Շիրակ

15. ՀՈՌՈՄՈՍԻ ՎԱՆՔ կամ ԽՈՇԱՎԱՆՔ.

Կիսաժամաւ հեռի կայ ՚ի Հ. Մ. Տայլարայ եւ ժամաւ յԵ. Հ. Անոյ, յընդարձակագոյն բլրաձեւ բարձրադիր ցամաքակղզւոջ Ախուրենի, որոյ երես ընդ Հ. Մ. բացեալ է ՚ի դաշտավայրն, յորմէ գայր վտակն Հոռոմոսի գետ կոչեցեալ ՚ի հնումն ` թափել յԱխուրեան [1], եւ յիշի դժպհի գրաւոր աւանդութեամբ. եթէ, յառման Անւոյ ՚ի Սէլչուկեան Թուրքաց ` յամի 1064, այնքան սաստիկ եղեւ կոտորածն, զի « արիւն ` զերեք տարեկան տղայն տարաւ ՚ի Հոռոմոսի գետն ձգեց » [2]: Զայս անուն ընկալաւ վանքս ՚ի սակս կրօնաւորացն Հայոց ` ՚ի Հոռոմոց [3] տանէն զերծելոց այսր, յառաջին կէս Ժ դարու, որոց առաջնորդ գոլով Յովհաննէս ոմն վարդապետ շինեաց ՚ի դիպան տեղւոջս զմենաստանն, յաւուրս Աբասայ թագաւորի, իբր յամս 935 - 40, վասն որոյ եւ ոմանք նմին թագաւորի ընծայեն զշինութիւնն. այլ մերձաւորն ժամանակաւ պատմիչ, Ասողիկն, ասէ յայտնապէս, թէ « Ի գաւառին Շիրակայ ` Հոռոմոսին կոչեցեալ վանք ` շինեցաւ ՚ի ձեռն Յովհաննիսի, որ էր զարդարեալ յամենայն առաքինութիւնս, եւս առաւել յողորմածութեան զարդս. վասն զի ողորմածութեամբ եւ առաքինութեամբ բաշխէր, մինչեւ ՚ի զգեստուցն իւրոց մերկանայր զամենայն ՚ի բաց, յորժամ աղքատաց հանդիպէր. եւ անցաւորաց եւ ճանապարհորդաց հանգստարան պատրաստէր զտեղին, մինչեւ հանգչել իբր յիւրեանց տան ` ամենայն օտարաց, որ մինչեւ ցայսօր երեւի նոյն ողորմածութիւնն ՚ի տանն յայնմ »: Կարեւոր նշանակի արժանի համարիմ ՚ի բանի պատմչիդ ` զհանգստարանն ճանապարհորդաց, որք ոչ միայն ցաւուրս նորա յետ կէս դարու ասպնջականէին զօտարս, այլ եւ ցարդ նշմարին յետ իբր հազարամեան դարու. եւ զի առ այս հարկ էր զատուցանել տեղի եւ կամ իջնվանս առանձինն, կրկին պարսպօք պատեալ են վանքն. արտաքինն ` ըստ օրինակին Տայլարայ ` իսպառ զատուցանէ զայն ՚ի դաշտէն եւ կղզիացուցանէ, մեծաշէն դրամբ հաղորդելով ընդ ներքս եւ ընդ դուրս, դեղնագոյն կոփածոյ քարամբք կերտեալ. ՚ի դրանէ անտի ա ' յլ քաղաքորմն ձգեալ է ընդ հարաւ, եւ ՚ի նմին է ներքին դուռն բուն մենաստանին. ՚ի միջոցի կրկին պարսպացդ ` յարեւմտակողմն է վայելչաշէն Հանգստարանն այն անցաւորաց, որ եւ յարձանագրի ուրեմն ասպնջականոց կոչի, եւ այժմիկ թուրքերէն քէրվանսէրայ. առ որով ՚ի յետին ժամանակս ` տունս բնակութեան հաստատեալ էր գեղջկաց. այլ յետ գաղթելոյ նոցին ՚ի Ռուսս ` այժմ մնան տունք սակաւաւոր, իբրեւ հնգետասան: Երկուստեք ( ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. ) յորմունս անդ իջեւանատանն ` աշտարակաձեւ բոլորակ տեղիք են վառարանաց կամ մսրոց ` որպէս կարծին, եւ կցին ընդ իրեար կամարօք, ընդ որովք սենեկաձեւ կայարանք, այլ արդ կիսակործան կան. եւ ոչ միայն ՚ի հնումն, այլ եւ ՚ի յետին դարս ապաւէնք էին կարաւանաց ` ՚ի Պարսս երթեւեկաց, եւ առ վանիւքն անցանէին ընդ կամուրջ քարաշէն ` այժմ կործանեալ, եւ կամաւ. սակաւուք ՚ի բացեայ ` հաստատելով Ռուսաց զգուշարան եւ նոր հուն անցից: Ըստ սմին օրինակի անշքացեալ էր եւ մենաստանն, որոյ վայել էր ոչ նուազ քան զիջեվանատունն հոյակապ լինել, այլ ոչ ժուժկալեաց բռնութեանն ` որ զքաղաքն իսկ մօտակայ անբնակ արար, սակայն եւ ՚ի վերջ կոյս երկոցուն յետին դարուց նորոգեալ եղեւ ՚ի բնակութիւն միանձանց, եւ ՚ի սակս գաղթին ՚ի Ռուսս դարձեալ ամայացեալ, միւսանգամ յետ վերջին պատերազմաց (1877 - 8) վերանորոգեալ հաստատի ՚ի բնակութիւն հոգեւոր տեսչի Կարուց: Բայց ՚ի վաղեմի եւ չքնաղակերտ շինուածոյն ` սրբազնագոյնքն կան տակաւին ըստ բաւականին կանգունք եւ վկայք մեծագործութեան թագաւորաց եւ իշխանաց Բագրատունեաց եւ այլոց տոհմից, միանգամայն եւ յետին հանգստարանք նոցին. որպէս ցուցանեն արձանագիրք թագաւորացն եւ կաթողիկոսաց եւ վանահարց անդստին յառաջին կիսոյ ԺԱ դարու ցկէս ԺԴ ին. այլ զի չիք յիշատակ առաջնոյ շինողին Հօր Յովհաննու ` դարու եւս յառաջ, թուի զդաստակերտ նորա զեկեղեցին փոխանակեալ այժմուս ` որ Յովհաննու արքայի շինած է, եւ անուանատուին իւրում Ս. Յովհաննու նուիրեալ: Ի դէպ է կարծել եթէ նախաշէնն այն եկեղեցի խանգարեալ իցէ յամի 982 յԱպլհաճայ Դէլմաստիկ Պարսիկ ամիրայէ, սադրանօք Մուշեղի թագաւորեցելոյն ՚ի Կարս, առ քինու եղբօր իւրոյ Սմբատայ Բ. որ, « եկեալ զՀոռոմոսի վանքն այրեաց, եւ զփրկական նշանն որ ՚ի վերայ սրբոյ Շողակաթի գմբէթին կանգնեալ էր, ճոպանօք ՚ի վայր բերէր … եւ ՚ի վերայ նորա շարժեալ ցասումն Աստուծոյ ` դիւրաբախ լինէր. եւ … ( յետոյ ) յիւրոց ծառայիցն խեղդամահ լինէր ՚ի քաղաքին Ուխթեաց » [4]: Ահա նշանակէ բանս եւ զանուն հնոյ եկեղեցւոյն այնորիկ լինել Շողակաթ: Այժմեան թագաւորաշէն եկեղեցին յերկուս տրոհեալ է, ՚ի գաւիթ եւ ՚ի տաճար. գաւիթն կամ ժամատունն փոքր ինչ ընդարձակ է քան զտաճարն եւ յոյժ հրաշակերտ. երկոտասան սիւնք որմայեցք եւ չորք ՚ի միջի ` ամբառնան գմբէթ մեծ եւ սիւնազարդ, յորում է եւ զանգակատունն. եւ բոլորակ մասն նորա ՚ի վերայ ինունց նրբին սեանց, եւ զանգակաց տեղիք ՚ի նմա: Կամարք չորից սեանցն որ ընդ կաթողիկէիւն ` բրդաձեւ հաւաքին, եւ են մեծամեծ գեղաքանդակ վիմօք կերտեալ. միաստանի են եւ սիւնքն բոլորչի ձեւով, ոչ բարձունք ` այլ գեղեցիկ խարսխօք եւ խայակօք. յիւրաքանչիւր ՚ի սեանց ձգին կամարք առ իրեար, եւ չորիս կողմանս զատուցանեն, որոց միջին վայր յարկին մեծատաշ քառակուսի քարամբք եւ սալարկեալ, եւ անխախուտ մնացեալ իբրեւ միապաղաղ բռեալ որմն. Իսկ տաճարն անսիւն, եւ ՚ի չորից կողմանց ունի կամարագօտիս, յորոց վերայ ձգի այլ կամարագօտի մանեկաձեւ բառնալով զմեծ կաթողիկէն, յարդարեալ երկայնաձեւ լուսամտիւք, խաչ երկաթի կրելով ՚ի գագաթան. մի միայն ունի սեղան, եւ մատրունս երկուստեք: Աւանդէ ոմն յանցեալ դարու գրչաց ` քառասուն սեղանս պատարագի լինել ՚ի Խօշավանս, թուի թէ զհամօրէն որ ՚ի շրջապատի պարսպաց վանացն էին եկեղեցիք եւ մատրունք իմանայր յայն թիւ: Ամենայնիւ բարեձեւ է եկեղեցին, բայց միայն պակաս ՚ի լուսոյ, որպէս եւ ՚ի հասարակաի ամենայն հին եկեղեցիք: Բազում են ՚ի նմին գերեզմանք անգիրք եւ անյիշատակք, իսկ արձանագիրք յոլովք ՚ի ներքոյ եւ արտաքոյ ` յորս նշանաւոր է յիշատակն Յովհաննու արքայի ` յամի 1038, ՚ի վերա աւագ դրանն, օրինակ զայս.

