149.
Բորդոյ
Բալի.
—
Ամանոսեան
դրունք.
Գուրտ
-
գուլագ.
Գարամելլա
Յուշ
լիցի
աստանօր,
զի
յառաջ
քան
զերեւել
եւ
պայծառանալ
Այասոյ
`
’
ի
ձեռն
մերայոց,
ա՛յլ
նաւահանգիստ
մի
կայր
ոչ
սակաւ
յաճախեալ
յարեւմտեայց,
ընդ
մէջ
նորին
յարեւմտից
`
եւ
գետաբերանոյն
Ջահանայ
յարեւելից,
գրեաթէ
զուգաչափ
յերկոցուն
տարակաց,
իբր
տասն
մղոնաւ,
Նաւահանգիստ
Ցըցոց
թարգմանեալ.
զի
կոչէր
Portus
Palorum
կամ
Portus
de
Pallibus
լատինարէն,
եւ
Porto
Pali
կամ
Palli
Altipalli
յիտալականն,
Pals
կամ
Port
des
Paus,
այլ
եւ
Plas
ըստ
Փռանկաց.
զոր
ամենայն
ծովացոյցք
ԺԴ
դարու
յիշեն,
թէ
եւ
ոչ
ամենեքին
նշանակեն,
վասն
որոյ
բազմաց
եւ
յայժմու
քննողաց
յերկբայս
մնայ.
այլ
դիւանք
Գենուացւոց
ստուգեցին
’
ի
նորումս,
զի
յիշի
տեղին
’
ի
մուրհակս
նօտարաց
’
ի
վերջին
քառորդի
ԺԳ
դարու,
եւս
եւ
յամի
1300,
տակաւին
իբր
վարուն,
եւ
վաճառականք
իտալացիք
բերէին
եւ
հանէին
անտի
վաճառս:
Վենետկեցին
Սանուտոյ
`
’
ի
Ծովագրութեան
Հայոց
երկրին
`
որոշակի
նշանակէր
զայս
դիրս,
եւ
թերեւս
զպատճառ
անուանն
եւս
տալով,
եթէ
’
ի
ծայր
նաւահանգստին
`
գերան
կայ
ցըցեալ,
որպէս
թուի
’
ի
զգուշութիւն
նաւորդաց,
զի
խրուտ
էր
տեղին
[1],
եւ
յայն
սակս
խափանեալ
’
ի
սպառ
եւ
անյայտացեալ
յայժմուս.
բայց
նաւահանգիստն
ընդարձակ
եւ
անքոյթ
համարեալ
էր.
մինչեւ
ամենայն
նաւուց
երկրի
բաւական
գոլ
’
ի
ձմերոց,
ըստ
Փռանկի
ուրումն
ասից,
յելս
ԺԳ
դարու
[2]
։
Յոմանց
Իտալացւոց
կոչեցաւ
եւ
Porto
Paglia,
որ
յարդ
թարգմանի:
Ի
նախայիշեալ
մուրհակս
նօտարաց
`
որոշակի
ասի
Հայոց
նաւահանգիստ
կամ
թագաւորին
Հայոց
լինել,
Portus
Regis
Armenie
[3],
կամ
Portus
de
Pallibus
Ermenie
[4].
Ամայի
են
սահմանք
Այասոյ,
որոց
հարկ
էր
երբեմն
կարի
մարդախիտ
եւ
բազմաշէն
լինել.
դաշտ
կամ
խոպան
ընդարձակ
տարածանի
շուրջանակի,
եւ
առաւել
ընդ
արեւելս
կոյս,
Այաս-օվասը
կամ
Թուշումտէրէ?-օվա
կոչեցեալ.
յորում
արօտք
են
Թուրքմանաց,
եւ
անդաստանք
գարւոյ
եւ
բամբակի:
—
Սակաւ
ժամուք
բացագոյն
’
ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
`
պարք
ինչ
բլրոց
իբրեւ
հակաշարք
Մսսայ
լերանց
`
բոլորին
զդաշտաւն,
արձակելով
վտակս
մանունս
’
ի
ծով:
Ի
միջի
սոցին
յիշի
գեօղ
մի
միայն
հայաբնակ
Մակարէ?
