143.
Վաճառք
Ցանկալի
էր
որպէս
ամենայն
տնտեսականաց
`
եւ
մեզ,
գիտել
եւ
զ
Գինս
պէսպէս
նիւթոց
եւ
վաճառուց
յիշեցելոց
եւ
ոչ
յիշեցելոց
`
այնր
ժամանակի,
եւ
համեմատել
ընդ
այժմուցս.
այլ
չէ
այս
գործ
դիւրին
եւ
ստոյգ,
եթէ
ոչ
հանդիպեսցին
նոյն
նիւթք
բազում
անգամ
նշանակեալք
`
արժէիւքն,
առ
’
ի
գտանել
զմիջին
համեմատական.
զոր
ոչ
ունելով
եւ
մեր
`
կարգեմք
’
ի
ստորեւ
զոր
եւ
առ
անգամ
մի
գտաք
յիշատակեալ,
յորս
գէթ
նմանեօք
զնմանիս
մարթ
է
փոքր
’
ի
շատէ
հաւաստել.
շատք
’
ի
դոցանէ
առան
’
ի
ցուցակէն
`
զոր
յամի
1306
առաքեցին
Լեւոն
Գ
եւ
Հեթում
Բ
’
ի
Վենետիկ,
պահանջելով
զգինս
ընչից
կողոպտելոց
’
ի
Վենետաց,
յառնուլ
նոցին
զցամաքային
բերդն
Այասոյ.
այլքն
`
աստի
եւ
անտի
’
ի
մուրհակաց
վաճառականաց
եւ
’
ի
դիւանաց
քաղեցան:
Գինքն
նշանակեալք
են
’
ի
հայկական
Բիզանդ
սառակին,
Նոր
դրամ
եւ
Թագաւորին,
որոց
բաղդատութիւն
ընդ
այժմու
դրամոց
(
ֆրանգաց
)
տեսցի
ընդ
հուպ
’
ի
յետագայդ,
որպէս
եւ
այլ
ինչ
ազգ
դրամք
յիշեալք
սակաւ
ուրեք
’
ի
ցուցակիդ
եւ
այլուր:
Գին
եւ
սակ
նիւթոց
եւ
իրաց
յԱյաս
եւ
’ի
Սիսուան,
յամս
1274=1330
ԱՄ |
ՆԻՒԹՔ |
ԳԻՆ |
1279 |
Կոճապղպեղ,
Պէլէտի
տեսակն,
մի
րոտլն
[1] |
26
Նոր
դրամ |
1307 |
Պղպեղ,
10
կենդինար
[2] |
1799
ն.
դ. |
1307 |
Որդան
փայտ
(Brazil),
510
րոտլ
եւ
7
ունկի |
2830
1
/
2
Բիզ.
սառ. |
1279 |
Բամբակ,
մի
րոտլ |
9
ն.
դ. |
1298 |
Նոյն
[3] |
13
ն.
դ. |
1298 |
Ոսկեդիպակ
(Samitti),
մի
փերթ |
800
ն.
դ. |
1279 |
Չուխայ
կապոյտ,
կանաչ,
սեաւ,
եւ
այլն,
32
փերթ
[4] |
1395
7
/
8
բիզ.
սառ. |
1279 |
Չուխայ
Terlixani?,
3
փերթ |
500
ն.
դ. |
1307 |
Կտաւ
30
կանգուն |
90
ն.
դ. |
1307 |
Կտաւ
9
եղեգնաչափ |
36
ն.
դ. |
1307 |
Կտաւեայ
Fraxeti
զգեստք
երեք |
45
ն.
դ. |
1307 |
Նոյն
զգեստք
երկուք
պուխրամեայ |
40
ն.
դ. |
1307 |
Կերպաս
ժապաւինեալ
12
կանգուն |
24
ն.
դ. |
1307 |
Պարեգօտ
(Sclavina)
քահանայի |
16
ն.
դ. |
1307 |
Բաճկոն
կանացի |
15
ն.
դ. |
1307 |
Բաճկոն
բամբակեայ |
12
ն.
դ. |
1307 |
Բաճկոն
կիպրացի |
20
ն.
դ. |
1307 |
Շապիկ
բամբակեայ |
8
ն.
դ. |
1307 |
Շապիկ
կտաւի |
25
ն.
դ. |
1307 |
Շապիկ
ազնիւ |
30
ն.
դ. |
1307 |
Պատմուճան
կամ
վերնազգեստ |
50
ն.
դ. |
1307 |
Վերարկու
կանացի |
50
ն.
դ. |
1307 |
Զգեստ
քահանայի |
15
ն.
դ. |
1307 |
Զգեստ
մանկան,
ճամկաւոր |
20
ն.
դ. |
1307 |
Բաճկոն
տղայոյ
մետաքսեայ |
6
ն.
դ. |
1307 |
Բաճկոն
նրբանիւթ
(de
Cendalo) |
20
ն.
դ. |
1307 |
Սաւան
կամ
նմանի
(Linteamina) |
8.
10
եւ
15
ն.
դ. |
1307 |
Ծածկոց
կամ
վերմակ
կիպրացի |
40
ն.
դ. |
1307 |
Անձեռոցիկ |
1
ն.
դ. |
1307 |
Գդակ
(Cerveleria) |
8
ն.
դ. |
1307 |
Ցփսեայ
զգեստ
(Ciambellatus) |
50
ն.
դ. |
1307 |
Կապայ
ժապաւինեալ |
25
ն.
դ. |
1307 |
Կապայ
հասարակ |
16
ն.
դ. |
1307 |
Կօշիկք,
զոյգ
մի |
10
ն.
դ. |
1307 |
Քսակ
մետաքսեայ
ոսկեթել |
30
ն.
դ. |
1307 |
Պայուսակ |
8
ն.