Ի ՆՁԷ թուականիս Հայոց ետու ես Յովհաննէս Շահանշահ որդի Գագկա շահանշահի զիմ ` այգին որ ի Կողբ յիմ եկեղեցիս ի սուրբ Յովհաննէս զոր շինեցի ի վանս Հոռովմոսի հանդերձ ժամատամբս եւ հարիւր բեռն աղ յամենայն ամի ազատ յամենայ h չարէ ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի եւ յառաջնորդութեան ուխտիս հաւր Յովաննիսի. արդ եթէ ոք զկնի մեր հակառ կա այսմ գրոյս եւ իմ պարգեւացս պարտական լիցի մեղաց իմոց առաջի Աստուծոյ եւ ՅԺԸ հայրապետացն որ ի Նիկա նզովեալ եղիցի ի կեանս եւ ի մահ. իսկ որ հաստատուն պահեն զգիր արձանի ընծայիցս աւրհնեսցին ի Քրիստոսէ:

Յիսնիւ չափ եւս արձանագրութիւնք են, ՚ի տաճարին եւ ՚ի ժամատանն, ՚ի ներքոյ եւ արտաքոյ, զորս կարգեմք ՚ի ստորեւդ, առ ՚ի չընդատելոյ ընդ երկար զոճ տեղագրութեանս [5]. եւ յայտնի ժամանակ գրութեանցն ՚ի ՈՒԳ թուականէ ժամանէ ՚ի թիւն ՉՁԵ, այսինքն յամէ Տեառըն 1174 ցամն 1336. խտագոյն կամ յաճախագոյն յիշեալ ժամանակն է ԺԳ դարն, ՚ի սկզբանէն ցամն 1280, յետ որոյ պակասեն արձանք ցկէս դար, եւ ապա ՚ի վեր երեեւի յետինն, ՉՁԵ, որ եւ մի ՚ի վերջին յիշատակարանաց Շիրակայ է: Արձանագրողքն են, ոմանք ` առաջնորդք վանացն, որպէս Մխիթար, Պետրոս, Անդրէաս, ոմանք աշխարհական տեարք տեղւոյն, եւ յոլովք ` նուիրատուք յամենայն դասակարգէ մարդկան, յարանց եւ ՚ի կանանաց. յորոց ոչ սակաւք աւանդեցին եւ զմարմինս իւրեանց ընդ հովանեաւ հաւատարիմ որմոցն. այլ բաց ՚ի վեհագունէն այլքն առհասարակ անարձանագիր են:

Ի հարաւոյ տաճարին եւ բեմին որմակից է Տապանատունն մեծագործ, թէպէտ եւ ցածուն եւ անսիւն, յարկն կամարձեւ գործեալ է, որմունք ՚ի մեծամեծսրբատաշ քարանց ծածկեալ խուռն եւ չքնաղ քանդակօք, արեւելակողմն համակ խաչվիմօք զարդարեալ, ուր կայ եւ բեմ եւ վէմ պատարագի. արձանագիրն [6] յայտ առնէ զի շինեաց զսա Խութլու խաթուն դուստր Ռուզուքանայ ՚ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի, իմա յեպիսկոպոսութեան Անւոյ ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու. նոյն եւ զերիս մատրունսն ՚ի վերայ նորին, որք են փոքունք յոյժ եւ որմակիցք միմեանց, միջինն ունի եւ կաթողիկէ, այսինքն գմբէթ կոնաձեւ, յորում գրեալ է.

Տէր Աստուած ողորմեա Ռուզուքանա ի միւսանգամ քո գալստեանդ. ամէն:

 

Ի հանդիպոյ սոցա ՚ի հիւսիսոյ ելից տաճարին կայ մատուռն եկեղեցաձեւ, զոր Հարսնատուն կոչեն այժմ. եւ ՚ի վերայ նորա մատրունք փոքունք երեք, որպէս ՚ի հանդիպոյն. այլ յառաջ քան զսակաւ ամս կործանեալ են սոքա, եւ մասն մի ստորին մատրանն մնայ խորանաւն եւ կիսով կաթողիկէին. եւ մի միայն թուական 1305 ամի, եւ անուն մի եւեթ, որ է այս. ՉԾԴ. Տէր Դաւիթ:

Առընթեր տապանատանն կայ ա ' յլ մատուռն փոքր, եւ կամարաշէն սենեակք միջնադրամբք. երկուստեք սորա են Սառնատունք, բացուած կամ բերան ունելով ՚ի վերուստ, եւ մին ՚ի կողմանէ եւս, ուր եւ արձանագիր նորոգողի եկեղեցեացս Խաթունի ` դստեր Հեճուպ Վահրամայ, անթուական, այսպէս.

