Սիսուան

146. Արժէք նիւթոց. Բաժք

Յետ գիտելոյ զիսկական համեմատութիւն համանիւթ եւ համակշիռ հին եւ նոր դրամոց, արժան էր գիտել եւ զպատահական վարկ կամ արժէս նոցին ` ըստ գոյից ` ’ ի հնումն եւ ’ ի նորումս. յորում՝ մեծ խտիր զանազանութեան գտանեն տնտեսականք, բարձրագոյն յոյժ համարելով զյարգ ոսկւոյ եւ արծաթոյ ’ ի միջին դարս, ոչ այնքան առ նուազութեան նոցին ` որքան առ բազում ինչ կիրառութեանն, յանօթս, ’ ի կահս, եւ այլն. եւ ներհակաբար ` դիւրագինս եւ սակաւարժէս համարին զայլ նիւթս, ուտելիս եւ ագանելիս եւ զպէսպէս վաճառս: Բայց ոչ միաբանին յայս կարծիս եւ ’ ի համեմատութիւն դրամոց եւ գոյից ` ’ ի միջին դարս անդ, ’ ի ժամանակի Ռուբինեանցն թագաւորութեան. ոմանք եօթնպատիկ առաւել քան զայժմուս համարին զյարգ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ նուազ զնիւթոց. օրինակ իմն, եթէ այժմ, ասեն, ոսկւոյ միոյ ( նաբոլէոնի ) մարթ իցէ գնել քոռ մի ցորենոյ, յ ’ ԺԳ եւ ԺԴ դարս ` մարթ էր գնել այնու եօթն քոռ [1]. բայց այլք երկպատիկ միայն առաւել համարին զզանազանութիւն հնոյն եւ զայժմուս. եւ այսմ ’ ի դէպ է յօրինակ առնուլ զցուցակն զոր կարգեցաք յէջ 370:

Որպէս զիարդ եւ կալցի ոք զայս, եթէ հնար էր գտանել զհաշիւ եւ զցուցակ գէթ միոյ եւեթ տարւոյ մտից եւ ելից բաժտանն Այասոյ, ոչ երկբայիմ զի հիացուցիչ գումար մեծ յանդիման մեզ լինէր: Փոքր ’ ի շատէ օրինակ մի առ այս ընծայեսցի ’ ի Դիւանաց Վենետկոյ. որոյ Պայլն յԱյաս ` Գրիգոր Տոլֆին ` գրէր առ դուքսն, յամի 1312, եթէ վաճառականք վենետկեցիք (27 կամ 28), արարին անդ առեւտուր 385 կամ 400, 000 Նոր դրամոց, նշանակելով եւ զիւրաքանչիւր բաժին. այլ զգալի եւս տայ տարացոյց այլով հաշուով. իրաւունք էին Պայլին ’ ի գնոյ ամենայն վաճառելեաց առնուլ բաժ ` կէս առ հարիւր. եւ ինքեան ` յամ եւ կէս, կամ թէ շատ ` յերկեմեան ժամանակի ` հասեալ էր բաժին 60 լիրայ կրոսից, որոց մէն արժէր 10 ոսկի տուկատ, եւ մէն ոսկի 12 ֆր. արդ 10x60=600x12=7200. այսինքն, յառեւտրէ Վենետաց վաճառականաց հասեալ էր նմա սակ 7200 ֆր., միայն ¹ / ₂ 100 ընդունելով. ուրեմն բովանդակ առեւտուր վաճառուցն էր երկերիւր անգամ աւելի քան զայն, այս է 1, 440, 000 ֆր. ըստ նիւթական արժէից դրամոց, իսկ ըստ իրականին ` համեմատեսցի ընդ վերոյգրեալ համարման տնտեսականաց: Եւ այս միայն Վենետկոյ վաճառականացն է հաշիւ, յոր ` թէ մարթ էր գիտել եւ յաւելուլ զառ եւ զտուր այնքան խառնիճաղանջ ազգաց ` զոր ’ ի վեր անդր թուեցաք, քանի՜ միլիոնից մուտք եւ ելք լինէին ընդ Այաս եւ նշանակէին ’ ի տումարս բաժտանն. ո՜րքան կոյտք թանգարաց ’ ի թաթս նորին կշռէին. ո՜րքան մթերք բարդեալք եւ բլրացեալք ’ ի բեռնթափս եւ ’ ի բեռնբարձս նորին. եւ ո՜րքան գումարք գանձուց մտանէին ’ ի ջամբռն արքունի, որ ոչ թէ կէս առ 100, այլ եւ ` 2 եւ 4 առնոյր ’ ի կշռելեաց, եւ այսչափ կամ այնչափ ըստ գլխոց եւ հատից կենդանեաց [2]: — Սակաւ ինչ գտանեմ յիշեալ յօրինաց կամ յիրաւանց արքունի բաժից, եւ զշատս ’ ի սակաւուց անտի ` ’ ի պարգեւագրին Լեւոնի Բ առ Գենուացիս, յամի 1288, յորում ` յոլովից նիւթոց միայն զ Սամսրչէսն (Censaria, Courtage) պահանջէ. իսկ որիշ եւ առանձին նշանակէ՝ հայկական դրամովք զառաջիկայ ցանկեալքս.