դ. |
1307 |
Պարկ
բամբակեայ |
1
1
/
2
եւ
2
ն.
դ. |
1307 |
Մահիճք
(Materacium) |
8
ն.
դ. |
1307 |
Բարձք |
2.
8.
10.
15.
ն.
դ. |
1307 |
Կապերտ |
10.
16
ն.
դ. |
1279 |
24
Մորթք
գոմշոյ |
860
ն.
դ. |
1307 |
Կոնք
պղնձի |
10
ն.
դ. |
1307 |
Կատսայ |
10
ն.
դ. |
1307 |
Պոյտն |
10
ն.
դ. |
1307 |
Անօթ
ջրոյ
(Capellus) |
14
ն.
դ. |
1307 |
Անօթ
մի
ոսկեղէն |
200
ն.
դ. |
1307 |
Արծաթեայ
խաչ |
20
ն.
դ. |
1307 |
Արծաթեայ
Դրգալ |
6
ն.
դ. |
1307 |
Արծաթեայ
Պատառաքաղ |
3
ն.
դ. |
1307 |
Մատանի
ոսկի |
20.
25
ն.
դ. |
1307 |
Մատանի
արծաթի |
4
ն.
դ. |
1307 |
Մանեակ
ոսկի |
20
ն.
դ. |
1307 |
Մանեակ
արծաթի |
10.
6
ն.
դ. |
1307 |
Գլխանոց
երկաթեայ |
20
ն.
դ. |
1307 |
Պայտարի
երկաթի
արկղ
պայտից |
30
ն.
դ. |
1307 |
Պայտարի
դանակ
կտրելոյ
զսմբակ |
2
ն.
դ. |
1307 |
Կռան
պայտարի |
2
ն.
դ. |
1307 |
1700
բեւեռք
պայտարի |
22
ն.
դ. |
1307 |
Ճրագ,
2
ունկի |
2
ն.
դ. |
1307 |
Ապուխտ,
մի
կոտոր |
3
ն.
դ. |
1274 |
Փայտ
կաղնի
(Robor)
25
պարզունակ |
442
ն.
դ. |
1274 |
Հեծանք
260 |
650
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Զրահ
կտաւի
հիւսկէն |
30
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Լանջապանակ |
40
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Նետաձիգ
գրկի
(Baliste
a
pectora) |
100
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Նետաձիգ
եղջերեայ |
25
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Աղեղն
եւ
կապարճ |
15
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Սուր
(Spata) |
10
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Դանակ
կամ
նրան |
20
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Տապար
(Manere) |
2
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Լախտ
(Maza) |
3
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Սլաքք
4000
(Piloni) |
461
ն.
դ. |
1307 |
Զէնք.
Նշանակ
մի |
15
ն.
դ. |
1284 |
Դարիթ
(
նաւ
)
մի
զոր
գնեաց
Լեւոն
Բ |
600
բիզ. |
1279 |
Նաւ
մի
արքեպիսկոպոսին
Տարսոնի |
221
բիզ.
սառ. |
1279 |
Քառորդ
նաւուն |
50
բիզ. |
1274 |
Երրորդ
մասն
Gamella
նաւու |
460
ն.
դ. |
1274 |
Դ
եւ
Ը
մասն
նաւու |
428
բիզ. |
1279 |
Նաւողչեայ
կենդինար
մի
բեռան |
8
բիզ. |
1274 |
Նաւողչեայ
470
պարզունակ
փայտի |
235
բիզ.
եգիպտ. |
1335-40 |
Գրաստաբեռն
յԱյասայ
ցԿոպիտառ |
41
1
/
2
թագ. |
1335-40 |
Գրաստաբեռն
յԱյասոյ
ցԴավրէժ |
209
թագուորին |
1332 |
Վարձք
Աւագայ
կարաւանապետի
առ
մի
բեռն
[5] |
Ստակ
մի
(
ֆր.
0,
50) |
1310 |
Տուն
մի
գնեալ
յԱյաս
(’
ի
Պայլէն
) |
700
բիզ. |
1312 |
Այլ
տուն |
1500
կամ
1700
ն.
դ. |
1307 |
Վարձք
մթերանոցի
յԱյաս
[6] |
30.
60.
77
1
/
2
ն.
դ. |
1274 |
Վարձք
երկամեայ
մկրտեալ
ծառայի
[7] |
50
ն.
դ.
եւ
25
բիզ.
պարգեւ |
1279 |
Օժիտ
Ալիծայ
(
տ.
յէջ
371) |
250
բիզ. |
1252 |
Օժիտ
Ֆիմէի
դստեր
Հեթմոյ
Ա |
100,
000
բիզ.
հայ. |
1215 |
Օժիտ
(
մասն
)
Ռիթայ
դստեր
Ա
Լեւոն
թագաւորի |
30,
000
բիզ.
ոսկի |
1098 |
Օժիտ
Արտայ
դստեր
Ա
Թորոսի
(
տ.
յէջ
47) |
60,
000
բիզ.
ոսկի |
1279 |
Հողադրամ
Գենուացւոց
յԱյաս |
20
ն.
դ. |
1310 |
Ծախք
Պայլին
Վենետաց
վասն
ընդունելոյ
նոր
պարգեւագիր
’
ի
թագաւորէն
Հայոց |
300
բիզ. |
1314 |
Ընծայ
Դքսին
Վենետկոյ
առ
թագաւորն
Հայոց |
12
Լիր.
կրոս.
(
ֆր.
1440) |
1316 |
Ընծայ
առ
դեսպան
թագաւորին
’
ի
Վենետիկ |
4
Լիր.
կրոս.
(
ֆր.
480) |
1329 |
Ընծայ
առ
դեսպան
թագաւորին
’
ի
Վենետիկ |
2
Լիր.
կրոս.
(
ֆր.