Քրիստոս Աստուած, ի քո մեծի ծագման լոյսո նորոգեա զհոգի Խաթունին դստեր Հեճուպ Վարհամա որ մեծ յուսով եւ բազում արդեամբք վերստին նորոգեաց զեկեղեցիքս. եւ զի ոչ ունելով մարմնաւորս զաւակ ստացաւ իւր ժառանգ եւ յիշատակ զսուրբ Յովանէս ի …

Առընթեր ներքնադրան վանացն է Նշխարատուն զարմանաշէն, երիւք քարեայ սենեկօք միջնադրամբք հաղորդելովք ընդ իրեար. միջին սենեակն որ մուծանէ ՚ի գաւիթն ` բաժանեալ է յերկոստասան կողմնական մասունս նոյնքանեօք սեամբք եւ կամարօք. միջնավայրն գմբեթունակ էր, այլ կործանեալ այժմ ` պրչակօքն զմայլեցուցանէ զտեսողսն, զի յոյժ ճարտար են քանդակքն: Կից ՚ի սա եւ ՚ի գաւիթն ` կայ անձկավայր մթին սենեկաձեւ տեղի: Երկրորդ սենեակն փոքր քան զառաջինն ունի կամարագօտիս ՚ի չորից կողմանց, որք աղեղնաձեւ հաւաքին ընդ մէջ յարկին ` եւ քառակուսի լուսնացոյց թողուն բաց: Երրորդ սենեակն սքանչելի եւս է. սիւնք երկոտասան յորոց չորք ՚ի միջի եւ ութ ՚ի կողաց ` կամարօք խառնեալ ընդ իրեար ` բառնան զյարկն առաստաղաձեւ սալարկեալ սրբատաշ քարամբք, եւ միջնավայր նորին խուռն քանդակօք դրուագեալ. յարեւելեան որման փորեալ է գոգ դարանձեւ լայն եւ ցած, եւ այլ խորան քարակերտ ագուցեալ ՚ի նմա [7]: Կարծէ ռամիկն թէ առաջին սենեակն խորհրդարան էր թագաւորին եւ երկոտասան խորհրդակցացն, երկրորդն վճռոյ տեղի, եւ երրորդն ` երդմանց. բայց որպէս յարձանագրութեանցն գուշակի ` էին սոքա պահապանք նշխարաց սրբոց, սպասուց եկեղեցւոյ եւ գրենոյն. ՚ի յետին ժամանակս, աւա՜ղ, ՚ի գոմս խաշանց կարգեալ: Վաչէ եւ Մամա խաթուն կին նորա կանգնեալ են զառաջին սենեակն յամի 1229, որպէս ցուցանէ արձանագիրս որ ՚ի վերայ դրանն.

ՈՀԸ Շնորհիւն Քրիստոսի ես Վաչէ որդի Սարգսի եւ ամուսին իմ Մամա խաթուն դուստր Ապուսերհին շինեցաք զՆշխարատունս ի վանքս Հոռոմոսի յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի որդո Ամիր Երկաթայ եւ տվաք ընձա գրատա … զմեր գանձագին այգին ն յԱւշական ժամս համար եւ նշխարի եւ այ … տուաք եկեղեցւոյս ( սպ ) ասք եւ երկու քչոց արծաթի. եւ փոխարէն հատուցին մեզ միաբանքս յամէն ամի յամենայն եկեղեցիքս ի նոր կիւրակէին պատարագել զՔրիստոս. զայգին փակակա ( լ ) ն հոգա եւ գինոյն իշխանութիւն ունի որ ի մեր պատարագի յաւրն հասարակաց սէր առնէ. արդ կատարիչք գրիս ա ( ւր ) հնին ի Քրիստոսէ. իսկ եթէ ի մերոց կամ յաւտար ( աց ոք զ ) կտակս մեր խափանէ մեղաց մերոց պարտական լիցի առաջի Աստուծոյ:

Զերկրորդն շինէ Առիւծ Հոգեւորեանց յամի 1277 ՚ի ձեռն կարնեցի Ֆրեր վարպետի, որպէս եւ արձանագրէն.

Թվ. ՉԻԶ կամաւն Աստուծոյ ես Առիւծս հոգեւ … Սարգսն որդիս եւ կենակից իմ Սէդա շինեցաք ի մեր հալալ արդեանց զնշխա ( րա ) տունս ի մեր ժամատան դուռս յիշատակ ծնողաց մերոց եւ ս.. զոր ի կա.. Աստուծոյ կարողութեամբ վարպետ Ֆրերս Կարնոյ քաղաքացի [8].

[1]        Թուի թէ այժմ ոչ ժամանէ վտակն յԱխուրեան, զի ոչ յաշխարհացոյցս նշանակի եւ ոչ յայլոց յիշի:

[2]        Դիւանք Աղթամարայ:

[3]        Յարձանագրի ուրեք ( ՈՂԶ ), կոչի եւ Հոռոմի վանք, եթէ չիցէ պակաս գրուածն:

[4]        Ասողիկ, Գ, ԺԲ:

[5]        Յաջմէ ճակատու եկեղեցւոյն.

Շնորհիւն Քրիստոսի ես հեճուպ Գրիգոր եւ Սմբատ եւ Իշխանս հաստատեցաք ի մեր սեփհական ուխտս որ ոչ պատրոն եւ ոչ ճորտ ի վանքս աղունձ աղան. եթէ ոք զգիրս զայս պատրոն կամ հայր լուծանէ նզովի յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց.

Ի Թվ. ՈՂԶ անուամբն Աստուծոյ եւ Շահընշահի ողորմութեամբ ես … անագովլէս որդի Սմբատա ետու ի Դրասպարի զԳիշկոյն տունն իւր հողովն ոնց Գիշուկն ունեցեալ է Հոռոմի վանիցս սուրբ Յովանիսի հայրենիք վանս իմ հաւր հոգոյն Սմբատա զոր յառաջ միաբան էին լեալ ազատ ի կ … թաէ եւ յամէն չարէ ոչ իմ եղբաւր ոչ իմ որդոյն ոչ ինչ հաշիւ չկայ. իշխանութիւն սուրբ Յովանիսի սպասաւորքս ունին. յառաջնորդութեան տէր Բարսղի որդո Ամիր Երկաթա. փոխարէն հատուցին միաբանքս զսուրբ Գրիգորի շաբաթն աւրն յամենայն եկեղեցիս պատարագ առնել իմ հաւրն Սմբատա. ով զայս գիրս խափանէ նզովի յԱստուծոյ եւ յժը հայրապետացն. որք հաստատուն պահեն աւրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց ամէն.

Յահեկէ ճակատուն.

