուն վտակաւ ’ ի 1576 Չ. բարձու, յարեւմտից բարձրագոյն լերանց: Իսկ արեւելեան կողմն քաղաքին որ կարի ընդարձակ է ` մինչեւ ’ ի Գահս Կիլիկիոյ յայնմ կողմանէ, եւ մինչեւ ’ ի սահմանս Առակլեայ եւ Ագ - կէօլ լճի ընդ հիւսիս, եւ որ առաւել հետաքննական էր մեզ վասն դրակցութեան եւ խառնութեան ընդ կալուածս մերազգեաց, ( ուր եւ հաւանօրէն Մանիօնն բերդ եւ այլք ), ըստ ոչ բաղդի ` դատարկ երեւի ’ ի տեղացոյց տախտակս, թերեւս վասն դժուարութեան արեւմտեան ստորոտից Պուլղար եւ Տիւմպէլէկ լերանց ` անհամարձակելի մնացեալ ուղէգնացից, եւ կամ վասն ճախճախուտ վայրացն. զի ջուրք որք ’ ի թիկանց լերանցս հոսին ընդ արեւմուտս ` ոչ խմբին եւ ոչ յանգին ’ ի գետ կամ ’ ի ծով, այլ կամ սուզանին ընդ երկրաւ, կամ հոսեն յԱգ - կէօլ լիճ ` ’ ի մտից Առակլեայ, եւ ’ ի ձմերանի մօրացուցանեն զդաշտն ողջոյն. վասն այնորիկ եւ ջրասէր հաւք երամովին ճարակին անդ: — Ի հիւսիսակողմն անապատացեալ ընդարձակութեանս ` ’ ի հարաւոյ Ագ - կէօլ լճի եւ յարեւմտից Իպրիզ լերին գրեաթէ հաւասար հեռի յԱռակլեայ, ’ ի Լարանտայ եւ ’ ի թիկանց Պուլղար լերանց ` նշանակի գեօղն Տիվլէ, եւ խոռոչի կճաքար լեռնաբլրոց, առ վտակաւ միով որ խաղայ ընդ հիւսիս ’ ի լիճն կոյս. վկայեցան լինել ’ ի սահմանս նորին աւերակք եկեղեցւոյ, սեանց եւ ընդարձակ քարայրք. յայսցանէ ` եւ ’ ի չափոյ հեռաւորութեանն յԻկոնիոնէ եւ ’ ի Լիւստրայ, եւ վասն Տելբիա Δελβεία կոչմանն ’ ի միջին դարս, հաւաստի լինել Դերբէ քաղաք, երբեմն աւազակաբոյն Անտիպատրոսի ուրումն ` զոր սպան Ամիւնդաս բարեկամ Հռովմայեցւոց, առ Կիկերոնիւ. եւ ուր եկն Առաքեալն հեթանոսաց ` աստուածայինն Պօղոս, հանդերձ Բառնաբաւ, ըստ Գրոց, « եւ շուրջ զգաւառաւն, եւ անդ աւետարանէին … ( եւ ) աւետարանեալ ’ ի քաղաքին յայնմիկ եւ աշակերտեալ զբազումս ` դարձան ’ ի Լիւստրա եւ յԻկոնիոն, եւ յԱնտիոքիա ». յայս յետին անուն կոչէր յայնժամ գաւառն Դերբէի. աստի դարձ արարեալ Առաքելոյն գնաց ’ ի բուն ’ ի մեծն Անտիոք, եւ անդուստ վերստին առեալ ընդ իւր զՇիղա ` փոխանակ Բառնաբայ, « Շրջէր ’ ի կողմանս Ասորւոց եւ Կիլիկեցւոց, եւ հաստատէր զեկեղեցիսն: Եկն եհաս ( միւսանգամ ) ’ ի Դերբէ եւ ’ ի Լիւստրա », ուր զՏիմոթէոս աշակերտեաց: Այնքանոյ տիեզերալուր ձայնի լսող վայրք ` արդ ’ ի գերեզմանական իմն լռութեան զանխլացեալ մնան. բայց յառաջին դարս Դերբէ մի էր յերկոտասան թեմից նահանգին Իկոնիոյ, որպէս եւ Լիւստրա եւ Իլիստրա եւ Լարանտա, եւ Իսաւրա կամ Իսաւրոպօլիս մայրաքաղաքն Իսաւրիոյ, որոյ շքեղ աւերակք կան բացագոյն յարեւմտից Իլիստրայ ` ոչ կարի հեռի ’ ի ձորահովտէն Պուզագչեայ, այլ յայնկոյս լերանցս, յոր կարծեմ չեղեն Հայք ձեռնհաս, վասն որոյ եւ զանց առնեմ ’ ի ստորագրելոյ. թէպէտ եւ ասի վասն առաջնոց Ռուբինեանց ոմանց եւ նորին իսկ Լեւոնի Մեծի ` տիրել եւ կողմանց Իսաւրիոյ, այլ ոչ գիտեմ ցոր վայր: Ցանկացողաց տեսլեան քաղաքին ` ահա նշմարդ ( յէջ 297 ), որ է մուտք դրան տաճարի միոյ: — Ի Տէվլէ յառաջ քան զսով 1873-4 ամաց ` էին 700 տունք, յետ այնր մնացին 200, զի շատք ցրուեցան յայլեւայլ կողմանս, եւ կէսք մեռան, որպէս եւ արջառք եւ ոչխարք նոցին իբրեւ 50, 000: Ի բնակիչսն թուի լինել եւ Հայոց. քանզի յագանել անդ Տէվիսայ (10 յունիսի, 1875), պատանի մի Հայ առաջարկէր տանել զնա ’ ի տես աւերակ քաղաքի միոյ. բայց ուղեւորին թողեալ զայն ` զի միայն պարիսպք մնացեալ ասէին, չոգաւ ’ ի խնդիր մնացորդաց Դերբէի ` որ իբր 10 մղոնաւ յարեւմտից հիւսիսոյ Տէվլէի կայ առ Սէրփէք գիւղիւ, ’ ի գլուխ եւ ’ ի կողս կճեայ բլեր, ուր հոծեալ են դերբուկք անտաշ կրամած քարանց. երեւին հիմունք ընդարձակ պարսպաց, բայց ոչ թատր եւ ասպարէզ, եւ ոչ սիւնք եւ քանդակք եւ հոյակապ շիրիմք, այլ վիմափոր գերեզմանք ինչ. գտաւ եւ շիրիմ մի մեծ եւ գեղեցիկ ընդ հողով, ուր եւ կայ ցարդ, պէսպէս անդրեօք եւ քանդակօք, համակ ’ ի սպիտակ պաղպաջուն կճոյ, 11 ՛ ընդ երկայնն, 6 ՛ լայն, բարձրութիւնն անստոյգ, զի կիսաթաղ կայ ’ ի գետնի. գտան ’ ի նմին կմախք եւ սափորք 1 ¹ / ₂ ոտնաչափ բարձունք, այլ ոչ յայտնեցաւ պատուական ինչ, եւ ոչ արձանագիր:

Յարեւելակողմն Լարանտայ ընդ մէջ նորա եւ Տէվլէի կայ Իպրալա գիւղ թուրքաբնակ. յորմէ եւ անդր մինչեւ ’ ի ստորոտս Տիւմպէլէկ եւ Պուլղար լերանց ` խոպան է գետինն արջնաթոյր, քարուտ, անփայտ եւ անբնակ. ուր արօտք են Եիւրիւկ Թուրքմանաց. գլխաւոր կայան կամ հանգրուան նոցին է ’ ի միջավայրս անապատին, յանուանեալ տեղւոջն Գարա-գույու ( Սեաւ ջրհոր ). մշակեն նոքա սակաւ ինչ ցորեան եւ գարի, զի եւ սակաւաջուր է երկիրն. դուն ուրեք գտանին ծործորք եւ աղբերք. բայց եւ յառապարս անդ ծիծաղին ծաղկունք: Առ միով յաղբերացն դադարեալ Տէվիսայ ` յերթալն ’ ի լերինս արեւելից, եհարց զծեր ոմն եթէ ընդէ՞ր ոչ տնկեն ծառս ինչ հովանաւորս ’ ի հանգիստ իւրեանց. եւ նա ասէ, Եթէ կամեցեալ էր Աստուծոյ լինել աստէն ծառոյ ` միթէ ո՞չ բուսուցանէր: — Ի ժամանակին յայնմիկ (1875) Թէքէրլէկ Մուսդաֆա ոմն էր գլխաւոր տոհմին այնորիկ Եիւրիւկաց. սա ասէր յայն կողմանս գտանել բուսոյ միոյ նման թէյի, զոր եւ վարէին յըմպելի, եւ խոստացաւ ` այլ ոչ եցոյց զտեղին: Կանայք նոցին առանձինն բնակէին ընդ այծենի վրանօք. եւ էին նոցա բազմահոյլ հօտք ոչխարաց եւ այծեաց: Հանգրուանդ յիշատակեալ ` ’ ի հարաւոյ կայ Իպրիզ լերին եւ ’ ի հիւսիսոյ Միղայիլ լերին. են եւ ապառաժ բլուրք յերեսս անապատին, յորս աճեն գիհիք. ընդ այս անապատ տանի ճանապարհ յանցս Տիւմպէլէկ ( Թմբուկ ) լերին, եւ հանէ ’ ի Լեռնային Կիլիկիա:

նկար 105 ։ Յաւետարանի գրելոյ ’ ի Յովհաննէ Արքայեղբօրէ [1].

[1]             Տես զոր ծանուցաք յէջ 291 ։ ­ Կազմողդ Առաքել թուի ճարտար գոլ յարուեստին, զի նորա է կազմած եւ աւետարան մի գրեալ հրամանաւ Կոստանդնի կաթողիկոսի, վեշտասան ամաւ յառաջ քան զայս (1262). եւ ’ ի յիշատակարանին ( զոր հրատարակեաց Գեր. հեղինակ Թորոս Աղբար գրոց ), ծանուցանէ կազմողն եւ գրող՝ զեղբայր մի զիւր. « Զմեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա՝ զԱռաքել Հնազանդենց եւ զծնողսն իմ եւ զհարազատ իմ զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչն իմ զՍարգիս քահանայ, զհանգուցեալսն ’ ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ’ ի Տէր։ Ի Թուա. ՉԺԱ » ։ ­ Ցուցանեն տառքդ՝ զի ոչ էր անհմուտ եւ վայելուչ գրչութեան։