240) |
1316 |
Ընծայ
առ
Օշին
թագաւոր
վասն
հարսանեացն |
30
Լիր.
կրոս.
(
ֆր.
3600) |
Յայտ
է
թէ
ոչ
միայն
երթեւեկք
էին
վաճառականաց
յԱյաս,
այլ
եւ
հաստատաբնակ
վաճառականք
օտարազգիք,
մանաւանդ
Իտալացիք,
եւ
’
ի
սոսա
յաւէտ
Վենետկեցիք
եւ
Գենուացիք.
եւ
ոչ
լոկ
վաճառականք,
այլ
եւ
արուեստաւորք
եւ
ձեռագործք.
եւ
գլխաւորք
’
ի
սոսա
տարազագործքն
կամ
Ցփսիագործք
(
հիւսողք
այծէից
Ciambellotti
կոչեցելոց
).
կրպակաւորք
եւ
պանդոկապանք
(Tabernarius),
Գինեվաճառք,
Հիւսունք
(Magister
asie),
Դարբինք,
յորոց
մի
ոմն
վենետկեցի
քսանեւհինգ
ամս
կեցեալ
էր
յԱյաս.
Ոստայնանկք
(Filatori),
Մորթեգործք
կամ
Խաղախք
(Pelliparii),
Նաւածեփք
(Calafati),
Դրամահատք
յարքունի
փողերանոցն,
Դերձակք
(Taliatori),
յանուանէ
յիշեալք
յամի
1274
Մանգեդդա
եւ
Օպերդինոյ
որդի
Պետրոսի
նաւածեփի,
Սայլորդք
(Curlus)
եւ
Նաւաստիք:
Պատուականագոյն
’
ի
ձեռագործս
եկացն
օտարաց
եւ
բնակաց
մերոց
`
էր
Ցփսի,
զոր
եւ
վաղագոյն
նշանակեցաք
’
ի
բնագրութեանս
(
յէջ
31),
ընդ
նմին
եւ
ազգ
ինչ
ոսկեճամուկ
մետաքսեայ
դիպակի.
զի
եթէ
Սմբատ
թագաւոր
’
ի
Վենետկոյ
գնէր
դիպակս
ոսկեթելս
(
յամի
1298)
յընծայ
սուլտանին,
եղբայր
նորա
Օշին
արքայ
`
յամին
1310
՝
առաքէր
ընծայ
առ
Դուքս
Վենետկոյ
դիպակս
ոսկեթելս
(Drapis
ad
aurum,
կամ
Drapis
setæ,
գրեալ
’
ի
դիւանս
Վենետկոյ
),
20
լիրայ
կրոսից
արժէիւք,
որ
ըստ
նիւթոյ
դրամոցն
լինի
յայժմուս
2400
ֆր.
),
յայտ
է
թէ
ա՛յլ
ազգ
էր
դիպակն
գնեալ
եւ
ա՛յլ
յղեալն.
յայսմ
ազգէ
էր
անշուշտ
եւ
առաքեալն
յետոյ
ուրեմն
’
ի
Կոստանդեայ
Բ
արքայէ
առ
Քահանայապետն
`
յամի
1346,
զոր
դեսպան
նորին
թաքոյց
’
ի
նաւին
`
յ
’
անցանելն
ընդ
Վենետիկ,
եւ
թէպէտ
իրազէկ
եղեւ
պետութիւնն
այլ
անտես
արար
(
զվնաս
մաքսին
)
[8]:
Գուշակի
յասացելոցս
`
զի
ոչ
միայն
բազում
ազգաց
լեզուք
լսէին
յԱյաս,
այլ
եւ
խնամութիւնք
եւ
կենակցութիւնք
լինէին
Հայոց
ընդ
արեւմտեայցդ.
որպէս
յիշեցաք
’
ի
վեր
անդր
ընդ
կարծ
`
զՖռանգ
Տիկինն.
յայտնագոյն
եւս
է
Ալիծ
կին
Յանուինոյ
տէ
Տոմոյ
(Januino
de
Domo)
Գենուացւոց.
†
յառաջին
աւուրս
ապրիլի
1279
ամի.
քանզի
յինն
ամսոյն
Ալիծ
գործակալ
կարգելով
զոմն
’
ի
պահանջել
զպաշտատական
`
իւր
`
250
բիզանդ
հայ,
վկայէ
զի
հայերէն
գրեալ
էր
դաշնագիրն:
—
Հայ
թուի
եւ
գրեալն
Astexana
(
Աշխէն
?
Աստեղանի
?)
կին
Գուլիելմու
ուրումն
Լաւորապեն
կոչեցելոյ
(Gul.
Lavoraben)
[9]
։
Ըղձալի
էր
եւս
մեզ
գիտել
`
թէ
ըստ
յաճախութեան
նաւողացն
յարեւմտից
`
յԵւրոպիոյ
`
այսր
յԱյաս,
եւ
մեկնելոյ
աստուստ
տորմըղաց
նոցին,
հերձանէի՞ն
եւ
նաւք
հայադրօշք
զալիս
Միջերկրականին
եւ
զՊոնտոսի
եւ
զբացածաւալ
տարածութիւնս
ծովուն
Հնդկաց.
կամ
հանգոյն
օտարազնեայցն
բունելոց
եւ
օթելոց
յԱյաս
եւ
’
ի
Սիս
եւ
’
ի
Մսիս,
հաստատէի՞ն
եւ
մերազնեայքս
չուեալք
յափանց
Սիսուանայ
`
յօտար
եզերս
արեւմտից,
մանաւանդ
յերկոսին
երկարաձիգ
եւ
’
ի
գեղածիծաղ
ափունս
Իտալիոյ:
—
Հաւանական
յոյժ
է
յետինս
քանզի
եւ
գրեաթէ
անդստին
`
’
ի
կիսոյ
ԺԳ
դարու,
յորում
դեռ
այն
ինչ
սկսեալ
էր
արծարծանել
շահաստանն
Այասոյ,
մինչեւ
ցկէս
ԺԴ
ին,
գտանեմք
ոչ
սակաւ
հետս
եւ
յիշատակս
հոգէտանց
եւ
եկեղեցեաց
Հայոց,
ոչ
միայն
’
ի
ծովեզերեայսն
`
այլ
եւ
’
ի
մէջերկրեայ
քաղաքս
Իտալիոյ.