ՈՁ. Շնորհիւն Քրիստոսի ես Ասլանս որդի Շերանկանն եւ զիւգակից իմ Ասուշիս տուաք զմեր գանձագին հայրենիքն զԳոդեցն զկէս դանգն իւր հողովն եւ ջրովն ի սուրբ Յովաննէս յառաջնորդութեանս տէր Բարսղի արհիեպիսկոպոսի որդւո Ամիր Երկաթա եւ սպասաւորք սորա փոխարէնս հատուցին մեզ ի տարին: դ: պատարագ կատարել զբ ինձ Ասլանիս եւ բ Ասուշահին. եթէ ի մերոց կամ յաւտարաց զյիշատակս մեր խափանէ նզովի յԱստուծոյ. հաստատ պահողքն աւրհնին ի Քրիստոսէ.

 

Ի սոյն ամի ես Խոսրով որդի Վարհմա յաւռեցո եւ զիւգակից իմ Շուշիկ տուաք զմեր գանձագին հայրենիքն զՔարհատին դանկն իւր հողովն եւ ջրովն ի սուրբ ի սուրբ Յովաննէս եւ հատուցին մեզ ի տարին: զ: ինձ եւ: բ: Շուշկան եւ: բ: Վարհմա. եթէ ոք զարձանս մեր խափանէ նզովի Աստուծոյ կատարողքն աւրհնին ի Քրիստոսէ:

 

Ի սոյն ամի ես Կազերս որդի Սուկատին եւ մայր իմ Մամիկս տուաք զմեր երկու տունն ի սուրբ Յովաննէս եւ առաք պատարագ ի տարին բ աւր ա ինձ եւ մինն իմ մաւրն. կատարիչք աւրհնին ի Քրիստոսէ.

 

Ես Շուշիկս զիւգակից Խոսրովու ետու զիմ տներն ի սուրբ Յովաննէս եւ առի ինձ պատարագ ի տարին աւր մին. կատարիչքն աւրհնին ի Քրիստոսէ.

 

Ես Բարդողիմէոս աբեղա փարբեցի ետու զիմ գանձագին այգին որ ի Փարբի է ի վանացս ի հիւրատունս եւ նոքա հատուց ինձ պատարագ ի տարին աւր …

 

Կամաւն Աստուծոյ ես Քոթիթ Ճոնս եւ կենակից իմ Շահմամս տուաք Զուի դանկն իւր հողովն եւ ջրովն ոնց բնական լեալ է ի սուրբ Յովաննէս եւ ե … շինած տներս ի սուրբ Յովաննէս եւ սպասաւորք սորա հատուցին մեզ ի տարին զ պատարագ մին ինձ Քոթթին բ Շահմամին մին Վարդանա բ Սար. եթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց զգիրս մեր խափանէ ելցէ ի կենացն Աստուծոյ կատարիչքն աւրհնին ի Քրիստոսէ.

 

Ես Իգնատիոս որդի Աքեղին եւ կենակից իմ Մամեր տուաք զմեր հայերնիք կէս դանկն ի Մարաց մարգի ի սուրբ Յովաննէս եւ սոքա ետուն մեզ պատարագ ի տարին բ աւր. ա. ինձ եւ. ա. Մամերոյն. թէ ի մերոց կամ այլ ոք զգիրս մեր խափանէ նզովի յԱստուծոյ.

Ի հարաւոյ եկեղեցւոյն արտաքուստ ՚ի բարձու.

 

Ի ՈՒԳ. թուիս Հայոց ի հայրապետութեան նահագիս մերում տեառն Բարսղի ես նուաստս Պետրոս երէց եւ իմ եղբաւրորդիքս Զազատ Յուսիկս եւ Սիմեոն տուաք զմեր հայրենի այգին որ ի Փարբի որ կոչի Խանիկշտէ ի սուրբ եկեղեցիքս Հոռոմոսի վանացս ի յառաջնորդութեան Խաչատրոյ եւ խնդրեմք ի սպասաւորաց սրբոցս: դ. աւր պատարագել զՔրիստոս յամենայն ամի զՀոգւոյն գալստեանն զշաբաթն եւ … նիաի մի անուն … եւ մի իւր իրիցակնոջն … ի մերոց կամ յաւտարաց …

 

Շնորհիւն Քրիստոսի ես Գրիգոր որդի Բախտիարին ետու ընձա ի սուրբ Յովանէս: բ: տուն եւ ի վերեւն: գ: կողպակ զոր իմ հալալ արդեամբ շինել եմ յիշատակ ինձ եւ զաւակի իմո Աւաք խաթունին եւ սպասաւորքս փոխարէն հատուցին յամենայն ամի: գ: աւր պատարագ: ա: ինձ եւ: բ: Աւաք խաթունին.

Ի հիւսիսոյ եկեղեցւոյն արտաքուստ.

Ի ՈԽԷ թւիս ես հայր Մխիթար սատարութեամբ Սարգսի կրաւնաւորի եւ կամակցութեամբ սուրբ միաբնակացս զԱկանց ջուրն զոր մեր հին թագաւորացն կարի յոյժ ջանացեալ եւ ոչ ժամանեցին բերել Աստուծոյ կամաւքն մեծ ծախիւք եւ աշխատութեամբ ածաք զջուրս ի Հոռոմոսի վանքս եւ հաստատեցաք յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս յանուն աշխատաւորաց ջրից ի տաւնի տապանակին գ աւր. արդ եթէ ոք ի մեծաց կամ ի փոքունց հակառակ կա ջրիս կամ գրիս զաւձին զԿայենին զխաչահանուացն զանէծսն առցէ եւ հայր որ զատ ի վանացս անդաստանացս այլ ուրեք ջուր տա ընդ կապանաւք է. եղեւ այս ի հայրապետութեան տեառն Բարսղի եւ ի տէրութեան վանացս քրիստոսասէր պատրոնացս Գրիգոր հեճպին եւ Սմպատա եւ եղբարց իւրեանց եւ ի տէրութեան քաղաքիս եւ բոլոր երկրիս մեծ հայոց Քրիստոսի մեծ զաւրականացս Զաքարէի եւ Իւանէի որոց հովանի լիցի սուրբ Երրորդութիւն.

 

Ի ՈԾԵ թւիս եւ Զաքարիայ շահանշահ որդի Սարգսի զաւրապետ Հայոց եւ Վրաց քակեցի զջաղացն որ յԱկանս հակառակ ջրիս շինած էր եւ վերստին հաստատեցի զջուրս ի վանքս Հոռոմոսի վասն արեւշատութեան ինձ եւ եղբաւր իմոյ Իւանէի եւ յիշատակ ծնաւղաց մերոց. արդ եթէ ոք հակառակ կայ ջրիս եւ յափշտակել ջանա ի վանացս եւ կամ դարձեալ շինէ զջաղացն զաւձին զԿայենին զՅուդային զխաչահանուացն զանէծսն առցէ եւ մի գտցէ մասն եւ ողորմութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ. հրամանակատարքն աւրհնեսցին ի սուրբ Երրորդութենէն.

