157.
Քարամուտ.
Պոնել
նաւահանգիստ.
Ազիր,
Ալուս,
եւ
այլն,
վիճակք
Սակաւուք
’
ի
բացեայ
’
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
Պէյլանայ
`
’
ի
լերինն
կայ
մնացորդ
գեղեցկաշէն
եւ
քաջ
հին
եկեղեցւոյ,
ըստ
ոճոյ
վաղեմի
տաճարաց,
երկայնաձեւ,
եւ
երկկարգ
սիւնաշար
`
կամարաբարձ
ձեղուամբ,
եւ
կիսաբոլոր
բեմիւ
ընդ
լուսնաձեւ
գմբեթաւ:
Իսկ
’
ի
հարաւոյ
կուսէ
քաղաքաւանին
`
կան
աւերակք
սառակինեան
բերդի,
Իպն-Ապի-Տաուտ
կոչեցեալ,
եւ
սուղ
ինչ
ընդ
արեւելս
`
Խան
Քարամուտ
[1],
աւերակք
իջեվանի.
որ
եւ
ըստ
հայկական
ձայնին
թուի
նշանակել
զմուտս
ուղւոյն
ընդ
անձուկս
քարաժեռին.
զի
եւ
են
իսկ
բազում
անձուկ
անցք
հատեալք
’
ի
քարալերինս,
ընդ
որս
երթեւեկեն
կարաւանք,
եւ
մին
տեւէ
հինգ
վայրկեան
գնացից,
միւս
`
մերձագոյն
յԱղեքսանդրեակ
`
տասն
վայրկեան
[2]:
Ըստ
Օսմանեան
վիճակագրութեան
`
վիճակ
մի
է
Քարամութ
’
ի
գաւառին
Անտիոքայ,
’
ի
նահանգի
Հալպայ:
—
Մերձ
յիջեվանսն
’
ի
կատար
վախուտ
եւ
մացառուտ
քարաբլրի,
յորում
երեւին
եւ
ելքն
աստիճանաւորք
`
այլ
արդ
խոպանացեալք,
կայ
բերդ
վաղեմի,
հաւանօրէն
մի
’
ի
սահմանապահ
բերդորէիցն
Ռուբինեանց,
առ
որոյ
ստորոտով
սողոսկի
վտակ
սակաւաջուր.
’
ի
միջի
խուռն
ծառոցն
նշանակին
եւ
իտալական
եղեւինք:
—
Գրեաթէ
’
ի
սոյն
աւուրս
ստորագրելոյ
իմ
զվայրքս
(1883),
գրէր
եւ
քարոզիչ
ոմն
փռանկ
Դոմինիկեան,
’
ի
Պէյլանայ
երթալով
’
ի
Բերիա.
նախ
ընդ
նոր
յարդարեալ
պողոտայն,
եւ
յետ
իբր
ութ
բնամղոնից
խոտորեալ,
«
ընդ
նկարագեղ
ուղիս,
մերթ
ընդ
մէջ
խիտ
առ
խիտ
թփոց,
մերթ
ընդ
անտառս
սոճեաց,
եւ
մերթ
ընդ
վախս
գահավէժս
կամ
առ
ստորոտով
ապալեր
կոհակաց,
յաճախ
ողողելոց
’
ի
հազարաւոր
առուակաց
խաղացելոց
’
ի
քարավազ
սահանաց
Պէյլանայ:
…
Դէմ
եդեալ
’
ի
Քարամութ
`
երթայաք
ընդ
ճանապարհ
դար
եւ
փոս,
այլ
յոյժ
գեղեցիկ.
հոծեալ
բազմութեամբ
եղեւնեաց,
նոպարենից
եւ
եղջերենեաց,
յորոց
միջի
ոստոցն
թուէին
քծնիլ
խնծղալով
ուռք
եւ
ծիլք
ինքնաբոյս
որթոց,
եւ
’
ի
դուրս
ոստչել
ծոպից
եւ
գնտակաց
պատաղճաց.
այլ
եւ
ծառք
լայնասաղարթք
`
որոց
ամրակուռ
եւ
կարմիր
բունք
`
նմանեալք
խրձանց
բստոց
`
մոգական
իմն
երեւոյթ
ընծայէին
շրջապատեալ
զմեօք:
Մերձ
ընդ
մերձ
’
ի
քերել
անցանել
մերում
զցցուեալ
քարաժեռիւք,
ընդ
առաջ
ելանէին
աւերակք
միջնադարեանք.
