Սիսուան

121. Պամփիւլիա

Թէպէտ եւ անձուկ մասն երկրի ` այլ մի յաշխարհաց Փոքուն Ասիոյ համարեալ էր Պամփիւլիա ’ ի հնումն, յարեւելից կալով Լիկիոյ, ’ ի հարաւոյ Պիսիդիոյ, եւ յարեւմտից Իսաւրիոյ եւ Քարայնոյն Կիլիկիոյ, եւ ’ ի հիւսիսոյ գեղեցիկ ծովածոցի միոյ ` որ յայնժամ յիւր անուն եւ արդ կոչի Ծոց Ատալիոյ. եւ եզերբք նորին բովանդակի համօրէն երկիրն, որ հազիւ թէ քսան մղոն ունիցի ուղղակի ընդ երկայնն, եւ սակաւ մղոնս խորութեան ընդ ցամաքն: Ի դէպ է համարել թէ էին Պամփիւլիոյ յատուկ իմն շնորհք ’ ի սկզբանն, առ ’ ի գրիլ այնքան փոքու սահմանաւ ` ընդ առանձնակ աշխարհս. եւ այսպէս իսկ համարին ոմանք զՊամփիւլիացիս, իբրու տեղածինս ` ըստ առասպելաց, սերեալս ’ ի Պամփիւլիայ (Παμφυλία), դստերէ դիւցազանցն Հռակայ եւ Մանտոյ. այլ յումէ եւ իցէ սերունդ նոցին ` յայտ է թէ ոչ է շատ աճեցեալ, կամ թէ ’ ի մերձակայ տոհմս եւ յաւէտ ’ ի Կիլիկեցիս խառնեալ, յետոյ եւ ’ ի Յոյնս: Չափաւորութիւն երկրին այսու եւս հաւաստի, զի առ Քսերքսեսիւ յաշխարհախումբ նաւատորմիղն ` մինչ Կիլիկիա հարիւր նաւս մասնաւորէր եւ Լիկիա յիսուն, Պամփիւլիա երեսուն միայն, թէ եւ բովանդակն ծովեզերեայ էր, եւ լերինս ունէր քաջ փայտաւէտս. մինչեւ ոմանց համարել պիտակաբար ` թէ վասն այն անուանեցաւ, իբր համակ-անտառ կամ փայտ (Πας φύλλον): — Նշանական բարք կամ սովորութիւն ժողովրդեանն երեւին մարմնամարզ ագոնական մրցանք, որպէս է գուշակել ’ ի պատկերաց դրամոց նոցին: — Չպատմին ինչ դէպք նշանաւորք ’ ի հնումն հանդիպեալ ’ ի փոքու աշխարհս. այլ շնորհաւոր է վաղ ծաւալումն քրիստոնէութեան ’ ի նմա, եւ վաղագոյն եւս Հրէիցն սփռել մինչեւ այսր. որպէս է ուսանել ’ ի սկզբան պատմութեան Գործոց Առաքելոց. զի յաւուր մեծասքանչ Գալստեան Ս. Հոգւոյն ` ընդ այս յիշին եւ որք «’ ի Փռիւգիա եւ ’ ի Պամփիւլիա » [1]. առ որս յետ սակաւուց եկն Պօղոս աշակերտօքն ` քարոզել «’ ի Պերգէ Պամփիլեայ », որ էրն գլխաւոր քաղաք ` յետ Ատալիոյ: Ըստ եկեղեցական վիճակագրութեան ` Պամփիւլիա արքեպիսկոպոսական նահանգ կարգեցաւ, ունելով սեփական թեմս ութ, յորս յաւելան երեք եւս գաւառք ` երեսունեւվեց վիճակօք, ընդ բնաւ քառասունեւութ:

Ի ԺԱ դարու երեւի սկիզբն արեւելեայց բնակութեան ’ ի Պամփիւլիա, վարելով կամ ընկճելով զՅոյնս. Միխայէլ Պատմիչ վասն Միքայէլի Ստրատիոդիկ կայսեր (1056-7) ասէ, առ ահի Արաբացւոց կամ Թուրքաց գաղթեցուցեալ զՅոյնս ’ ի կղզիս, եւ յաւելու. « Եկեալ Թուրքացն եւ գտեալ զ Երկիրն Ատալիոյ, եւ զ Ուճն, եւ զԿօնն ( Լիկայոնիա ) անմարդաբնակ, դադարեցին ’ ի տեղւոջնէ. այսպէս յանուն գլխաւոր քաղաքին կոչելով զաշխարհն, որ արդ յՕսամանեանց կոչի Թէքեէ, եւ մի է յեօթանց գաւառաց նահանգին Գարամանի, վիճակս ունելով մետասան, զայսոսիկ.

1. Ատալիա եւ Իստանօզ.

2. Մորթանա կամ Քիւրտ Աշիրէթի.

3. Իկտիր եւ Գարտիճ-եայլա.

4. Ֆէնէքէ.

5. Քաշ.

6. Գալգանլը.

7. Էլմալը.

8. Կէրմէկի կամ Պուճագ.

— Միլի գարա-հաւուզ.

9. Գզըլ-գայա.

10. Սէրիք եւ Գարահիսար թէքեէ.

— Պէշ գօնագ.

11. Աշիրէթի Քէնիզ:

Միահամուռ ’ ի սոսին երկերիւր վաթսուն գեօղք էին եւ 100, 000 բնակիչք յամի 1842, ըստ ծանօթութեան Անգղիացւոց ոմանց ուղեւորաց [2]:

Ի նմին ԺԱ դարու թուի եւ մերազգեացս ցրիւ հասեալ եւ բնակեալ ’ ի կողմանքս. քանզի ’ ի ժամանել առաջնոց Խաչակրաց, ընդ Կիլիկիոյ եւ Կապպադովկիոյ եւ այլոց ոմանց աշխարհաց ` եւ զ Պամփիւլիա թուէ Լամբրունեցին ` լի լինել Հայոց ազգաւս. իսկ ըստ իշխանութեան ` ուսուցանեն մեզ արձանն Անազարբայ դղեկին եւ այլ յիշատակարանք, տիրել Մեծին Լեւոնի ծովեզերացս ` մինչեւ յԱտալիա: Ոչ յիշի որոշակի ոչ առումն եւ ոչ կորուստ Ատալիոյ ’ ի Հայոց. ’ ի պարիսպս քաղաքին գտանի ագուցեալ վէմ առիւծաքանդակ նման լեւոնեան առիւծուց, այլ անթագ. բայց գտանին անդ եւ այլ նշանք քրիստոնէականք եւ լատին տառք: Գիտեմք եւ զԼուդվիկ Է թագաւոր Փռանկաց ` յամի 1148 զկայ առեալ յԱտալիա, մինչ տակաւին ’ ի Յունաց ձեռս էր քաղաքն, եւ անտի նաւեալ դառնալ յերկիր իւր. այլ անստոյգ մնայ ինձ խնդիր նուաճման Ատալիոյ ’ ի Հայոց, մինչեւ հնար լիցի մանրախուզիւ քննել զամենայն մնացուածս յիշատակարանաց քաղաքին, զորմէ սակաւ ինչ ասել չիցէ անճահ. զի եթէ եւ ոչ ’ ի ներքս ` գէթ ’ ի պարիսպս նորին եհաս զէն կամ ձեռն Լեւոնի, որպէս եւ ’ ի Կեսարիա: Բայց զի եւ յաջորդք Լեւոնի իշխէին կողմանցս, մարթ է արդեօք ’ ի վկայութիւն առնուլ զբան արեւմտեայ պատմչաց, եթէ հինգ մեծ յաղթութիւնս արարեալ իցէ Հեթմոյ ( Բ ?), եւ զառաջինն ’ ի Պամփիւլիա:

[1]             Գործք Առաքելոց, ԺԳ, 13 ։

[2]             Րիդդէր, ԺԹ, 652 ։