եւ
զի
մեծ
մասն
այնր
ժամանակի
`
պարագայ
ժրութեան
եւ
ճոխութեան
էր
Այասոյ,
ոչ
երկբայիմ
թէ
’
ի
սակս
վաճառաշահութեան
գաղթեալ
իցէ
յոգունց
’
ի
մերայոցս
`
’
ի
կողմանսն
յայնոսիկ.
եւ
վասն
յաճախ
բնակութեանն
եւ
երթեւեկին,
թերեւս
եւ
խնամութեան
պատճառաւ,
հաստատեալ
եւ
ազգային
եկեղեցիս
եւ
բնակարանս
առընթեր,
որ
Հայ-տուն
կամ
Հոգետուն
կոչին
[10]:
Այլ
ոչ
է
մարթ
հաւաստել
այսուիկ
`
թէ
եւ
սեփական
հայեցի
նաւուք
հատեալ
անցեալ
իցեն
ընդ
ծովս.
’
ի
մթան
մնայ
տակաւին
չափ
նաւարկութեան
Սիսուանեայց,
որպէս
եւ
ծովամարտիկ
զօրութեան
նոցին.
աներկբայ
իսկ
գոլով
երկոցուն
եւս
`
պետութեանն
եւ
վաճառականաց
Հայոց,
ունել
նաւս
սեփականս
եւ
վարձեալս.
զոր
հաստատեն
եւ
յիշատակքն
ինչ
`
ակնարկեալք
եւ
’
ի
գիրս
յայս,
փոքունց
ծովամարտութեանց,
եւ
գնելոյ
նաւս
եւ
թիս
’
ի
Վենետաց,
եւ
առաքումն
հռչակաւոր
աշխարհաշրջիկ
Պօլեանց
նոցին
(Poli)
հայկական
արքունի
նաւու
`
’
ի
Պտղոմայիս:
Յաւելցի
’
ի
նոսին
եւ
ինքնագիր
պատմութիւն
երանելւոյն
Ոդերիկոսի
Ֆրիուլացւոյ
կամ
Պորդենոնացւոյ
(Beato
Oderico
da
Pordenone),
որ
յամի
1321
կամ
1322`
նաւարկեալ
զեզերբք
Հնդկաց,
բարձեալ
’
ի
Դանայ
քաղաքէ
նոցին
(
մերձ
’
ի
Պոմպայի
)
զնշխարս
չորից
համակրօնիցն
անդ
նահատակելոց,
’
ի
լռել
հողմոց
եւ
’
ի
կարդալ
հեթանոսաց
եւ
սառակինոսաց
առ
աստուածս
իւրեանց
եւ
յոչ
ընդունել
զըղձացեալն
հողմն
յաջողակ,
նաւուղիղն
կամ
նաւապետն
Հայ
`
հայերէն
ազդեաց
նմա
եւ
ընկերի
նորա
(
քանզի
լսէր
Ոդերիկոս
հայերէն
`
ուսեալ
’
ի
Հայս
),
աղաչել
զԱստուած
`
զի
շնչեսցէ
զվարիչ
նաւուն,
ապա
թէ
ոչ
`
սպառնայր
ծովընկեցիկ
առնել
զնշխարս
նահատակացն.
եւ
երանելւոյն
աղօթեալ
յերկար
`
ապա
ինքնին
արկանելով
զմասն
ինչ
նշխարացն
’
ի
ծով,
լսելի
լինէր
եւ
յաջողութեամբ
ժամանէին
’
ի
դէմ
եդեալ
տեղին
(Polumbo
կամ
Columbo)
[11]:
—
Լեւոնի
Մեծի
`
որ
յԱտալիոյ
մինչեւ
ցՀռոսոս
կալաւ
զծովեզերս
Կիլիկիոյ
`
անմարթ
էր
առանց
նաւային
զօրութեան
պաշտպանել
զայնքան
ափանց
ընդարձակութիւն,
եւ
զցամաքին
իսկ
անդորրութիւն.
եւ
գիտեմք
ծովամարտութեամբ
երբեմն
վանեալ
նորա
զհէնս
եւ
զասպատակս.
անմարթ
թուի
ինձ
եւ
չհնարել
նորա
զնաւարկութիւն
վաճառաշահու,
այն
որ
օտարաց
մեծամեծ
շնորհս
արար
նաւարկութեամբ
գալոյ
’
ի
շահաստանս
իւր.
եւ
սիրեմ
’
ի
ջանս
նորին
ձգել
զբան
յարգողի
նորին
եւ
նմին
նման
յարգելւոյ,
մեծի
կաթողիկոսին
Գրիգորի
Դ,
’
ի
կշտամբական
թղթին
առ
Տուտէորդին,
որ
երեկոյ
եւ
վերջին
ժամանակ
ասէր
զդար
իւր,
կամ
զիւրոյ
օթարանին,
մինչ
նոր
ժամանակս
ծագէր
աստ
բազմահնարն
Լեւոն.
«
Ո՞չ
զնաւելոյն
յառաջ
կալցուք
զգործ
»
։
Դեռ
եւս
անծանօթ
ոգւոյ
սորին
(
Լեւոնի
),
զի
եւ
յառաջ
քան
զպայազատել
նորա
`
գրէր
(
յամի
1184),
այլ
ոչ
անյոյս
ծովակալութեան
ազգայնոցն
`
Մխիթար
Գոշ,
օրինադրէր
խնայութեամբ
վարել
’
ի
դեպս
նաւուց
բեկման
’
ի
ծովափունս.