մնացորդք
ամրոցի
կառուցելոյ
’
ի
պահպանութիւն
անձուկ
պահակի,
կամ
դիտանոց
աշտարակի,
կամ
հնացեալ
բերդի,
ուր
նշան
յաղթութեան
թողեալ
իցէ
միոյ
’
ի
քաջացն
Պեմունդի
`
’
ի
ժամանակի
պաշարմանն
Անտիոքայ:
Գեղեցկագոյնք
յաւերակաց
`
զորս
եհաս
մեզ
բաղդ
ողջունել,
էին
աւերակք
բերդին
Կարբայ
(Karba),
որ
կարկառեալ
հայի
’
ի
վերայ
հովտին
Անտիոքայ
եւ
կայ
յելս
նեղուցին
Պէյլանայ.
կայ
մնայ
ցարդ
աշտարակ
մի
ուղղանկիւն
բարձր
յոյժ,
ամբարձեալ
’
ի
վերայ
նոյնաձեւ
լայնանիստ
շինուածոյ.
վսեմական
է
երեւոյթն
բովանդակ,
այլ
հետք
անցելոյն
`
անգիւտք
են
իսպառ
’
ի
նմին.
եւ
’
ի
զուր
հարցի
զբնակիչս
վայրացն
`
թէ
գիտիցե՞ն
ինչ
դէպս
պատմականս:
Համօրէն
գեօղն
Կարբա
[3]
բերդ
մի
եւեթ
է,
յոր
ապաստանեալ
կան
ամենայն
բնակիչքն,
ոգիք
իբրեւ
հարիւր:
Առ
ստորոտով
լերինն
կայ
Քարամութ
իջեվան
…
եւ
առ
նովաւ
մեծակոյտ
դերբուկք
աւերակի,
յոր
ոչ
կարացի
միջամուխ
լինել,
զի
ամենուստ
շրջափակեալ
էր.
այլ
ընդ
ծերպս
ինչ
քարանց
քակտելոց
նշմարեցի
շինուած
ինչ
կրօնական.
ուր
էր
երբեմն
եւ
մզկիթ
մի,
որպէս
էր
գուշակել
եւ
’
ի
կողմնական
դրանէ
միոյ.
գիտացի
ապա
զի
չեն
վաղեմի
աւերակքն
եւ
ոչ
նշանաւորք
ինչ
…:
Ժամաւ
հեռի
էր
աստի
գեօղն
Քարամութ
բնակեալ
արդ
’
ի
Պէտէւեաց
»:
…
Մինչչեւ
թողեալ
զՃկեր
գաւառ,
զորոյ
չկարեմ
իսկ
ճշգրտել
զսահմանս,
նշանակեսցուք
եւ
զերբեմն
կարեւոր
տեղի
մի
’
ի
ծովեզերին,
Պոնել
կամ
Պունել
կոչեցեալ,
որոյ
դիրք
անստոյգ,
այլ
միայն
գուշակի
’
ի
հարաւոյ
Աղեքսանդրեկի
լինել.
եւ
էր
նաւահանգիստ
մի
’
ի
սահմանածայր
տէրութեան
Հայոց,
կամ
’
ի
մուտս
նորին
յԱսորւոց
կողմանէն,
Juxta
introitum
Armeniæ,
ըստ
Սանուտոյ.
À
l’entrée
d’Erménie
ըստ
այլոյ
փռանկ
պատմչի.
եւ
կոչի
յաճախ
Portus
Bonelli
կամ
Bunelli,
յորմէ
եւ
ըստ
Փռանկաց
Port-Bounel
կամ
Port
de
Bonelle,
եւ
աղաւաղանօք
Portus
Præbonelli
եւ
Præbonellum
կամ
Borbonellum.
Առաւել
քան
զհանգիստ
նաւուց
`
յիշատակի
տեղիս
այս
իբրեւ
առիթ
երկար
գժտութեան
Լեւոնի
Մեծի
ընդ
Տաճարական
ասպետաց,
որոց
վիճակեալ
էր
այն
`
ոչ
գիտեմ
յորմէ
'
հետէ,
եւ
’
ի
սկիզբն
ԺԳ
դարու
եբարձ
’
ի
նոցանէ
թագաւորն,
վասն
զկողմն
իշխանին
Տրիպօլեայ
ունելոյ
նոցա,
եւ
աւելի
քան
զտասն
ամ
յամառեալ
`
ոչ
զիջանէր
թողուլ,
հանդերձ
այլովք
եւս
կալուածովքն.