Յանցս Այասոյ եւ Կուկլակայ

Առ խուն ինչ բաղդատութիւն հայկական բաժիցս ցանկելոց, նշանակեցից եւ զսակաւս ’ ի սահմանելոցն յօրինագիրս կամ յԱսսիզս Երուսաղեմի, յելս ԺԲ կամ ’ ի սկիզբն ԺԳ դարու, (’ ի ՄԽԲ գլուխ Օրինաց Քաղաքացեաց, Les Assises de la Cour des Bourgeois). յորս տեսանի ըստ գնոյ նիւթոցն հասարակօրէն բաժ սահմանեալ ¹⁰ / ₁₀₀, որ է ասել ` ըստ Սմբատայ ` մէկ ’ի տասն:

Ի կշռեալ նիւթոց, նշանակի Շաքար, առ ուղտաբեռն ` 4 բիզանդ սառակինեան, առ ջորէբեռն ` մի րաբուին ` որ համարի <sup>1</sup> / <sub>3</sub> բիզանդի. իսկ ’ ի ծովէ բերեալ շաքարոյն բաժ ` էր ըստ վերոյգրելոցն ¹⁰ / ₁₀₀:

Յետ յիսուն եւ երկու ամաց պայմանադրութեան Բ Լեւոնի, թոռն նորին Լեւոն Դ երեւեցուցանէ ’ ի ցուցակի պահանջից իւրայոցն ’ ի Վենետաց, զի սակ բաժին առ մէն րոտլ բամբակի արտահանելոյ յերկրէ իւրմէ ` էր իբրեւ թագուորին մի ` միջին հաշուով: Նոյն եւ յամի 1333 նշանակէ զհարկ գինեվաճառաց ` թագաւորին մի յեօթնեկի ( աւուրց ), այլ ազատ առնէր յայսմանէ զՎենետս, եւ Նոր դրամ մի ` առ մէն փարչ (Veges) գինւոյ եւ քաղցու, ’ ի գնելն եւ ’ ի վաճառել, եւ դրամ երկու յարտահանելն. այլ եւ զայսոսիկ թողու նոցա:

Շատ լիցին այսքան յիշատակք եւ ցուցակք ’ ի հաւաստիս մեծագումար եւ յաճախամուտ աղխամաղխի, վաճառուց եւ հասից ’ ի Բաժտուն Այասոյ եւ ’ ի գանձ արքունի. որովք ` բաւէր սա եւ յետ այնքան հարուածոց եւ հատուածոց երկրին ` յեգիպտական բռնութենէն եւ ’ ի հարկապահանջութենէ, դար մի եւս ժամանակի յոտին պահել զազգ եւ զտէրութիւն, զփառս եւ զհրապոյր պանծալի շահաստանին իւրոյ եւ զաշխարհամուտ Բաժտանն. որ հարկաւորեաց եւ զմեզ այսքան երկարել զԴրուագ բանիս. զոր ` արդ կնքելով պատուական պատճենիւ պարգեւագրին Լեւոնի Բ ` որ առ Գենուացիս, եւ ձեւով ձեռնագրի նորին **, դարձցուք ’ ի յետին յիշատակս Այասոյ:

** Բնագիր Պարգեւագրի Լեւոնի Բ պահի ցարդ ’ ի դիւանս Գենուայ, կապտեալ միայն ’ ի վերնագրէն եւ յոսկի կնքոյն, եւ է այսպէս.

… Սուրբ Հոգւոյն ամեն: Այս մեր թագաւորական բարձր հրամանք է եւ հաստատութեան Սիգեղ [4], Լեւոնի ճշմարիտ ծառայի Աստուծոյ եւ նորին շնորհաւք եւ ողորմութեամբ թագաւորի ամենայն Հայոց. զոր պարգեւեցաք աստուածայհաստատ գումնին [5] Ճնվիզացն, ’ ի խընդրոյ պատուելի եւ իմաստուն իշխանին, մեծապատվեալ վիգայրին, Ճնուվիզացն գումնին ծովու այս դեհիս եւ մեր թագաւորութեանս կատարել եւ հաւատարիմ սիրելոյն Սիր Պէնէթ Զաքարէին [6], վասն ճընուվեզ վաճըռկներոյն, որ լինի իրենց սահմանն այսպես. Յառաջ, որ մեր քաղքնոյն որ ի մեր ձեռք կան, նայ բաժերն ու իրաւներն լինի որպես Այասուն է, զարդ ել [7] ’ ի յայն տեղեստնոյն, որ ’ ի սիգեղն գրած կայ, եւ զինչ իսկի իրք ծախեն ’ ի շուկայն սամսրով ու ’ ի տունն թէ ծախեն, նայ քանց զսամսրչեքն այլ իրք չտան. եւ գինի թէ պըտթէով [8] ծախեն ու թէ փարչով, նոյնպէս ու ձէթ թէ պըտթէով ու թէ ճառաով որ անկիշեռ ծախվի ` նայ իրաւունք չտան քանց սամորչեքն ’ ի պըթեն նոր դրամ մեկ: Եւ ’ ի ծառայքն որ կու գնեն ու ’ ի յերկրես հանեն, նայ իրաւունք կու տան, նայ չտան իրաւունք. ապայ թէ քրիստոնէ ծառայք գնեն նայ երդնուն որ տաճկի չըծախեն ու ոչ հայնց մարդոյ որ կամենայ տաճկի ծախել. Եւ փայտին իրաւունք որ կու տային, ’ ի պարզունակն ՔՐ, ԺԸ ’ ի ֆիլախն ՔՐ, Դ, ’ ի տուպլ ֆիլախն ՔՐ, ԺԳ, եւ զարդ զայս կու տային ի Ճ. մեկ, նայ զայն որ ’ ի հարիւրն մեկ կու տային ` նայ չտան, ապայ զայլն տան. Եւ ’ ի ցորենն եւ ’ ի գարին որ ծովով կու բերեն նայ կու առնուն յիրմնցէ ’ ի հարիւրն չորք, ու զսամսրչեքն. նայ զայն որ ’ ի հարիւրն չորք կու տային նա ` չտան, ապայ զսամսրչեքն տան: Եւ ’ ի գրաստնոյն հանելն որ ’ ի յերկրես կուհանեն նա կու տան ’ ի ձին ու ի ջորին, չորս նշան էջ 387- ից եւ ’ ի յեշն նոր դրամ հինգ. եւ ’ ի պախրեն նոր դրամ երեք. Քր. մեկ, եւ ’ ի յոչխարն Քր. չորս. ’ ի գոմշու կաշին Քր., վեց, ’ ի պախրի կաշին Քր. վեց, նայ զայս իրաւներս չառնուն յիրմնցէ. եւ զինչ հաւ ու հաւու կիթ գնեն ու հանեն նայ չտան իրաւունք. Եւ զայն սարէչեքն [9] որ կու առնէին յիրմնցէ ’ ի գետբերընին, յամեն սարի նոր երկուք, նայ չառնուն յիրմնցէ. նոյնպէս եւ գրաստ զինչ գնեն, քան զսամսրչեքն այլ իրք չտան. Եւ երկաթ յոր տեղ ու գնեն նայ չտան քանց ’ ի հարիւրն մեկ. եւ ’ ի նաւերոյն անցն որ կու անցնին նայ տան դաւատիկ յամեն բեռն նոր դրամ կէս. Եւ Ճընվիզի իրք որ գողընվի, նայ զինչ ազգ որ ու լինի գողն, ու գտվի իրքն, նայ երեքակն չառնուն յիրմնցէ. Եւ վանց վաճռկներոյն որ եփ կու գան նայ զիրենց սնդկնին կու բանան, ու զիրենց իրքն ’ ի գիր կու առնուն, նայ չբանան զիրենց սնդկնին ու ոչ մատնէհրեն ու ոչ գրեն զիրենց իրքն. Եւ վանց ճընուվեզ վաճըռկներոյն որ չլինին ճանչած Ճընուվեզ Ճընուվիզի որդի, նայ գունցն [10] իր աղեկ մարդկաւքն [11] այնէ կեցցութիւն [12], որ Ճընուվեզ լինի ու Ճընվիզի որդի. ու յըղարկէ զիր մարդն ու զփայտն [13] ’ ի բաժտունն, նայ մենակ խալսեն զինք, ու գրեն ’ ի մեր տիւանն զգաւնցին անունն ու զվկայիցն. Եւ զոր կու արգիլէին զվաճըռկներոյն կումաշն ինչ վի կու երթային ’ ի տարս [14] ու բաժտանէն թուխթ բերէր ’ ի մինապանն, նայ չարգիլեն. Եւ թէ Ճընուվեզ մեռնի անտիաթիկ [15], նայ մեր գործաւորքն յիր իրքն ձեռնամուխ չլինին, ապայ զիրքն գումինն առնու ու այնէ զինչ սահմանն է. Եւ յապուր [16] որ տան ընդ յԱյաս ու ընդ Կուկլակ, նայ այսպես լիննայ, որ տան ’ ի պրիսիմն ` ’ ի յղտայբեռն նոր դրամ քսան ու հինգ, եւ ’ ի պրիսմէ կտաւն ’ ի յղտայբեռն նոր դրամ քսանուհինգ, եւ ’ ի լեղակն ու ’ ի յախայխիրն զարդ ’ ի պղպըղեն ու ’ ի զընջպլեն ու ’ ի պաղղամեն, ’ ի յայլն ’ ի յամենն տան ’ ի յղտայբեռն նոր դրամ քսան ու հինգ. տան ’ ի ջորէբեռն նոր դրամ տասն եւ ինն, եւ ’ ի յիշբեռն նոր դրամ տասն ու վեց. եւ ’ ի պղպեղն ու ’ ի զընճպիլն ու պաղղամն ’ ի յղտայբեռն, նոր Դր. քսան. եւ զինչ իսկի ֆռանկ կտաւ ելնէ ` հաստ ու բարակ, ու զինչ իսկի քթան ելնէ հաստ ու բարակ, նայ տայ ’ ի յղտաբեռն նոր դրամ քսան. եւ այս իրվիս որ յղտայբեռն կու տայ նոր դրամ քսան, նայ տայ ’ ի ջորեբեռն նոր դրամ տասն ու հինգ, եւ յիշբեռն նոր դրամ տասն ու երկուք։ Եւ ’ ի բամբակն ու ’ ի շաքարն ու ’ ի սըդիկն ու ’ ի մընճանն ու ’ ի կլայեկն ու ’ ի պղինձն ու ’ ի յայլ զինչ իսկի լինի, տայ ’ ի յղտայբեռն նոր դրամ տասնուհինգ, եւ ’ ի ջորեբեռն նոր դր. տասն ու երկուք, եւ իշբեռն նոր Թ. եւ ’ ի սապոնն յղտայբեռն ` նոր տասն, եւ ’ ի ջորեբեռն նոր դր. ութ. եւ ’ ի յեշն նոր դր. եւթն. Եւ արդ յայսմ հետէ եւ առ յապայ չունի ոք իշխանութիւն ’ ի մեր թագաւորութեանս ամենայն հնազանդացն ոչ ’ ի մեծայմեծացն եւ ոչ ’ ի փոքունցն մեր թագաւորական բարձր հրամանացս հակառակ կալ, կամ աստուածայպահ գումնին Ճընուվիզացն ` ուժ կամ նեղութիւն առնել, կամ այլ ավելի հարկ կամ իրաւունս պահընջել, այլ այնպէս մնասցէ հաստատուն որպէս հրամայել ենք: Վասն որոյ պարգեւեցաք զմեր թագաւորական բարձր հրամանքս եւ զպատուելի սիգեղս. Եւ վասն առաւել հաստատութեան ձեռնայգրեցաք մերով սովորական բարձր ձեռնագրովս. ’ ի թվականիս Հայոց, ՉՃ, ԼԷ, եւ ’ ի փոքր թուականիս [17] յերկուքն, յամսեանս դեկտեմբերի, ’ ի ԻԳ. հաստատուն է կամաւքն Աստուծոյ: Գրեցաւ արգահատութեամբ Հեթում ջանցլերին նուաստ ծառայի Աստուծոյ եւ Սուրբ արքայիս շնորհողի այսմ պարգեւիս: … Եւ Ճընուվեզ որ լինի յերկիրս բնակութեամբ իր կենալն ու ստանայ հայրենիք որ լինի ’ ի կընկան դեհաց կամ ’ ի մեր թագաւորութէնես տուրք, ու մեռնի անտիաթիկ ու անժառանգ, նայ իր ինչքն զարդ ’ ի հայրենեստներոյն [18] դառնայ ’ ի գումնին ձեռք, եւ հայրենիքն դառնայ ’ ի պարոնութեանն ’ ի ձեռքն: …

† ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ:

[1]             Ի ճահ գայ այսմ հաշուի համեմատութիւն գնոյ ցորենոյ ’ ի գաւառի միում Գերմանիոյ ( Պրունզվիք ), զոր հաւաքեաց Շէրէր հեղինակ Պատմութեան Վաճառականութեան. չափ ցորենոյ յերկրի անդ կոչէր եւ կոչի Հիմդ, Himt, եւ կշռէ 31 լիդր՝ ըստ տասնորդական չափուց. իսկ արծաթն հաշուի էր Կրոշ, որ է ըստ այժմուս 0, 10 ֆրանգի. եւ բաժանէր յ ’12 ֆէնինկ ։ Արդ չափ մի ( հիմդ ) ցորենոյ արժէր անդ յայլ եւ այլ ժամանակս, այսպէս. յամի

[2]             Ոչ է տեղւոյս քննել զաղբերս արքունի հասից, այլ յիշեսցի՝ զի ըստ ծանօթութեանն զոր ետուն արեւմտեայք առ Քահանայապետն՝ յամի 1325, հաստատեալ էր Գլխահարկ ’ ի Սիսուան, բիզանդ մի ոսկի ( սառակինեան ) առ այր՝ ի քսանամենից եւ ’ ի վեր։ Իսկ յարդեանց երկրի՝ ըստ օրինադրութեան Սմբատայ Գունդստապլի՝ արժան էր առնուլ զտասանորդն. « Ածուք եւ այսպիսիք, ասէ, ’ ի տասն մէկ տան » ։ Ի պախրէից՝ զոչխար միայն յիշէ, եւ նոյնպէս գրէ. « Ի տասն՝ մէկ առնու Պարոնն ». եւ ընդհանուր վասն այլոց ամենայն շահաբերից. « Ըղորդ հարկուն սահմանն այս, որ զինչ Աստուած տայ հարկտուին՝ ’ ի հինկն մէկ է » ։ Կանոնաւոր հարկապահանջութիւն յայտ առնէ եւ զկանոնաւոր նեհ (Tarif) վաճառուց. քանզի ըստ բանից նորին օրինագրի. « Նեհն ( է ) որ կու կեցընէ զամէնն, եւ թագաւորացն է շալակ ». այսինքն թագաւորաց պարտք են սահմանել զայն. եւ ո՞րպէս. ­ « Որ, թագաւորն ժողովէ զիր գաւառապետքն եւ զիշխանքն՝ ’ ի յամէն աշուն, երբ տարոյն մուտքն մտէ, որ քննեն եւ դնդղումն այնեն՝ ’ ի մուտքն եւ ’ ի տարին, եւ ’ ի կաննուխն նեհ դնեն՝ զծախուն պատեհվորքն. եւ ’ ի հետ վ ’ ի հետ ’ ի վերայ չքաւորութեան տարոյն եւ լիութեանն, որ ոչ ծախօղքն զրկին եւ ոչ գնօղքն, եւ հովուի աշխարհք » ։ Նոյն եւ վասն ընդհանուր օրինաց վաճառուց՝ ազդէ. « Պարտ է գիտել, որ զՊազրկնոյն ( վաճառականաց ) սահման եւ զվաճառացն՝ ’ ի քաղաք եւ ’ ի դուրս, Պարոնութիւնն սահմանէ, զիրաւունք, զչափ եւ զկշիռ, եւ զամենայն այսպիսիքս, եւ Տուկ ( պաշտօնեայ ) եւ մութխասիպ ( ոստիկան, քննիչ կարգէ ), որ սաստելով ըղորդ պահեն » ։