 

Ես Սարգիս կրաւնաւոր գնեցի հող ի Փարպի եւ հայր Մխիթար միաբանաւքս այգի արկին եւ ի Խանիկշտի մեծ այգին բոլորեցաւ. պատարագի Քրիստոս ի տաւնի քառասնիցն բ. ա Սարգսի ա Վարդանա. կատարիչք գրիս աւրհնին յԱստուծոյ.

զՅոլսէս յիշեա ի տէր.

 

Ես Խէտէնեկս որդի Ալուզի եւ ամուսին իմ Մարջան տուաք ի սուրբ ուխտս զԹէզանո շամբն որ գետն ի մէջն կու անցանէ որ Իշխանն մեզ էր տուել. տէր Բարսեղ եւ այլ եղբարքս սահմանեցին զտաւն սուրբ Կարապետին բոլոր յեկեղեցիքս պատարագել զՔրիստոս որչափ մեք կենդանի ենք Իշխանին եւ Խորիշահի կատարեն եւ յետ ելից մերոց ի մեր յանուն կատարեն ի տաւնի նաւասարդի. եթէ ոք զմեր նուէրքս ի սուրբ ուխտէս հանէ եւ կամ զժամն խափանէ դատի յԱստուծոյ. կատարիչք գրիս աւրհնին ի Քրիստոսէ: ամէն: ՈՂԴ

 

Թվ ՉԻԲ. կամաւն Աստուծոյ ես Բլ Հասան հեքիմ որդի Զաքարիաի հեքմին ապաւինեցաւ ի սուրբ Յովաննէս ետու ընծա յԱպրնուց ձորին սաղնդելէր (?) իմ հայրենս շինեցի դ դանկն ջաղաց ետու յուխտս. փոխարէն հատուցին ե աւր պատարագ ի տաւնի Զաքարիաի բ Զաքարի ա Շուշկան ա Ջալալին ա իմ պապին Բլ Հասն: յետ ելից ինձ առնեն.

Իսրայէլ գրիչ

 

Ի գաւթին կամ ՚ի ժամատան յորմունս շուրջանակի, ՚ի կամարսն եւ ՚ի վերնախարիսխն.

 

Ի թւ ՈԽԴ յառաջին ամի կաթողիկոսութեան ( կաթող ". բառդ կրով լցեալ էր ) տեառն Բարսղի եւ ի տէրութեան վանացս Գրիգորոյ եւ Սմպատա եւ եղբարց իւրեանց որոց աւգնական լիցի Քրիստոս Աստուած. շնորհիւն Աստուծոյ ես նուաստ հայրս Պետրոս սուրբ ուխտիւս հաստատեցաք եթէ ոք ի սուրբ միաբանացս փոխի ի Քրիստոս պատարագ մատուսցուք հաւրն դ խ եւ ամենայնեղբայր մի աւր պատարագ: եւ որ չկարէ ժ կանոն աղօթք արասցէ. եթէ ոք յայս կարելոյս պակասեցուցանէ խղճի եւ մեղաց պարտական է առաջի Աստուծոյ: աշխարհական հաբեղայի բ խ.

Ի ՈԾ թւիս ի տէրութեան երկրիս Զաքարիայի ես Տիգրան ծառա Աստուծոյ եւ հաւատարիմ իմ պարոնին Զաքարիաի միաբանեցա սուրբ ուխտս եւ ետու զիմ զջաղացն որ ի կորդո շինեալ էի ի Գլիձորին հմնակից է ներքի դեհն Գունիճանց յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ յանուն իմ պատարագի Քրիստոս: ժբ: ի տաւնի սուրբ մարգարէին Երեմիաի անխափան մինչեւ ի ծագումն Որդոյն Աստուծոյ կատարիչք գրոյս աւրհնեսցին յԱստուծոյ.

 

ՈԾ Կամաւն Աստուծոյ ես Խաեղբայրս եւ իմ որդիս Աւետիսս միաբանեցաք սուրբ ուխտիս եւ տուաք զմեր հայերնիքն զՄարանց մարգիկն ի վանքս. սպասաւորք սորա կատարեն ի տարին: զ: աւր ժամ: բ: ինձ: բ: Աւետ: ա: Սիստին: ա: եղբարց …

 

Ի ՈԾ թւիս շնորհիւն Աստուծոյ ես Գրիգոր որդի Հասանայ որդւոյ Իշխանին ետու զիմ գանձագին գեւղն զԵրգս ի մեր սեպհական ուխտս ի տիեզերահռչակ վանքս վասն արեւշատութեան որդւոյ իմոյ Ամիր Հասանա եւ վասն յիշատակի հոգւոյ իմոյ եւ ամուսնոյ իմոյ Խաթունին յառաջնորդութեան Մխիթարայ. պարտական են սպասաւորք Հոռոմոսի վանացս մինչ ի գալուստն Քրիստոսի յամենայն ամի: ա: խ: պատարագ առնել ( ի ) ինձ Գրիգորոյ եւ ի ամուսնոյ իմոյ Խաթունին. մարդ մահկանացու որ զմեր յիշատակս խափանէ մեղաց մերոց պարտական է առաջի սոսկալի բեմին Քրիստոսի. կատարիչք գրելոցս աւրհնեսցին ի Քրիստոսի.

 

Շնորհիւն Աստուծոյ ես տէր Գրիգոր որդի Ապուղամրի արհեպիսկոպոս մայրաքաղաքին Անո ետու ի սուրբ Յովանէս ընծա զիւր գեղջէիցն զԱկնաց եւ զՇավթաի եւ զԱղբնագեղի զժողովրդութիւնն յառաջնորդութեան Անդրէաս վարդապետին միասիր (?) եւ սպասաւորք սորա առնեն ի տարին բ ժամ Մամուզ (?) որ հաստատուն պահէ աւրհնեսցի ի տեառնէ իսկ հակառակն որոշեսցի յԱստուծոյ ամէն.

 

Թւ ՈԿԶ ես Խովանդ Ամիր սուլտանս վասն իմ արեւոյս եւ իմ որդեացն ետու վանացս մարգ յԱստեղանի յայնկոյս գետոյն:. Ես Սուրհաւս վասն իմ հոգւոյս ետու զՃարպկանց մարգն յԱրվաշ եւ ես թաղեցա ի տեղս. յամենայն ամի պատարագ տացեն ինձ գ: Ես Սմբատ ետու զՄարանց մարգի զկէսն եւ ես թաղեցա ի վանքս ի տարին պատարագ ինձ ժ: Ես Յոհաննէս Թադէոսի որդի ետու զջաղացն ի Գլիձորին զմիջի ակն եւ ես թաղեցա ի վանքս. խնդրեմ պատարագել զՔրիստոս ի տաւնի սուրբ Գրիգորի ժե:

Կամաւ մարդասիրին Աստուծոյ ես Վարդաճիժ Վարդեանց ապաւինեցա ի սուրբ ուխտս ետու զիմ գանձագին կուղպակն եւ ի ներքեւն տակառք ի յԱնի ի վերի փողոցին քանեկից է Տիգրանա. յառաջնորդութեան հաւր Գրիգորիսի սրբասիրի. պատարագեսցի Քրիստոս ի տարին դ աւր զբն ինձ եւ բ զիւգակցին իմոյ Տիկնոջն. կատարիչքն աւրհնեալ եղիցին ի Քրիստոսէ. ի ՈԿԷ թւ.