այլ
հաւանօրէն
դարձոյց
’
ի
նոսա
յետ
հաշտութեանն
յամի
1214.
եւ
էր
’
ի
ձեռս
նոցին
ցամն
1268,
յորում
`
իբրեւ
առաւ
Անտիոք
’
ի
Պիպարսայ,
լքին
ընդ
այլոց
բերդորէից
իւրեանց
եւ
զնաւակայարանս
այս:
Ոմանց
թուեցաւ
յայսմ
տեղւոջ
լինել
հին
քաղաքին
Միւրիանդոսի
`
զոր
’
ի
վեր
անդր
յիշեցաք.
բայց
յայժմուս
զտեղի
սորա
եւ
զանուն
համարի
նշանակել
գեօղն
Պուռունլու:
Ի
հարաւոյ
արեւմտից
Պէյլանայ
ամբառնայ
Նաւլոն
լեառն,
յորոյ
տափս
`
’
ի
4000
՛
բարձունս՝
(
որոց
հիւսիսային
մասն
կոչի
Հուտ
),
վրանք
են
Հայոց
խաշնարածից,
առ
Գարաճա-խան
ձորով:
Յայժմեան
Ազիր
գաւառի
`
ընդ
համանուն
վիճակին
եւ
ընդ
Պայասայ
`
կարգին
եւ
վիճակքն
Ճէրիտ,
Թաճիրլի,
Գայալը
տոհմն,
եւ
Ալուս,
որոց
դիրք
չեն
ինձ
ծանօթք.
այլ
յետինն
իբրեւ
գեօղ
մի
յիշատակի
յամի
1186
’
ի
պարգեւագրի
Ռնալտի
ուրումն
Մազոէր
կոչեցելոյ,
որ
ընդ
Վալենիոյ
քաղաքի
եւ
Մարկադայ
(
երկոքին
եւս
’
ի
հարաւոյ
Անտիոքայ
),
տայր
Հիւանդանոցի
ասպետացն
եւ
զայդ
գեօղ
Alus,
եւ
այլս
յոլովս,
յորոց
գէթ
զոմանս
’
ի
դէպ
է
դասել
’
ի
կողմանս
յայսոսիկ.
եւ
զի
հայալուր
եւս
են
անուանքն,
նշանակեսցուք
զոմանս.
որպէս,
Կոմ
կամ
Գոմ
գիւղ,
Come,
Պոպոս
կամ
Բոբս?
բերդ,
Bobos,
համանուն
գիւղիւ.
Կազնափոր,
Casnapor,
Կոլկաս,
Colcas,
Կորկոնէ,
Corconai,
Մունձարակ
կամ
Մունսարակ,
Mounsarac.
սոքա
ասին
լինել
’
ի
Palmeris
լերին.
իսկ
Պոտամա,
Potama,
եւ
Բանջերեգուն,
Pangeregun,
(
Բանջարագոմ
?),
’
ի
Ռուսէ
հովտի.
եւս
եւ
Գոռոզ,
Gorrosie,
Մաստաբ,
Mastabe,
եւ
այլն.
ընդ
սոսին
տուեալ
էր
եւ
Ս.
Գէորգ
վանք
զոր
’
ի
թիւս
վանորէից
Սեաւ
լերին
նշանակեցաք,
եւ
միւս
եւս
վանք
`
որոյ
ոչ
յիշի
սրբազան
անուն,
այլ
կոչի
վանք
Պարլերոյ
լերին,
Abbatiam
Montis
Parlerii.
որ
իցէ
թերեւս
վանքն
Պառլահոյ,
այն
`
զոր
յիշատակեցաք
’
ի
թիւս
վանորէից
Սեաւ
լերանց:
[1]
Ի
քարտս
գրի
(Karamouth)
Քարամութ,
կամ
Քարամուրթ
։
[2]
Քոչի
(Mittheilung,
ԺԱ
)
։
[3]
Կարբա
անուն
տեղի
ոչ
գտի
յիշեալ
յառաջնոց
ուղեւորաց,
եւ
ոչ
’
ի
քարտի
ուրեք.
այլ
ոմանք
զՊաղրաս
նշանակեն
յայսմ
կողման։
