Շիրակ

12. ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ - ԴՊՐԵՎԱՆՔ։ - ՄԱՒՐԻԿԱՊՕԼԻՍ ԿԱՄ ՇԻՐԱԿԱՇԱՏ

Փարսախաւ ՚ի ստորեւ յաջմէ գետակին կայ Պայրախտար գիւղ, հայ եւ թուրք բնակչօք, եւ բերդ փոքր առ նմին. սուղ ինչ ՚ի բացեայ կայ սա եւ ՚ի Մ. կուսէ խառնրդոց վտակին Ուղուզլեայ ՚ի Մաւրիկ: Իսկ առ խառնրդովք եւ արտաքոյ անկեան նոցին ՚ի Հր. որ է յաջմէ, կայ Կարմիր-վանք գիւղ, զոր Թուրքք Գզըլ-գիլիսէ կոչեն. ուր կանգուն կայ գեղեցիկ գմբեթաւոր եկեղեցի եւ անխանգար ` յառաջ քան զպատերազմունսն, չգիտեմ զիարդ այժմ. զոյգ աւանդատունս կամ մատրունս ունելով ոչ միայն առ խորանաւն, այլ եւ ՚ի հանդիպոյ ` յարեւմտից կուսէ ` առ դրանն, առ որով ՚ի վերայ դրան միոյն կայ արձանագրեալ յամի 1228.

ՈՀԷ. Շնորհիւն Քրիստոսի ես Տալիթա ձեռն ետու մատռանս. ըսպասաւորք …

Քանզի անսովոր է շինութիւն մատրանց յարեւմտակողմն եւ առ դրան եկեղեցւոյն, մարթ է համարել յետոյ յաւելեալ, եւ զբուն շինուածն ` վաղագոյն քան զայն թուական: Եւ արդարեւ ՚ի վերայ դրան միոյ յաւանդատանցն կայ խանգարեալ արձանագիր, յորում վերծանի անուն Բարսղի Ճոնի, յորոյ անուն եւ վանքն կոչի ՚ի տեղացեաց: Ճոնդ այդ ` որ ընտրութիւն արար Շարականաց հրամանաւ Ներսեսի Գ, էր ՚ի կէս Է դարու, եւ ըստ Վարդանայ ( ԼԶ ) « առաջնորդ Սուրբ ուխտին ` որ Դպրեվանքն կոչեցաւ ». այս ուրեմն է հռչակեալն այն մենաստան, որ ընդ Հոռոմոսին վկայի լինել ՚ի Շիրակ, եւ զոյգ նմին եւ Կամրջաձորոյ եւ այլոց ` շինեալ յառաջին կէս Ժ դարու, առ Աբաս թագաւորաւ, որպէս վկայեն ամենայն պատմիչք եւ ժամանակագիրք, սկսեալ յԱսողկայ, եւ Դիւանք Սանահնի վանաց, եւ նոյն ինքն Վարդան. ապա յայտ է թէ անդստին յ՚Է դարէ կայր մենաստանն եւ նորոգ հաստատեցաւ ՚ի Ժ ին, եւ թէ յայնժամ կոչեցաւ այսպէս թէ յառաջն ` ոչ է յայտ: Յարձանս Յովհաննավանից գրեն Վահրամ եւ Թայիկ ամուսին իւր ` յամի 1218 ընծայեալ նմին « զԴպրավանաց այգին »:

Իբր կիսով մղոնաւ ՚ի բացեայ յելից Կարմիր վանացս եւ գետակին, յահեկէն, կայ անուանատու նորին փոքրիկ գեօղն Մաւրիկ, Մէվրէկ ըստ Թուրքաց կամ բնակելոցն ՚ի նմա Պարսից եւ Հայոց, ՚ի գոգս քարաբլրոց. յորոց ՚ի միումն կայ կիսափուլ եկեղեցի չափաւոր մեծութեամբ, եւ սիւն մի միայն կանգուն մնացեալ եւ բառք ինչ արձանագրին …

Հասարակացն ի սմա … մի:

Յետին տառքդ մի եթէ թուական իցեն ` ցուցանեն զ՚ 771 ամ Քրիստոսի: Կայ եւ այլ թերատ եւ անթուական արձան, որ եւ նորագոյն թուի, այսպէս.

Շնորհիւն Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ նորին շինեցաւ, բաժանեալ յերկուս … արդեամբ եւ շնորհիւ … աւգուտ հայկազեան տոհմին:

Ի ստորեւ գոյ եւ մատուռն փոքրիկ, այսու արձանաւ.