ԶԵղբայրոսս յիշեցէք ի Քրիստոս

Ի թւ ՈՀԷ U Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ այս մեր գիր յիշատակի է հեճուպ Գրիգորոյ որդո Հասանա եւ եղբայրորդեաց իմոց տերանց սուրբ ուխտիս վանացս Հոռոմոսի որ հաստատեցաք արձանագրով. պատրոն ով լինի այս տեղոյս ի յարանց կամ ի կանանց ով կաշառաւք հայր դնէ այնպիսին նզովս առցէ զՅուդային զաստուածավաճառին եւ զԿաենին զեղբայրասպանին. եւ հայր եւ այլ գործաւորք որ կաշառք տան յայտնի կամ ի ծածուկ յերկնաւոր Հաւրէն եւ յժը հայրապետացն եւ յամենայն սրբոց անիծեալ եղիցի յոգի եւ ի մարմին. եւ հայր որ ի վանիցս հաց ծախէ կամ ի վանիցս իրացս խորէ նզովեալ եղիցի մահով եւ կենաւք. ով հակառակ կայ այս բանիս ի պատրոնաց կամ ի միաբանիցս կամ ջնջել ջանա զայս գիրս եւ ինքն ջնջեսցի ի դպրութենէ կենացն. կատարիչքն աւրհնեալ եղիցին Յաստուծոյ ամէն. արդ եթէ մեծ եւ եթէ փոքր կարծիս առնու թէ հայր կամ այլ գործաւոր կաշառք է տվել եւ վրէժխնդիր չլինի վերագրելոցս նզովիցս տէր է ամէն:

զԽոցադեղ գրիչ յիշեա ի տէր.

 

ՈՀԸ շնորհիւն Քրիստոսի ես Վասակ որդի Դաւթի թոռն Կիւրիկէի արքայի տէր Նորբերդի խոստովանող Քրիստոսի միաբանեցա սուրբ ուխտիս եւ ետու ի սուրբ Յովանէս ընծայ զիմ գանձագին ձիթահանքն որ ի վանացս գնեցի վճռամբ եւ ամենայն ամրութեամբ յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի որդւոյ Ամիր Երկաթայ եւ փոխարէն ինձ հատուցին զտաւն սրբոց Վարդանանց յամէն ամի բոլոր յեկեղեցիսս. զպատարագն որչափ ես կենդանի եմ Վարհամայ եւ Թամարին առնեն եւ յետ վախճանին իմոյ ինձ. արդ կատարիչք գրիս աւրհնին ի Քրիստոսէ եւ հակառակն որոշի եւ զանէծս Կայենի եւ զՅուդայի եւ զնեռին ժառանգէ մարդ ո ոք եւ իցէ եւ մի լիցին թողութիւն յաւիտեան ամէն.

 

          Թւ ՈՁԳ շնորտիւն Քրիստոսի ես Զմրուխտ խաթունս աղախին Քրիստոսի յուսալով յողորմութիւնն Աստուծոյ ետու ի սուրբ ուխտս ի վանքս Հոռոմոսի ի սուրբ Յովանէս ակն ի մին ջաղաց բոլոր ի Կարմնջին ձորին որ Աբելեանց կոչի զոր այրն իմ աստուածասէրն Սմբատ յիւր կենդանութեանն ինձ հայրենիք էր տուեալ ես յիմ կենդանութեանս սուրբ ուխտիս հայրենիք հաստատեցի յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի որդւոյ Երկաթայ եւ սպասաւորք սուրբ ուխտիս փոխարէն հատուցին մեզ յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս աւր. ժե. ինձ Խաթունիս ժե. առն իմոյ Սմբատայ. ժ. աւրն մաւրն Խորիշահի եւ. ե. իւր հաւրն Քրդին. արդ եթէ ոք ի մեծամեծաց կամ ի փոքունց զմեր նուէրս հանէ ի սուրբ ուխտէս կամ ծախելով կամ գրաւական դնելով կամ զմերս ամն ? պակասեցուցանեն: յժը հայրապետաց նզովեալ եղիցի մահով եւ կենաւք իսկ որ հաստատուն պահեն աւրհնին յԱստուծոյ ամէն.