անուն:
Հանգոյն
սմին
եւ
արեւմտակողմն
Այասոյ
խոպան
է
ցՋահան
գետ,
եւ
աճեն
’
ի
նմին
կանգառք
վայրիք:
Յայսմ
կողման
եւ
մերձ
’
ի
յիշեալ
գեօղն
`
են
այլ
եւս
գեօղք,
Այվալըգ
եւ
Հայ-լազելի:
—
Յարեւելակողմն
Այասոյ
`
մինչեւ
’
ի
գլուխ
գոգոյ
Հայոց
ծոցոյ,
այն
է
’
ի
հիւսիսագոյն
ափն
նորին,
որ
են
մղոնք
հնգետասան,
չիք
բնաւ
շէն
կամ
տեղի
ծանօթ:
Յամայի
սահմանս
Այասոյ
թափառին
որսական
կենդանիք,
կաքաւք,
նապաստակք
եւ
կինճք.
այլ
եւ
գազանք
բորեան
եւ
շնագայլ,
մանաւանդ
’
ի
ձմերանի,
եւ
’
ի
ծովափունս
կրիայք
եւ
ձուկն
շատ:
Իբրու
փարսախաւ
եւեթ
հեռի
’
ի
գլխոյ
ծովածոցին
եւ
իբր
եօթն
մղօնաւ
’
ի
հիւսիսոյ
արեւելից
Մակարէ
գեղջ,
’
ի
կիրճս
լերանց
`
ընդ
որ
անցանէ
ծովեզերեայ
ուղին
`
տարող
’
ի
Մսիս
եւ
յԱտանա,
նշանաւոր
տեղի
մի
կայ
յանձուկսն.
զարդիս
պէսպէս
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց
Սեաւ
կամ
Երկաթի
դուռն,
Գարա
գափու
[5],
Տէմիր
գափու,
եւս
եւ
Գուրտ-գուլագ
(
Գայլականջ
),
եւ
’
ի
գիտնոց
ճանաչի
յատկապէս
Ամանոսեան
դրունք,
’Αμανιδες
կամ
’Αμανικαι
Πύλαι,
Portæ
Amani
montis
կամ
Amanicæ
Pylæ.
թէպէտ
յայս
անուն
կոչին
եւ
այլ
լեռնանցք,
եւ
նոյն
իսկ
կապանն
Պէյլանի,
որ
յաճախ
եւս
յանուն
Ասորւոց
կոչի:
Երկաթի
անուանեալ
դուռնն
`
արդ
քարաշէն
եւ
կիկլոպեան
կուտակմամբ
կամարադուռն
մի
է
մեծ,
եւ
յարեւմտից
նորին
յատկապէս
Գուրտ-գուլագ.
قورد
قولاق,
անուանեալ
հանգրուան
եւ
իջեվան
վայելչաշէն,
ուր
գիշերօթեաց
Էնզուըրտհ
անգղիացի
քննող
վայրացս
(3-4
դեկտ.
յամի
1839).
բայց
արդ
անշքացեալ
է
տեղին,
որում
անկ
էր
’
ի
հնումն
լինել
շէն
մեծ
առ
Ամանոսեան
դրամբ,
զի
յիշէ
նմին
Ստրաբոն
եւ
նաւահանգիստ
մի
փոքր:
—
Աստանօր
բանակեցաւ
յամի
1843
Տէրվիշ
Ահմէտ
զօրավար
Օսմանեանց
`
առաքեալ
’
ի
կուսակալէն
Ատանայ
(
Սիւլէյման
փաշայ
)
ընդդէմ
Մըստըգ
պէյի.
այլ
սա
քամահեալ
զնովաւ
`
անց
գնաց
’
ի
լերինս
իւր:
—
Վտակ
մի
փոքրիկ
անցեալ
առ
դրամբս
`
իջանէ
’
ի
ծով:
Մի
’
ի
ծովամերձ
լեռնակաց
կողմանս
`
հնգետասան
մղոնաւ
յելից
Այասոյ
`
կոչէր
Կայիբոյ,
Mons
Caibo,
եւ
թուի
նաւամատոյց
ունել
կամ
լեզուաձեւ
ցամաք
ծովամուխ:
Ուծծանոյ
`
Կարբոյ
(Carbo)
գրէ
զանուն
տեղւոյս.
որոյ
մերձաւոր
է
ձայնիւ
եւ
թերեւս
նոյն
իսկ
անուանեալն
Կարպասսոյ
սար
կամ
գլուխ
(Capo
Carpasso),
որ
եւ
հուպ
ասի
յԱյաս,
եւ
թուի
ունել
եւ
շէն
եւ
նաւակայս,
զի
անդ
յամի
1303
նաւապետն
Գենուացի
Բերչիվալէ-տէ
լա
Թուրքա
`
կալաւ
նաւ
մի
վենետկեցի:
—
Սոցին
դարձեալ
մերձաւոր
դրիցն
եւ
անուան
`
յիշի
Կավիսոս
քաղաք
եպիսկոպոսանիստ
`
նահանգին
Անաւարզայ,
Καβισσος:
Ոմանք
մերձագոյն
առ
Երկաթի
դրամբն
համարեցան
լինել
զԿայիբոյ:
—
Անտի
հնգետասան
մղոնաւ
ընդ
արեւելս
նշանակէ
Սանուտոյ
զնաւահանգիստն
Գանամելլա
կամ
Գալամելլա
եւ
կամ
Գարամիլլա,
Canamella,
Calamella,
Caramella,
որ
ոչ
աննշան
երեւի
եղեալ
յառաջ
լան
զբարգաւաճանս
Այասոյ.
զի
յանուն
իսկ
սորին
կոչէր
յայնժամ
ծովածոցն,
Golfo
di
Caramilla,
եւ
ոչ
վայրապար
ինչ
յիշէ
զայն
Վիլլեպրանտ
`
յուղեւորութեան
իւրում
’
ի
Կիլիկիա
առ
Լեւոնիւ.
եւ
սա
ինքն
Լեւոն
յամի
1214
ընդ
այլոց
տեղեաց
առանձնակի
ասէ.
«
Նաեւ
զնաւահանգիստն
Գանամելլա
»,
(etiam
Portus
de
Canamella),
տալ
Հիւրընկալ
ասպետաց
’
ի
գրաւ
`
վասն
արծաթոյն
զոր
էառ
փոխ
’
ի
նոցանէ.
կարծեն
ոմանք
թէ
սակս
մշակութեան
եղեգան
շաքարոյ
’
ի
կողմանսն
`
այսպէս
կոչեցեալ
իցէ
տեղին,
(Canna
եղէգն.
Mel
մեղր
):
Յարեւելակողմն
անկեան
ծովածոցին
`
են
աւազակոյտք
եւ
աւերակք
Մաթախ
կոչեցեալ
տեղւոյ,
առ
որով
եւ
գետակ
համանուն
Պուռնազ
գեղջ՝
թափի
’
ի
ծով.
եւ
զեզերբքն
նշմարին
մնացուածք
հռոմէական
շինուածոց,
կամարք
եւ
դրունք:
Ճանապարհագիրն
Էտիպ
`
յանուն
կամրջին
կոչէ
զտեղիս
Պուռնազ-քէօփրիւսիւ.
—
كحريسو
بورناز
Ընդարձակագոյն
եւս
աւերակք
են
’
ի
վերնակողմն
ձորակին
`
ընդ
հիւսիսի,
քաղաքորմք,
բնակարանք,
տաճար
մի
մեծ,
եւ
ակառն
’
ի
միջավայր
քաղաքին
`
’
ի
բարձրաւանդակի.
եւ
արտաքոյ
`
երկայնաշար
կամարակապ
ջրբեր
ագուգայք,
ձգեալք
ընդ
արեւելս
եւ
ընդ
արեւմուտս,
մինչեւ
’
ի
սահմանս
վերոյիշեալ
Երկաթի
դրանն.
ամենայն
շինուածքն
’
ի
պասալտեան
վիմաց
կոփեալք,
զի
եւ
պասալտեայ
իսկ
են
բլրակքն
’
ի
սահմանս
աւերակացն
`
’
ի
դաշտին:
Ըստ
քննութեան
գիտնոց
եւ
բանից
հին
աշխարհագրաց
`
տեղիս
այս
է
կոչեցեալն
Եպիփանիա
քաղաք,
’Επιφάνεια,
որ
զառաջինն
ասի
Ենիանտոս
կոչեցեալ,
Æniandos.
ուրանօր
ասէ
Կիկերոն
(’
ի
թղթին
առ
Կատոն
)
բանակեալ
’
ի
ժամանակի
մարտիցն
Կիլիկիոյ
[6].