«
Զի
յոյժ
ընդդէմ
իրաւանց
գործեն
Հռովմայեցիք
`
այդոցիկ.
եւ
զի
միայն
լիցի
թէ
’
ի
մերոց
պատահի
ազգաց
տիրելոց
ծովու
»
[12]:
—
Երկոցուն
սոցա
գրչացս
`
զուգաժամանակի
եւ
վեհագունի,
Ն.
Լամբրունեցւոյ
`
թուի
Մեկնութիւն
աղօթանուէր
բանից
սքանչելւոյն
իւրոյ
Նարեկացւոյ,
եւ
’
ի
նկարագրի
նաւաբեկութեանն
(’
ի
ԻԵ
բանի
),
այսպէս
պարզաբանէ
զմասունս
նաւուն,
թերեւս
առաջի
աչաց
ունելով
’
ի
նաւակայս
Տարսոնի.
«
Կայմն
`
սարին
է,
այսինքն
սիւնն,
կամ
որ
’
ի
ծայր
սարոյն
է
խոտորնակ
ձողն
`
որ
պարզէ
զկտաւն.
Թռչարանն
`
արմիոնն
է.
Տեսարանն
`
Հայեկն
է,
ուր
նաւապետն
նստի
եւ
դիտէ,
եւ
կամ
Նշան
նաւին,
որպէս
Դիոսկուրացւոց
նշանն.
Ապաւանդակն
հաստ
ճօպանն
է,
զոր
մալուխ
ասեն.
Լուծք
ստուար
ամոլիցն
`
հաստ
փայտ
ն
է
`
յորոյ
վերայ
նաւն
է,
եւ
’
ի
քիթն
`
կից
են
ընդ
միմեանս
փայտքն.
Սամիքն
`
զ
ծակ
փայտ
ն
ասէ,
ուր
ղեկն
ցցեալ
է,
կամ
զ
ղեկն.
Լաստ
հիմանն
զ
յատակս
նաւին
ասէ,
կամ
զնաւն
բոլորովին.
Զստին
հաստուած
`
յողնափայտերոյն
է.
Գոգք
ամփոփման
`
զմէջ
նաւին
ասէ.
Խելք
շրթանցն
եզերաց
`
բերան
եւ
շուրթն
նաւին
է.
ըստ
այնմ.
Յիսուս
ննջէր
’
ի
խելս
նաւին.
Պաղպաջունք
բազմականացն՝
գեղեցկութիւնքն
որ
’
ի
նաւին
լինի.
Տախտակամած
`
Աթոռք
եւ
բազմականք,
եւ
կամ
այլ
ինչ:
Վանդակապատ
`
որ
’
ի
մէջ
նաւին
միջնակ
լինի
ածած
եւ
բաժանած
տուն
’
ի
տանէ
»
[13]:
—
Համարեցայց
հեռանալ
`
այլ
ոչ
իսպառ
օտարանալ
յառաջարկութենէ
գործոյս,
զայսպիսիս
’
ի
մէջ
ածելով
յիշատակս
բանից
եւ
բառից,
զորս
կարծեմ
վարէին
Հայ
նաւաստիք
Այասոյ,
եւ
լսէին
խռնեալքն
’
ի
հրապարակս,
’
ի
բեռնաթափս
եւ
’
ի
բեռնաբարձս
նորին
`
վաճառականք
մեր
եւ
վաճառակիցք
չորեքծագեան
երկրի
ազանց.
եւ
առ
’
ի
չգոյէ
կարեւորագոյն
եւս
գիտելեաց
զնախնեացս
մերոց
նաւարկութենէ
`
ոչ
անգոսնեսցին
եւ
դուզնաքեայքս:
[1]
40
րոտլ
կոճապղպեղի
’
ի
մի
զամբիւղ
ամփոփեալ
յիշի։
[2]
Տասն
կենդինարն
կշռէր
338
հազար
գրամ
(
քիլոյ
)
։
[3]
Միահաղոյն
486
րոտլ
գնեալ
էր,
6323
1
/
2
նոր
դրամոց։
[4]
Մէն
փերթ
10
կանգուն
երկայն
էր,
եւ
թզաւ
եղեգան
լայն։
[5]
Կոչէր
սա
Խալամաչի
ըստ
Թաթարաց,
այսինքն
է
Թարգման.
թուի
թէ
’
ի
Տրապիզոնէ
առաջնորդէր
կարաւանի
վաճառականաց
’
ի
Դավրէժ,
եւ
Վենետք
տային
նմա
զստակն
կամ
զսպիտակ
(aspre)
։
[6]
Ոչ
նշանակի
չափ
ժամանակին,
այլ
թուի
տարեկան
մի։
[7]
Հանդերձ
կերակրով։
[8]
Certe
pecce
Cembeletorum
et
Pannorum
ad
aurum,
quas
portat
(ambaxator)
ad
Dominum
Papam,
ex
parte
dicti
Regis.
—
Libri
Grat.
XI.
[9]
Ոչ
անհաճոյ
համարիմ
բանասիրաց
յիշել
զոմանս
’
ի
խնամութեանց
աւագորերոյն
Սիսուանայ
ընդ
օտարազգեաց,
յաւէտ
ընդ
Փռանկաց,
յորոց
մարթ
է
գուշակել
եւ
զյաճախութիւն
ազգախառնութեան
հասարակ
քաղաքացեաց
եւ
ռամկաց։
Արք
Հայք,
կանայք
Փռանկք
կամ
օտարք
Պարոն
Լեւոն
Ա |
Ա.
կին,
Մարիամ
դուստր
Սահակայ
Կոմնենի
Բ.
Կին,
Ա.
Ա.
դ.
Պալտինայ
կոմսի
Եդեսիոյ |
Ռուբէն
Բ |
Իզապել
դ.
Հըմֆրեայ
տեառն
Քարաքոյ |
Լեւոն
Ա
թագաւոր |
Ա.
կին.
Զապլուն
Անտիոքացի
Բ.
կին.
Սիպիլ
դ.
Ամաւրեայ
թագաւորի
Կիպրոսի |
Լիկոս
եղբայր
Ա
Հեթմոյ |
Ակաց
(
Ագաթայ
)
դ.
…
… |
Թորոս
թագաւոր |
Մարգարիտ
դ.
Հիւկայ
թագաւորի
Կիպրոսի |
Սմբատ
թագաւոր |
Իզապել
դ.
Կիայ
Իպլինեան,
թոռն
Մարեմայ
եղբօր
Ա
Հեթմոյ |
Օշին
թագաւոր |
Բ.
կին.
Յովհաննա
դ.
Փիլիպպ.
Տարենտայ,
անուանեալ
կայսեր
Կ.
Պօլսի |
Լեւոն
Գ |
Ագնէս
կամ
Մարիամ
դ.
Ամաւրեայ
տեառն
Սուրայ
եւ
Զապլունի
դ.
Բ
Լեւոնի |
Լեւոն
Դ |
Ելէոնորա
կամ
Կոստանդիա
դ.
Փրետրիկի
թագաւորի
Սիկիլիոյ |
Հեթում
տէր
Կոռիկ.
(
Պատմիչն
) |
Զապել
դ.
Կիայ
Իպլինեան
եւ
Մարեմայ
քեռ
Ա
Հեթմոյ |
Հեթում
մարաջախտ |
Ֆիմի
դ.
Պալիանի
տեառն
Սիդոնի
եւ
թոռն
Ֆիմեայ
դ.
Ա
Հեթմոյ |
Կանայք
Հայք
օտարազգի
արանց.
Արտա
դ.
Ա
Թորոսի |
Պալտին
Ա
թագաւոր
Երուսաղեմի |
Ա.
Ա.
դուստր
Պարոն
Լեւոնի |
Ճոսլին
Ա
կոմս
Եդեսիոյ |
Տալիթա
դ.
Ստեփանէի |
Պերդրան
տէր
Ժիպլէի |
Փիլիպպինէ
դ.
Բ
Ռուբինի |
Թէոդորոս
Լասգարիս
կայսր
Նիկիոյ |
Ալիծ
դ.
Բ.
Ռուբինի |
Րեմունդ
ժառանգ
Անտիոքայ |
Ռիդա
դ.
Ա.
Լեւոնի |
Յովհան
Պրիեն
թագաւոր
Երուսաղեմի |
Զապել
դ.
Ա.
Լեւոնի |
Ֆիլիպ
ժառանգ
Անտիոքայ |
Ստեփանիա
(
Եմիլիա
)
քոյր
Ա
Հեթմոյ |
Ենրիկ
թագաւոր
Կիպրոսի |
Մարիամ
քոյր
Ա
Հեթմոյ |
Յովհան
Իպլինեան
տէր
Յոպպէի |
Սիպիլ
դ.
Ա
Հեթմոյ |
Պեմունդ
Զ
բրինձ
Անտիոքայ |
Մարիամ
դ.
Ա
Հեթմոյ |
Կի
Իպլինեան,
սենեսկալ
Կիպրոսի |
Ֆիմէ
դ.
Ա
Հեթմոյ |
Յուլիան
տէր
Սիդոնի |
Զապլուն
դ.
Բ.
Լեւոնի |
Ամաւրի
արքայեղբայր
տէր
Սիդոնի |
Րիթա
դ.
Բ
Լեւոնի |
Միքայէլ
Անդրոնիկ
կայսր
Կ.
Պօլսի |
Թեֆանոյ
Թէոդորա
դ.
Բ
Լեւոնի |
Խօսեցեալ
Անգելոսի
Կոմնենեայ |
Ալիծ
դ.
Հեթմոյ
Լամբրուն. |
Փիլիպպ.
Իպլին
սենեսկալ
Կիպրոսի |
Զապել
դ.
Օշնի
տեառն
Սարուանդիքարի |
Թորոս
որդի
Կիոյ
Իպլինեան
եւ
Մարեմայ
դստեր
Ա
Հեթմոյ |
Զապել
դ.
Օշնի
մարաջախտի |
Պալիան
Իպլինեան |
Ռեմի
քոյր
Բ
Կոստանդնի |
Պեմունդ
տէր
Կոռիկոսի
ո.
Ճիւանի
Լիւզինեան |
[10]
Հրատարակեալ
էր
մեր
յայլում
գրուածի
զանուանս
քաղաքաց
Իտալիոյ՝
յորս
յիշին
Հոգէտունք
եւ
եկեղեցիք
Հայոց
յ
’
ԺԳ
եւ
ԺԴ
դարս,
յաւուրս
տէրութեան
Ռուբինեանց,
թողեալ
զյետին
դարուց
եւ
զայժմուս
ինչ.
շնորհք
Այասոյ
եւ
կարգ
բանիցս
հրաւիրեն
յեռուլ
եւ
աստէն
զանուանս
քաղաքանւոյն
եւ
զեկեղեցեացն
Հայոց
որ
’
ի
նոսին,
հանդերձ
հնագոյն
թուականօքն՝
յորս
գտաք
յիշեալս։
Հռովմ
1 |
1240 |
Ս.
Աստուածածին
եւ
Ս.
Լուաւորիչ |
— |
— |
Ս.
Պօղոս
Գլխատման |
Փլորենտիա |
1250-1491 |
Ս.
Բարսեղ |
Րիմինի |
1254 |
Ս.
Յովհան
եւ
Մատթէոս. |
Անգոնա |
1260 |
Ս.