          ՈՂԵ կամաւ բարերարին Աստուծոյ ի թագաւորութեանս Հայոց եւ Վրաց Դաւթի եւ ի սպասաւորութեան Շահնշահի որդո մեծին Զաքարի եւ յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի արքեպիսկոպոսի որդո Ամիր Երկաթա ես Աշոտ դսեղեցի որդի Գեաւրգէ թոռն Աշոտո միաբանեցա սուրբ Յովանիսի ի նեղ եւ ի չար ժամանակիս յետ կործանման Տաթարին մինչ էր վանքս ի նեղութեան ետու զամենագով աւետարան եւ: դ: եզն: գ: կով: դ: էշ: բ: ձի եւ այլ զինչ Աստուած պատրաստէ. ես տէր Բարսեղ եւ Սարգիս վարդապետս եւ այլ եղբարքս ընգալաք զնա իբրեւ զմի ի պատրոնաց մերոց եւ փոխարէն հատուցաք յամէն ամի զկնի նոր կիրակէին աւր պատարագել զՔրիստոս յանուն Աշոտո որչափ կենդանի է իւր ծնողաց յետ ելից յաշխարհէս Աշոտո կատարենք. որ հաստատուն պահեն աւրհնին յԱստուծոյ եւ որք խափանեն զՅուդաի առցէ եւ զԿաէնի յժը հայրապետացն որոշեալ եղիցի մահովն եւ կենաւք. ես Կիբա հետ իմ պարոնին Աշոտո միաբանեցա սուրբ ուխտիս յանուն իմ պատարագի Քրիստոս ի տարին աւր մի. Ի թ. ՈՂԹ կամաւն Աստուծոյ ես Աւէտիս վարդապետ առաջնորդ սուրբ ուխտիս Սանահնին ազգաւ ի մայրաքաղաքէս Անո միաբանեցայ սուրբ ուխտս Հոռոմոսի վանաց սուրբ Յովանիսի եւ տու ընձա յառաջնորդութեան տեառն Բարսղի արհէպիսկոպոսի որդոյ Ամիր Երկաթա. փոխարէն հասուցին ինձ տէր Բարսեղ եւ այլ միաբանքս կատարեն ի տաւնի սուրբ խաչին: Եգ: աւր ժամ: Եբ: աւրն Աւէտիս վարդապետին: Եա: Ոտնամուրին. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ ամէն. Զաւրութեամբն Աստուծոյ ես Շերանիկս զաւրացա ի զինուորութեան եւ արդ անկեալ կամ ի վանքս առաջի սուրբ խաչիս Քրիստոսի զի ողորմեցսի ինձ Քրիստոս Աստուած. ետու զիմ գանձագին այգին ի Ծմակին յանուն իմ պատարագի Քրիստոս զ ի տաւնի խաչգիւտին: ես Մարիամ զուգաից Շերանկանն ետու ի սուրբ Յովաննէս զԱկնաց կէս դանգն իմ գանձովն գնած. յանուն իմ պատարագի Քրիստոս: Եգ: Շնորհիւն Աստուծոյ ես Առիւծս որդի Աստուածատրո միաբանեցա սուրբ ուխտիս եւ ետու ի յԱնո բուն փողոցին զիմ գանձագին կուղպակն որ շինեցի: ներքի դեհն քանակից է Աւետեացն: բ: կուղպակի կտերն մէկն ի վերա կուղպակին է եւ մէկն իւրենն դիմաց որ դաղլայն է ներքեւ. վասն յիշատակի զուգակցին իմո Համաւորին յանուն մեր պատարագի Քրիստոս: բ: Աստուածատրո: բ: Վահրըմա … բ: Համաւորին ` կատարիչքն աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ. Ի յԱրուճ փոքր այգիք են վանացս եկեղեցպանին: Քաւշուտին Լապաստակայն Հանկանն Առեւծկանն Աղպետեանցն Թուխայրեացն Խաչեղբաւրն. եւ պատարագի Քրիստոս յանուն սոցա ի խաչին ութաւրէքն Եի. ես Արշաւիր աշտակեցի ետու զիմ հայրենի … զՈւռուտն յիշեսցեն զիս առաջի զենմանն Քրիստոսի: ես Քաւշատս ետու զիմ ծաղկոցի կէսն զԽոսրովեանցն Եգ: ես Խաչիկ երէց միաբանեցա եւ ետու զծաղկոցին … Հոռովմոսին վանացս հայերնիք որ ի քաղաքին այս են Գեորգ ծեր երէց վանացս ետ հայրենի տներն մաւտ ի Կարուց դուռն սուրբ Ստեփաոս ընդդէմ եւ այլ արդիւնք ետ եւ առ զիւր տաւնին պատարագն: Եգ: Գիւտիկ կրաւնաւոր ետ զիւր հայրենի տունն ի Քարափնն եւ առ զխաչգիւտին պատարագն Եգ: Վարհամ ետ կուղպակ ի դարբնո փողոցին մաւտ ի սուրբ Գրիգորն եւ պատարագ մատչի յանուն նորա Եբ: Աբրահամ ետ պարտէզ բերդին առաջի հայերնիք է անուն … պատարագ Եգ: ես Սապիս ետու զիմ հայերնիք տներն … Իգաձորին դրան վանացս ասպնջականոց … պատարագեն Քրիստոս Եգ: Ես Սարգիս էրէց որդի Պետրոսի փարպեցի ետու զիմ գանձագին այգին ի վանս Հոռոմոսի սպասաւորք սրբոց կատարեն յամեն ամի զտաւն սուրբ Սարգսին պատարագել զՔրիստոս: Եբ: ժամ: Եա: ինձ, Եա: կենակցի իմոյ Քէմէի. … ս ծեր երէց շինեցի զսուրբ եկե … սցի ի նմա Քրիստոս յանուն միաբա … ենի տներն եւ զձիթահանքն … պատարագեսցեն զՔրիստոս Եժ … ծնողացն … մ եղբաւրն Շնաւորին … ես Շահ … իմ հայերնիք կուղպակն եւ զսրահն … եւ մտից կուսէ պատարագեսցեն զՔրիստոս … եւ Եա իմ եղբարցն Կարապետին պարկա … սուրբ Գեորգայ ի հարաւո կուսէ … ընկերին … Թվիս Չ կամաւն Աստուծոյ ես Առիւծս հոգեւորանց եւ ամուսին իմ Սեդա միաբանեցաք սուրբ Յովանիսի յառաջնորդութեան տէր Բարսղի բերի զջուրս զոր Տաթարովս խուպանեալ էր եւ տվի ընձա զհայրենի զիմ կուղպակն որ ի կաւշկակարանոցնա քանակից է վերի դեհն Տիգրանա ներքին սլքերոյն եւ զպահէզն ի Քեղուտի նորիցիս կանգնեցի. եւ փոխարէն հատուցին մեզ սպասաւորք սուրբ ուխտիս յամէն ամի ի խաչին ութաւրացն: ԵժԵբ: աւր ժամ: Եդ: աւրն ինձ: Եբ: Սեդաի: Եբ իմ հաւրն Սարգսի: Եբ: իմ մաւրն Հռիփսիմի: Եա: Նուրսթէ: Եա Գրիգորոյ. էթէ ոք զմեր յիշատակ խափանէ դատի յԱստուծոյ եւ որք հաստատ պահեն աւրհնին ի Քրիստոսէ ամէն. Չ. կամաւն Աստուծոյ ես Յովանէս մականուն Ցխիկ միաբանեցա սուրբ ուխտիս յետ աւիրման Տաթարիս վանացս ջաղացնիս աւեր եւ գրաւական էր: Եխ: դահեկան ետու եւ զջաղացն թափեցի. եւ այլ ետու զիմ մարտիրողոք որ իմ հալալ արդեամբք գրեալ էի եւ փոխարէն հատուցին սպասաւորք սուրբ եկեղեցոյս ի տարին Եե: աւր ժամ Ղազարու տաւնին: Եդ: ինձ: Եա: իմ եղբաւրն Խաչատրո կատարիչք գրիս աւրհնին ի Քրիստոսէ ամէն. Թվ ՉԲ կամաւն Աստուծոյ ես Յոհաննէս արքաուն որդի Ապրկան եւ ամուսին իմ Մուլուքան միաբանեցաք Հոռոմոսի վանաց սուրբ Յովանիսի եւ տվաք: Եբ տուն իմ գանձագին որ Ակուրնաց կոչի. եւ այլ տվի յամեն տարի որչափ կենդանի եմ: Եե դահեկան ձիթագին եւ առաջի տարին տվի Եխ կապիճ ցորեն սերմա. եւ առաջնորդ վանացս տէր Բարսեղ եւ էլ միաբանքս փոխարէն հատուցին ինձ յամէն ամի: Եժ աւր պատարագ զտաւն խաչգոյտին: Եգ: աւր իմ հաւրն Ապրկան: Եգ: մաւրն Սթերհէն: Եբ: Յովանիսի: Եբ: Սմբատա. եւ յետ ելանելոյ յաշխարհէս: Եե: աւր ինձ Էհանիսի եւ: Եե: ամուսնոյ իմոյ Մուլուքին. որ զյիշատակս մեր հաստատ պահեն աւրհնին Յաստուծոյ եւ որ խափանեն կամ զտներն ծախեն մեր մեղաց պարտական է ամէն. Ի թուա. ՉԷ. ես Մկրտիչ աբեղա որդի Ռատին եւ իմ հոգեւոր եղբայրս Գրիգոր ԵքԵհ շինեցաք վերստին զընծանանին յԱրուճ եւ ի Փարպին սրկաք նորք: սպասաւորք հատուցին մեզ ի տարին: Եդ: պատարագ: Եբ: Ռատին: Եբ: Խոցադեղին եւ յետ ելից մերոց մեզ առնեն. կատարիչք աւրհնին ի Քրիստոսէ. ՉԺԵ Շնորհիւն Աստուծոյ ես Մամուկսթի դուստր Վարհմա ետու ի սուրբ Յովաննէս ի մեր տապանատունս զԵղանց մարգ ի Բովաչորու կարմնջէն ի Վաղաւերու ճամբահն յԱնու հողէն ի Վաղաւիրուն: Եբ: աւերկովն. որ ի տարին Եզ աւր պատարագել զՔրիստոս: Եա: Արտամշին: Եա: Վարհամծին: Եա: Գոհար խաթունին կատարիչք գրիս աւրհնին ի Քրիստոսէ. Սիմէոն գրիչ. ՉԺԵ. Կամաւքն Աստուծոյ ես Ալէքս որդի Ղազարա եւ ամուսին իմ Մլըքսթի միաբանեցաք սուրբ Յովանէսի եւ գնեցի կուղպակ ի ծռազուկակին եւ ետու ընծա ի սուրբ ուխտս եւ սպասաւորքս փոխարէն հատուցին յամէն ամի: ԵժԵե: աւր պատարագ: Եե: աւր ինձ Ալէքսիս: Եե: աւր իմ կենակցին Մլըքսթէն: Եգ: Աւետիս իրիցս: Եա: Ղազարա իմ հաւր: Եա: Վարդէտիկնա հետ այսո … յիշատակ իմ որդին … պարոնն յոյս ունիմ ի Քրիստոս որ … զգրեալ … կատարիչք գրոյս աւրհնին ի Քրիստոսէ. ՉԺԸ ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Թաիկ թագոհի դուստր Շարապշահին ետու ի Հոռոմոսի վանքս զԱբէլի ակն որ ի Դվնա դռանն զոր իմ որդին Հազրպէկն ի Գարեգոյնէն գրաւկնեց: է | ճ | սպիտակ | ը | ճ | սպ | ի վերա խարճ արար որ եղաւ ռ | շ | սպ | եւ սպասաւորք սուրբ ուխտս հայր Յուսէփ Սիմէոն փակակալ եւ այլ միաբանքս փոխարէն հատուցին: Եբ: աւր պատարագ զՀոգւոյն գալուստն: Եա: Թաիկանն: Եա: Հազրպէկին. ատարիչք գրիչ աւրհնին ի Քրիստոսէ եւ որ խափանեն դատին ի Քրիստոսէ. ՉԻԹ կամաւն Աստուծոյ ես Մասքաս դուստր  Ասղաւին եւ թոռն Տիգրանայ ետու զիմ հայրենի բաժինք գեղն զՃոխքագոյն ի սուրբ Յովանէս ի յիշատակ ինձ եւ որդոյ իմոյ Սարգսի եւ սպասաւորքս հատուցին տարին: Եե: պատարագ: Եբ: ինձ: Եգ: Սարգսի. եթէ ոք զնուէրքս մեր հանէ ի վանացս ԵԵյԵժԵը հայրապետացն նզոված է. Ի մէջ տաճարին ՚ի վերայ որմասեանն հիւսիսոյ. ՉՁԵ շնորհիւ Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ ես Վարհամ աթապակ պարոնաց պատրոն որդի Իւանի թոռն մեծին Շահնշայի որդի ամիր սպասալար Զաքարիայի վասն արեւշատութեան իմոյ հայրազատ եղբարց կենդանեաց եւ հանգուցելոց պարոն Շայինշի Աղբուղին եւ Արտայշիրին Զազին եւ սիրեցել եղբարցս Պիմին Աղբուղին Ավագ Սարգսի Իմնայի Պանուսի մեծի եւ փոքու վասն յուսուն իմոյ առ Քրիստոս տվի սուրբ Յովանէս ոխմ յիշատակ հոգոյ իմոյ զոր յառաջն մեր նախնիքն եւ էլ պարոնայքն տվել էին եւ գրով հաստատել ես վերստին հաստատեցի զՄերանց … ու զԳանձայհանքն ու զՋողքայգոմն իրենց հանդայ վարաւքն հողով եւ ջրով ու: Եդ: կոբարովն. արեւելից դեհն մեծ շահռէն Մասթարոյ. արեւմտից դեհն ջրհորն. հիւսոյ դեհն Խայչով փարախն. հարավոյ դեհն Աբեղին ջրդիրն. ոչ ոք կայ հակառակ կամաւոր գրուս ոչ ավագաց ոչ յազատաց ոչ ի քրիստոնէից եւ ոչ յայլ ազգեց. ով որ զմեր հրամա ) նս խափանել ջանայ ամենայն հաւատ նալաթ է մեր մեղացն եւ մեր ազգին առաջի Աստուծոյ պարտական է. եւ սպասաւորք սուրբ Յովանիսի հատուցին ամէն ամի Եժ աւր պատարագ: Եե: ինձ: Եե: իմ նախնեցն. ի տէրութեան Վարհամա … յառաջնորդութեան հաւր Ստեփանոսի. Ցայս վայր են արձանք եկեղեցւոյ Հոռոմոսի վանաց:   