Շնորհիւն Քրիստոսի ես Յովհաննէս երէց որդի Հայրապետ քեհին եւ կենակից իմ Բախտազէկ շինեցաք զեկեղեցիս ի վերա սուրբ Աստուածածնին. աղաչեմ յիշեսջիք ի Տէր Յիսուս.

Ոճ բանիցս ցուցանէ ԺԵ կամ ԺԶ դարու գործ: Ի քարաժայռն գոն անձաւակերպ փապարք եւ ձիթահանք ՚ի նոսին յարդարեալք, եւ ուրեք գուբք կամ շտեմարանք, յորս գտաւ եւ ցորեան ածղացեալ, յամի 1867, եւ թոնիր կամ փուռն առ եկեղեցեաւն: Ի ներքոյ վանացն կան եւ հին գերեզմանք, յորմն միոյն ` որ մատրանաձեւ է ` գրեալ.

Շնորհիւն Աստուծոյ … Հայրապետի կերակցին ? ես Պետրոս շինեցի գերեզման:

Ի Հր. գեղջն ամբառնայ բարձրագոյն կատար լեռնակաց ց՚ 1695 Չ: Յանուն Մօրկայ կայսեր անշուշտ կոչեցեալ է տեղիս. առ որոյ վրէժ մահուան ` Խոսրով Բ Պարսից արքայ երախտընկալն ` յարոյց պատերազմ ընդ Յունաց, որպէս եւ մղեալն ՚ի վերոյիշեալն Գետիկ. գոյ եւ այլ Մէվէրկ գեօղ ՚ի Շիրակ ` ՚ի հարաւակողման գաւառիս. այլ գլխաւոր սա թուի ինձ, եւ քաղաքացեալ յանուն կայսերն ` ՄԱՒՐԻԿԱՊՕԼԻՍ կոչմամբ, քանզի ՚ի սորա անուն կոչի եւ գետակն, եւ զի մերձ է ՚ի Շիրակաւան ` գլխաւոր շէն գաւառին ՚ի սկիզբն պայազատութեան Բագրատունեաց, որ եւ թուի փոխանակեալ զայս ` զորմէ բանքս են ` յետ անշքելոյ իւրոյ. քանզի Մաւրիկապօլիսս այս կոչէր եւ ՇԻՐԱԿԱՇԱՏ, յայտ է թէ յառաջ քան զառնուլն զանուն եւ զնորոգութիւն ՚ի կայսերէն. ապա եւ սա իսկ է բուն շինագլուխ համօրէն գաւառին Շիրակայ եւ տուն հայկազնեանն Շարայի, ցարդ անծանօթ մնացեալ: Աստի մինչեւ ՚ի բերան գետակին յԱխուրեանն, առ Ղէղաճ գեօղիւ արեւելեան Շիրակայ, չկայ շէն տեղի, ոչ առ եզերբն եւ ոչ երկուստեք ՚ի հովտին, բայց միայն բացագոյն յարեւմտակողմն իբրեւ փարսախաւ ՚ի Հր. Պայրախտարայ ` յամայութեան, Գարագալէ ( Սեաւ-բերդ ) գիւղիկ:

Ի հարաւոյ հովտին Մաւրիկայ ` է փոքրագոյն եւս հովիտ վտակի միոյ, որ երեւի կոչեցեալ ՚ի նախնեաց յանուն Հոռոմոսի վանաց, որ եւ ՚ի Հր. ստորոտից Ալաճայ լերին իջեալ ` առ մենաստանաւն ( Խոշավանք ) թափի յԱխուրեան. ՚ի գլուխս նորին յարեւմտակողմն ` կան փոքր գիւղակք ` Կիւլլիճէ եւ Շամշի. ընդ մէջ սորա եւ Հաճիվէլեայ ` Քէրխանա, յելից սորա առ վտակաւն ` Տայնալըգ. ՚ի սորա Ել. Հր. Ճալա հայաբնակ. զորոյ գետնափոր տունս յիշէ Ճեմելլի իտալացի ուղեւոր, որ անդ ագաւ ( ՚ի 25 մայիսի 1694), եւ Chiala կոչէ զգիւղն [1]: Յելից սորա Արազ-օղլու: Ընդ մէջ սորա եւ Ախուրեան գետոյ ամայի վայրք են, յորս հարկ էր լինել գիւղորայից, որպիսի է ամայացեալն Չօրլու:

[1]             Pernotammo nel casale di Chial Ե, composto di poche grotte. - Gemelli, Giro del Mondo, II, 6.