Հոգի,
յետոյ
Ս.
Անաստասիա |
Սիենա |
1270 |
Ս.
Աստուածածին,
Ս.
Սիմէոն
եւ
Թադէոս. |
Բերուճիա |
1271 |
Ս.
Մատթէոս
եւ
Բառնաբաս. |
Սալեռնոյ |
1283 |
Ս.
Կարապետ
(
եւ
Ս.
Կոզմաս
) |
Օրվիեդոյ |
1288 |
…
? |
Վիդերպոյ |
1290 |
Ս.
Սիմոն
եւ
Ս.
Յուդա |
Պոլոնիա |
1303 |
Ս.
Աստուածածին,
Ս.
Յովհաննէս
Մկրտիչ,
Ս.
Հոգի. |
—
Օզանոյ |
1496 |
Ս.
Բարսեղ,
Ս.
Մարիամ
Կարմեղայ. |
Ֆերրարա |
1304-1442 |
Ս.
Աննա. |
Ճենովա |
1307 |
Ս.
Բարդողիմէոս. |
Պատուա |
1308 |
Ս.
Մարիամ
Նազարեթայ. |
Ֆազիոլի
(
Մանֆրետոնիա
2
) |
1312 |
…? |
Կուպպիոյ |
1318 |
Ս.
Հրեշտակ,
Ս.
Աննա. |
Լուկկա |
1319 |
Ս.
Պօղոս. |
Ֆապրիանոյ |
1319 |
Ս.
Հոգի. |
Բարմա |
1319 |
Ս.
Բարսեղ |
Բիզա |
1320 |
Ս.
Անտոն |
Միլան |
13.. |
Ս.
Կոզմաս
եւ
Դամիանոս |
Նաբոլի |
1328 |
Ս.
Հոգի |
Բիսդոյա |
1340 |
Ս.
Բարսեղ
եւ
Ս.
Ոնոփրիոս |
Վենետիկ
3 |
1348 |
Ս.
Յովհաննէս
Մկրտիչ. |
— |
1434 |
Ս.
Խաչ. |
Ֆաենցա |
1372 |
Ս.
Թոմաս.
(
Ս.
Մարթա
). |
… |
… |
Ս.
Ստեփանոս
4. |
Չիվիդավեգգիա |
… |
Ս.
Հոգի. |
Ֆորլի |
… |
Ս.
Աննա,
կամ
Ս.
Բենեդիկտոս. |
Իմոլա |
… |
…? |
Բեզարոյ
կամ
Բեսգարա |
… |
…? |
1.
Հռչակաւոր
հոգէտունն
եւ
եկեղեցին
Հայոց
Ս.
Մարիամ
Եգիպտացի
՝
շնորհեցաւ
նոցա
յամի
1565.
ընդ
որում
առ
մեօք
փոխանակեցաւ
Ս.
Վլաս,
յամի
1832.
իսկ
’
ի
հնումն՝
յԺԳ
դարու՝
երկու
էին
եկեղեցիք՝
վերոյիշեալք,
մին՝
մերձ
’
ի
Վատիկան,
կամ
’
ի
Ս.
Պետրոս,
միւսն
արտաքոյ
բուն
քաղաքին՝
’
ի
Ս.
Պօղոս։
2.
Սորա
յիշի
անուն
կանգնողին
Սամուէլ
Վ.
եւ
արագ
փակումն
կամ
աւերումն,
վասն
կասկածանաց
’
ի
հաւատոյս.
այլ
յետ
քննութեան
ոչ
գիտեմ
զինչ
եղեւ։
3.
Հայոց
’
ի
Վենետիկ
տուն
բնակութեան
շնորհեալ
էր
յամէ
1253,
եւ
զի
մեծ
առեւտուր
էր
նոցին
ընդ
Հասարակապետութեանն,
հարկ
է
թէ
կանխագոյն
եւս
հաստատեալ
էր
նոցա
եկեղեցատուն
’
ի
քաղաքի
աստ.
իսկ
զյիշեալ
Ս.
Յովհաննէս
Մկրտիչ
եկեղեցւոյ
ոչ
կարացաք
ստուգել
զթաղ
կամ
զկողմն
քաղաքին։
4.
Մի
’
ի
հնագունից
եկեղեցեաց
կամ
հոգետանց
Հայոց
լինել
զսա
յերկրին
Ֆռանգաց
ցուցանէ
հնութիւն
մատենին
գրելոյ
անդ,
յորմէ
մաշեալ
ջնջեալ
է
անուն
քաղաքին
եւ
թուականն,
այլ
յիշին
առաջնորդն
Տէր
Սուքիաս,
զոր
մարթ
է
համարել
եպիսկոպոս,
եւ
ոմն
’
ի
միաբանիցն
Յովհաննէս
Շամքորեցի
։
Յանուն
Հայ
եղբարց՝
էին
վանորայք
եւ
’
ի
Բաւիա
եւ
’
ի
Բոնդէ
Գորոնա,
այլ
յԻտալացւոց
հաստատեալք
եւ
բնակեալք,
’
ի
հետեւողաց
աշակերտելոցն
հնագոյն
վանորէից
Հայոց.
սոքա
հանդերձ
երկու
եւս
համակրօն
մենաստանօք՝
որ
’
ի
Միլան
եւ
’
ի
Գենուա,
փակեցան
եւ
բարձան
հրամանաւ
Քահանայապետին
Հռովմայ,
յամի
1650
։
Վայելչագոյնն
’
ի
մնացեալ
ցարդ
եկեղեցիս
Հայոց
յԻտալիա՝
’
ի
Լիւոռնոյ,
յանուն
Ս.
Լուսաւորչի,
հիմնեալ
է
’
ի
սկիզբն
ԺԸ
դարու.
ոչ
շատ
հնագոյն
թուի
եւ
որ
’
ի
Կաւա
Ս.
Խաչ,
մերձ
’
ի
Սալեռնոյ,
փակեալ
յառաջին
քառորդի
մերոյս
դարու,
յորում՝
եւ
Ս.
Կարապետ
եկեղեցին
Հայոց
յԱմստերդամ
Հոլլանդայ,
կանգնեալն՝
որպէս
թուի
յելս
ԺԶ
դարու։
[11]
Poscia
fue
comandato
a
me
et
al
compagno,
che
noi
facessimo
oracione
a
Dio,
a
ciò
che
noi
avessimo
vento:
e
che
se
noi
lo
potessimo
avere,
che
ci
farebbero
grande
onore:
et
acciò
ch'altri
non
potesse
questo
intendere,
quello
che
regeva
la
nave,
favelò
a
modo
d'Armenia,
dicendo:
Se'l
vento
non
si
può
avere,
noi
gittaremo
l'ossa
in
mare,
etc.
—
Լատին
բնագիրն
եւս
(
որում
զոյգ
համարի
եւ
իտալականն
)
ունի
այսպէս.
Et
ne
alij
hoc
audirent,
dum
nobis
dixit
rector
ille
navis
armenice:
Si
ventus
haberi
non
poterit,
ossa
hæc
proiiciemus
in
mari.
—
Viaggi
del
Beato
Odorico
da
Pordenone,
Cap.
XXIV.
[12]
Մխիթար
Գոշ,
Դատաստանագիրք,
ՄԺԴ։
[13]
Նոյն
’
ի
մեկնութեան
ԼԲ
Բանին.
«
Քեղիքն՝
այն
Ձողքն
՝
որ
յառագաստին
գլուխն
է,
եւ
կամ
Սիւներ
նաւին
»
։
Երկարագոյն
եւս
մեկնաբանէ
ա՛յլ
ոմն
’
ի
քարոզական
բանի.
«
Որք
կազմեն
նաւ՝
’
ի
չոր
եւ
’
ի
թեթեւ
փայտէ,
եւ
լինի
’
ի
մէջն
Գերան
եւ
Արմիոն
…
որ
լցեալ
է
հողմով
…
Յորժամ
կամին
կանգնեցնել
զնաւն՝
ձգեն
խարիսխ
երկաթի
յամենայն
կողմանց
եւ
հաստատեն
……
Յորժամ
կամին
հասանել
’
ի
նաւահանգիստն
եւ
ոչ
կարեն,
յայնժամ
ձգեն
զխարիսխն
’
ի
ցամաք
եւ
պնդեն
յոյժ.
եւ
ապա
կալով
’
ի
նաւին՝
քարշեն
զչուան
խարսխին
յինքեանս,
եւ
այնպէս
ինքեանք
եւ
նաւն
հասանեն
’
ի
յեզրն։
…
Որք
ընտրեն
զնաւս՝
թէ
ո՞րն
է
ամուր
եւ
հաստատ,
յառաջն
հային
’
ի
գերան
արմիոնին
՝
որ
’
ի
մէջ
նաւին
է,
թէ
հաստա՞տ
է
եւ
ամուր,
եւ
չէ
ճեղք
կամ
կոտրած
…
զի
ամենայն
պատրաստութիւն
եւ
լարանք
նաւին՝
է
’
ի
գերանն
յայն
…
։
Զինուորք
որք
երկնչին
յաւազակաց՝
շինեն
չորքանկիւնի
Բերդ
’
ի
յետ
կոյս
նաւին,
եւ
նստի
ղեկավարն
անդ.
զի
թէ
յառաջ
կոյս
նստի՝
ոչ
կարէ
ուղղել
զնաւն.
եւ
երկու
թեւ
նաւին
’
ի
ձեռին
իւրում
յաջ
եւ
յահեակ.
եւ
յորժամ
ծռի
նաւն՝
զմին
թեւն
յինքն
քարշէ
եւ
զմիւսն
’
ի
բաց
մղէ
յինքենէ,
եւ
այնպէս
ուղղէ
զնաւն
»
։
Կարեւոր
եւս
են
բանք
Առաքելի
Սիւնեաց
եպիսկոպոսի՝
’
ի
մեկնութեան
Սահմանաց
գրոց,
զի
յիշէ
եւ
զտեսակս
նաւուց.
«
Ողնափայտն
նաւին
այն
ներքին
բուն
գերանն
է՝
խիստ
հաստ,
որպէս
ողնաշարն
մարդոյն
եւ
ամենայն
կենդանեաց,
որ
զամենայն
’
ի
վերայ
նորա
շարեն
եւ
հաստատեն.
իսկ
Քեղին
՝
որպէս
պաւղոսիկ
բարձր
գերանն
է
’
ի
ցից՝
’
ի
մէջ
նաւին,
որ
արմիոնի
կտաւն
’
ի
վերայ
է,
որ
զքամին
գողանայ։
Այծեմնաձեւն՝
Բերդանաւն
է,
որ
խիստ
մեծ
է,
եւ
երեք
տապաղայ
տներն
’
ի
վերայ
իրերաց
շինեալ,
ներքնատուն
եւ
միջնատուն
եւ
վերնատուն։
Իսկ
Ճրագաձեւ
՝
փոքր
նաւն
է,
որ
երկու
դեհն
որպէս
ճրագ
պռուաւոր
(?)
է
»
։
Բերդանաւն
համանիշ
է
Galea
եւ
Galeone
կոչեցելոց
մեծամեծ
նաւուց
ժամանակին,
զոր
Հեթում
պատմիչ
եւ
այլք
Խալէ
գրեն.
իսկ
երեքկարգեան
տներն՝
զայժմեան
համակարգ
պատերազմիկ
նաւս
կերպարանեն,
քան
թէ
զեռաթի
նաւս
Trireme
։