յետ
նորա
Պոմպէոս
բնակեցոյց
անդ
զոմանս
’
ի
յելուզակացն
նուաճելոց:
Եպիփանիա
առ
քրիստոնէութեամբ
թեմ
մի
էր
Բ
Կիլիկիոյ,
եւ
հայրենիք
Գէորգայ
եպիսկոպոսի
Աղեքսանդրիոյ,
որ
’
ի
յոյզս
արիանոսաց
եւ
կռապաշտից
Եգիպտացւոց
`
սպանաւ
’
ի
նոցանէ:
—
Ի
հարաւոյ
սոցին
են
ա՛յլ
աւերակք
յանուանեալ
տեղւոջ
Գարագայա
(
Սեաւ
քարաժայռք
),
եւ
համարին
յոմանց
հնոյն
Կաստաբալայ,
որ
մեզ
`
ըստ
այլոց
`
թուեցաւ
յարեւմտակողմանս
լինել
(
տես
յէջ
356
),
կամ
Կաստաբոլոնի,
Castabolum,
ընդ
որ
էանց
Մեծն
Աղեքսանդր
`
յերթալն
’
ի
Մալլոյէ
յԻսսոս.
զարդիս
տեղիս
այս
կոչի
Թիլ
Արագլի:
—
Յերի
սոցին
յարեւելից
կուսէ,
կաչ
շէն
գիւղն
Էրզուն,
’
ի
քաջաբոյս
եւ
ծառաւէտ
վայրի.
եւ
’
ի
հարաւոյ
նորին
Ալխանլը.
մերձագոյն
’
ի
Գարա
-
գայա
`
ա՛յլ
գեօղ
Սաապրուք?
անուն:
Առ
սոքօք
խաղալով
Գարա-սու
գետակ
`
թափի
յարեւելեան
հիւսիսային
ունջ
ծովածոցոյն:
[1]
Տես
զլատին
բնագիր
հեղինակին
(
Սանուտոյ
),
զոր
աւանդեցաք
յէջ
301,
ուր
յիշատակին
մի
ըստ
միոջէ
եւ
յետոյգրեալ
տեղիքն։
[2]
Là
ou
toutes
les
naves
dou
monde
porroient
yverner.
[3]
Մուրհակ
կնքեալ
յԱյաս
’
ի
27
փեպրուարի,
1274
։
[4]
Մուրհակ
կնքեալ
’
ի
փեպրուարի,
1300,
’
ի
Ֆամակոսդա
Կիպրոսի,
ուստի
Սալվին
Պաւա
սակոնացի
տանելոց
էր
(Branca
de
Castro)
նաւու
իւրով՝
’
ի
նաւահանգիստն
այն
Հայոց՝
100
քոռ
(salma)
ցորենոյ,
որոյ
գին
էր
11,
500
դրամ
Հայոց։
[5]
Դուռն
Խաւարի
թարգմանէ
զայս՝
տիկինն
Պելճիոյոզոյ,
Porte
des
Ténèbres.
եւ
յաւելու
«Cette
Porte
est
un
ancien
arc
de
triomphe,
dont
les
ruines
figurent
admirablement
dans
le
paysage.
L'arc
s'ouvre
au
fond
d'un
ravin
dont
la
riche
végétation
contraste
avec
les
pentes
arides
par
lesquelles
on
y
descend.
Les
arbres
qui
entourent
la
Porte
des
Ténèbres,
sont
assez
touffus
pour
éteindre
en
quelque
sorte
la
clarté
du
soleil
et
ne
laisser
parvenir
jusqu'aux
vénérables
arceaux
que
quelques
pâles
rayons.
Du
haut
des
collines
qui
encadrent
le
ravin,
la
vue
s'étend
sur
la
mer
de
Syrie,
dont
les
vagues
mugissent
à
peu
de
distance,
et
sur
les
lignes
bleuâtres
de
ces
côtes.
Le
spectacle
est
magnifique,
surtout
pour
les
yeux
qu'ont
attristés
jusque
là
les
ombres
sinistres
des
premiers
défilés
du
Djaour-daghda.
—
Belgiojoso,
89.
[6]
Աւուրբ
ճանապարհի
հեռի
ասէ
յԱմանոսէ.
«Abessemque
ab
Amano
iter
unius
diei,
et
castra
apud
Epiphaniam
fecissem.
Cicero,
Epistolœ.