[6]         … Ի հայրապետութեան տէր Սարգսի եւ ի տէրութեան վանացս Գրիգորոյ Սմբատա Վահրամա … եղբարց իւրեանց ես Խութլու խաթունս դուստր Ռուզուքանա շինեցի զիմ նախնեաց … տապանատունս եւ զերեսին եկեղեցիս ի վերա սորա աւանդեցի ի սուրբ ուխտս զիմ մաւ … գեաւղն զՇաւթա յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց յառաջնորդութեան հաւր … եւ փոխարէն հատուցման ընկալա յամենայն շաբաթ աւուրն … ն յիմ յերեսին եկեղեցիսս իմ մաւրն Ռուզուքանա եւ իմ քոյրոջն Նուսթէ … թլու խաթունիս անխափան կատարեսցեն եւ յամենայն ամի ժ պա … ա եւ Տուղտէ. արդ եթէ ոք զգրեալս խափանէ կամ թերի կա … պարտական է առաջի Քրիստոսի կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց … Անդրէաս վարդապետս ամենայն եղբարքս գրե … եւ թէ հանէ ի վանացս փոխելով կամ ծախելով չունի թող …

[7]         Վասն այսր սենեկի ասէ Նալեանն Յակոբ պատրիարք ). « Առիք մուխարկէզ սրբատաշ քարամբք շինեցեալ է տիւզ թաւան »:

[8]         Աբել վարգապետ ` քննող վանացս յամի 1851, յիշէ եւ հին եկեղեցի մի իբրեւ ՚ի ՄԽ 791 թուին Քրիստոսի ) կանգնեալ, քառակուսի եւ անգմբէթ, բոլորշի ունելով լուսանցոյց ՚ի ձեղուանն ամբարձելոյ ՚ի վերայ չորից միաստանի սեանց. եւ ժամատուն քառակուսի կամարակապ անսիւն ՚ի թուին ՉԻԶ 1277) առ նմին: Կարծեմ թէ եկեղեցիս այս է մատուռն յիշեալ ՚ի մեր Սարգիսեան վարդապետէ առ տապանատամբն. իսկ ՉԻԶ թուականաւ արձան գտանի ՚ի վերայ միջին սենեկի Նշխարատանն: