Շիրակ

28. ԿԱԹՈՂԻԿԷՆ ԱՆՒՈՅ։ ԵԿԵՂԵՑԵԱԿ ՄԵՐՁ ՚Ի ԿԱԹՈՂԻԿԷՆ

Ի հարաւոյ մեծի աշտարակին եւ փոքր մի առաւել հեռագոյն ՚ի նմանէ քան քան Առաքեալքն որ ՚ի հիսիսոյ կայ յայժմուս, գուցէ եւ ՚ի հնումն վեհագոյն եւ սրբազնագոյն ամենայն շինուածոց եւ աւերակաց տեղւոյս, նա եւ թագուհի իսկ աւերակացեալ քաղաքին ` Կաթողիկէն Անւոյ, նուիրեալ ամենափառն թագուհւոյ Աստուածամօր [1]. երբեմն հոգեկան եւ քաղաքային փառօք եւ ճոխազարդութեամբն յինքն ձգելով զբիւրս բիւրոց հաւատացելոց, եւ այժմ մեծազանգուած եւ անարդիլ դրիւքն եւ կիսականգուն կայիւքն ` իսկ եւ իսկ գրաւելով զաչս պշուցեալս ՚ի սփիւռս աւերակացն: Փոքր մի ՚ի բնուստ բարձրաւանդակ է գետինն ` յոր զետեղեալ կայ, եւ երիւք եւս կամ չորիւք աստիճանօք շուրջանակի վերացեալ, որոց ոտնաչափ մի է լայնութեան եւ բարձրութեան, անտուստ ամբառնան որմունքն առհասարակ մեծամեծ կոփածոյ դեղնագոյն եւ թխորակ վիմօք, այնպէբ քաջ յիրար մածուցեալ, ոչ է յայտ որպիսի նիւթով, զի համակ միաձոյլ սրբատաշ տախտակ իմն երեւին: Ձեւ եկեղեցւոյն է քառակուսի, 35 1/2 Չ. ընդ երկայնն արտաքուստ եւ 23 6/10 ընդ լայնն. այլ իբրեւ չափ մի եւ աւելի թանձրութիւն որմոցն իբր երիւք չափօք նուազեցուցանէ զներքին մեծութիւնն ընդ երկայնն եւ ընդ լայն: Յարեւելեան հիւսիսային եւ հարաւային որմունս ` յերկուս տեղիս գոգս սրանկիւնս կամ դատարկս գործեալ է չափաւոր բարձրութեամբ ՚ի յատակէն եւ ՚ի վեր, եւ կամարաձեւ գործեալ ՚ի վերոյ նոցին, գեղեցիկ քանդակօք: Ներքին եկեղեցւոյն որքան անպաճոյճ այնքան վսեմ եւ զարմանալի երեւի [2], մանաւանդ գեղեցիկ զուգաչափութեամբ մասանցըն, խորտաձեւ ձգմամբ կամարացն եւ հսկայակառոյց սեանց. յորոց չորք վերանան ՚ի միջոյ եկեղեցւոյն խաչաձեւ խարսխօք, երիս երիս անկիւնս ունելով ընդ միջոցս խաչութեւոցն. բազմամասնեայ են սիւնքն ստուարք երեք չափ, գեղին եւ սեաւ մեծամեծ կոտորովք, 16 անկիւնի իմն ձեւով, եւ ամբառնան մինչեւ ՚ի թեւս կամարացն. ոմանք ՚ի շերտիցն կորընթարդ են եւ ոմանք անկիւնաւոր. եւ կամարք աստի եւ անտի կապեն զսիւնսն ընդ իրեար [3]. արեւմտակողմեան կամարքն ցածունք են քան զայլսն. են եւ վեց որմասիւնք յարեւմտեան, ՚ի հիւսիսային եւ հարաւային կողմանս, կիսով լայնութեան միջին սեանցն. պարզուածք կամարացն ձգեալ են ընդ հիւսիս եւ ընդ հարաւ, եւ ՚ի վերոյ նոցին այլ կամարագօտիք, որք ամբառնային զվսեմականն գմբէթ լայնատարր, արդ առ մեօք ՚ի միջոցի 1830 - 40 ամաց ` կործանեալ անկեալ եւ զյատակ եկեղեցւոյն ծածկեալ: Գմբէթս այս երկնունակ, ըստ ականատես պատմչաց, 92 բարձր ՚ի յատակէն, 28' տրամագծաւ, կրէր երբեմն արտաքոյ ՚ի գագաթանն տեղւոջ ` խաչ արծաթի մարդաչափ բարձրութեամբ, զոր բարձեալ աւերածու հինից Ալփ-արսլանայ ` փոխան այնր մահմէտականք եղին մատիկ ոսկեզօծ. ընդ նովաւ ՚ի ներքուստ կախէր ջահն բիւրղեայ, որ կշռէր երկոտասան լիտր, նոյնքան տանելով ձէթ, զոր Սմբատ Բ ետ բերել ՚ի հնդկաց, ութ [4] բիւր ոսկի դահեկանաց, որ ըստ այժմեան արժէից միլիոնս ֆռանգաց առնեն: - Երեք դրունք են եկեղեցւոյն, աւագն յարեւմտից, եւ այլքն ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ, ՚ի վերայ յետնոյս ՚ի ներքուստ փորագրեալ կայ, « Ի թու. ՆՁԲ ». որ է ամ Տեառն 1033: Ի վերայ կողմնական դրանցն են երեք երեք պատուհանք երկայնաձեւք [5], եւ երկու երկու ընդ մէջ նոցին եւ արեւմտեան որմոյն, եւ մի մի բոլորակք ՚ի վերնակողման կամ ՚ի ճակատսն. մի պատուհան քառակուսի երկայն յարեւելս ՚ի վերոյ խորանին, մի մի բոլորակք ` աւանդատանց. երեք երկայնաձեւ պատուհանք յարեւմտեան կամ ՚ի ճակատու կողման, եւ յաջէ միջնոյն քանդակ արծուի. եւ մի բոլորակ ՚ի վերոյ նորին. եւ ՚ի վերոյ քան զայն կարմրագոյն շրջանակաւ խաչաքանդակ մի [6]. եւ երեք պատուհանք ՚ի դասին: Ի հինգ կամարձեւս կարկնեալ է ճակատ եկեղեցւոյն. ՚ի կենդրոն երկոցուն ՚ի կամարացն են քանդակք զարդուց այսպիսիք [7]. նման նմին է եւ արեւելեան կողմն, այլ ճոխագոյն եւս քանդակօք: Կոնք խորանին ՚ի ներքուստ կիսաբոլոր ամբառնայ մինչեւ ՚ի ձեղունն, ուր կամարաձեւ յանգեալ խառնի ընդ կամարագօտիս բեմին. իսկ ՚ի ստորեւ ՚ի գետնոյ ցմարդաչափ բարձրութիւն ` բաժանեալ է ՚ի տասն խորշս երկայն բոլորշիս [8]. յետին երկուք ՚ի խորշիցդ դէպ հանդէպ ` դրունք են, որ ընդ սանդուղս քարեայս ` գործեալս ՚ի մէջ որմոյն ` հանեն ՚ի կամարակապ քարաշէն մատրունս կամ պահարանս, ընդ որովք կան աւանդատունքն, վեց Չ. ընդ երկայն եւ չորս ընդ լայն, նոյնպէս քարաշէնք եւ կամարակապք: Նման իմն սոցին գոն եւ այլ ոչ սակաւ դարանք կամ պահարանք յայլեւայլ կողմանս ձեղուանն, քարեղէն օձապտոյտ սանդղօք ելանելիք, ոչ է յայտ յինչ պէտս շինեալք. կարծի եւ ներքնատուն լինել եկեղեցւոյն նոյնպիսի նեղ սանդղօք իջանելի, այլ խափանեալ են շակիղքն: - Զայս տաճար մեծ ` հիմնարկեաց խրոխտն ամենայն թագաւորաց Բագրատունեաց Սմբատ, եւ յատկաբար Տիեզերակալն կամ Շահնշահ կոչեցեալ, իբրեւ յամի 980, « ՚ի ձեռն ճարտարապետին Տրդատայ, որ զկաթողիկոսարանին եկեղեցին շինեաց յԱրգինայի » [9]. այլ կանխելով մահուան թագաւորին քան զաւարտումն մեծագործ եկեղեցւոյն, ( որ թուի տեւեալ ըստ բոլորին աւելի քան զքսան ամ ), « Կին ( Գագկայ որդւոյ եւ յաջորդի ) նորա Կատրանիդէ թագուհի, բարեպաշտուհի եղեալ, որ էր դուստր Վասակայ Սիւնեաց իշխանին, շինեաց զհիմնարկեալ եկեղեցին Սմբատայ, ամենապայծառ վայելչութեամբ. բարձրաբերձ կամարօք գմբեթաւորեալ. խորան երկնանման, եւ զարդարեաց ՚ի զարդ ծիրանեծաղիկ ոսկեթել անկուածոյ, արծաթեղէնք եւ ոսկեղէնք անօթոյ, եւ բազմապայծառ լուսատու անօթոյ վայելչութեամբ, որովք ջահանայր ըստ երկնային կամարին կաթողիկէն սուրբ »: Իսկ աւա՜ղ, ՚ի յետին դարս կոխան եղեւ եւ փարախ ճարակաւորացն Քըրդաց եւ նմանեաց, ուր թագաւորքն եւ քահանայապետքն Հայաստանեայց հանդիսանային: - Արեւելեան որմն, որպէս երեւի եւ ՚ի պատկերիդ ( Թիւ 38), հերձեալ է վերուստ ՚ի վայր, եւ սպառնայ կործանումն ողբալի, թէ ոչ փութասցի ՚ի կարկատումն: Արձանագիրք ոչ սակաւք են յարտաքին որմունս տաճարիս. որպէս, ՚ի հարաւայնումն ` յիշատակարան Կատրանիդեայ, զորոյ կտակ հաստատէ Սարգիս կաթողիկոս իւրով արձանագրաւ. եւ է այսպէս, գրեալ ձեւով ` որ տեսանի կիսամասնեայ ՚ի պատկերիդ. ( Թիւ 40, յէջ 71).

Ի ՆԾ Թ Հայոց Դ ՄԺԹ Թ ( ուին ) Հոռոմոց …… ի ժամանակս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր Տեառն Սարգսի Հայոց կաթողիկոսի եւ ի մեծափառ թագաւորութեանն Գագկա Հայոց եւ Վրաց Շահնշահի ես Կատրանիդէ Հայոց թագուհի դուստր Վասակայ Սիւնեաց թագաւորի յողորմութիւնն Աստուծոյ ապաւինեցա եւ հրամանաւ առն իմս Գագկա Շահանշահի շինեցի զսուրբ կաթողիկէս զոր էր հիմնադրեալ մեծին Սմպատա եւ կանգնեցաք տուն Աստուծոյ նորոգ եւ կենդանի ծնունդ հոգեւոր եւ արձան մշտնջենաւոր. զարդարեցի եւ զարդիւք պատուականաւք նըւէրք ինձ ի Քրիստոս եւ զարմից իմ եւ որդոց Սմպատա Աբասա եւ Աշոտո. Հրամայեալ եմ ես տէր Սարգիս սպասաւորաց եկեղեցւոյս յետ յելից բարեպաշտ թագուհւոյս զվարդաւարին յիսնեակսն միով քառասնիւ կատարել անխափան մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի. եթէ ոք զարձանագրեալդ անփոյթ առնէ դատապարտեալ եղիցի ի Քրիստոսէ.

Ի վեց ՌՆԼ եւ Գ ամացն Ադամա ի Ռ եւ ԲԺ մարմնանալոյ Աստուածն Բանի ՉԱԺ ամի հաւատալս ի Քրիստոս Հայոց գրեցաւ յիշատակարանս ի ձեռն իմ Բենէ.

Թուական սկզբան արձանագրիդ ցուցանէ զաւարտ շինութեանն յամի Տեառն 1001. իսկ ստորինն զժամանակագրութեան յիշատակին ` յետ մետասան ամաց (1012), եւ յայնմ միջոցի թուի ամենայն սարօք բովանդակեալ շինուածոյն. երեք փակատառքն յաւարտ առաջնոյ տողին խնդրեն լուծումն. միջինն թուի ի ամին: Նշանակեալ այբուբենքդ կամ 12 թիւք ` յայտնեն արեգակնային ժամացոյց լինել փորագրեալ ՚ի վիմի. այլ ոչ գիտեմ, ՚ի հնո՞ւց անտի քանդակեալ ՚ի տեղւոջ ուր երեւիդ, եթէ ընդօրինակողին գծագրեալ աստ առ երի ժամանակագրութեան տաճարին. որ զիարդ եւ է, ճահողակի իմն հանդիպութեամբ ազդէ ՚ի տեսանելիս ` զանայլայլակ հոլովումն ժամանակի եւ զայլայլումն ժամանակէից, զշինուածոյ եւ զշինողաց: - Նշանաւոր եւ գեղեցիկ է արձանագրութիւն Առօնն Մագիստրոսի, որոյ եկեալ ՚ի դրանէն Յունաց, յաւուրս Զոյէ կայսրուհւոյ, ( ՚ի միջոցի 1045 - 1054 ամաց ), նորոգէ զբերդն եւ բերէ ջուր յամրոցն, որպէս եւ ինքնին ծանուցանէ յիւրումն յիշատակարանի, որ է այս.

+ Կամաւք ողորմութեամբ բարերարին Աստուծոյ ես Առաւնս մագիստրոս մեծարեալ ի մեծափառ թագաւորութեանցն ի գեղ զարդու եւ ի տիս մագնութեան իմոյ եկի յարեւելս ի գեղեցկաշէն բերդս յԱնի. բարձրացուցի բաւանդակ զպարիսպ սորին կառկառակոյտ արձանաւք եւ հաստահեղոյս ամրութեամբ եւ ի յիմոց մեծածախ գանձուց ածի ջանիւ ջուր յորդաբուխ ի մէջ ամրոցիս յուրախութիւն եւ ի զովացումն ծարաւեաց: Բերի ոսկի մատնեաւ գիր ազատութեան զինքնակալ ծիրանեծին թագուհւոյն վասն պախտից տանց քաղաքիս եւ թաստակին զոր տաին ամ յամէ չափ ութից լտերց. այլ եւ ի խնդրոյ իշխանաւորացս խափանեցի եւ զգիւտ երկուց լտերց զոր տայր մութսիբն զայս ամէն:

Նոյնպէս եւ երկար արձանագիրն Բագարատայ մագիստրոսի ` որ առ Կոստանդեաւ կայսերբ (1057 - 1063), յորում ասէ բառնալ կամ թեթեւացուցանել զհարկս եւ զբաժս ՚ի դիւրութիւն քաղաքին.

+ Անուամբ Տեառն ամենակալի եւ ողորմութեամբ սուրբ եւ ինքնակալ թագաւորին Կոստանդեա Դուկի կամ եղեւ իմ Բագրտա մագիստռոսի եւ արեւելից կատապանիս Վխկացոյս: Առնել ողորմութիւն մայրաքաղաքիս Անւո: Յորժամ առին զտանուտրութիւնս Մխիթար իպատոսն Կրտին որդին եւ Գրիգոր Լապաստակի որդին Սպաթար կանկիտատն: եւ Սարգիս Արտաւազա որդին Սպաթար կանկիտատն եւ ազատեցին զվեցկէ կոռ: եւ զսայլի: եւ զկամին: եւ զանգարիոն: եւ կատապան ով եւ լինի տա սերմ: ո: մոդ եւ ծախք զընծլոցն: զայլն տանուտէրքն առնեն իւրեանց տամբ որ չհասնի ի յԱնի ոչ ինչ ոյժ: եւ գինեւոր անեցի եթէ սայլով եթէ գրաստով ` բաժն ազատ է. եւ անեցի որ իւրենն մորթելիք գնէ բաժն ազատ է. եւ շալակաւոր Անեցի յամէն ցեղ բաժին կէսն ազատ է: եւ ի կապճին տաին դահեկանին: զ: դրամ այժմ տան: դ: բ: ազատ է: եւ մսագործի եթէ պախրէի լինի գլուխ եթէ ոչխարի զկէսն տա կէսն ազատ է: եւ ի նստ ո ին կարլէն ո ? դրամն ազատ է.

Ի ներքոյ արձանագրի թագուհւոյն կայ յիշատակ Զուհալի ուրումն Կարնեցւոյ, յամի 1235, այսպէս.

Ի Թուիս ի ՈՁԴ շնորհիւն Աստուծոյ ես Զուհալս Կարըցի որդի Գորգկանն միաբանեցա մեծափառ սուրբ կաթողիկէս եւ ետու աւետարան Էսայի շրջառ եւ վառ. եւ սպասաւորք սրբոցս հաստատեցին մեզ ի տարին աւր մին պատարագ ի տաւնի սուրբ Աստուածածնին որչափ ես կենդանի եմ իմ եղբաւրն Վահըրմայ եւ յետ մահուան իմոյ ինձ առնեն եւ կենակցին իմոյ Տիկնոչն. կատարողն աւրհնեսցի:

Չիք յիշատակ նորոգութեան Կաթողիկէիս, այլ յետ երկերիւր ամաց շինութեանն, յամի 1213, Տիգրան պաշտօնեայ Զաքարիայ Սպարապետի, նորոգէ զաստիճանս նորին, եւ գրէ այսպէս ՚ի ճակատ եկեղեցւոյն.

Ի թուիս ՈԿԲ Կամաւքն Աստուծոյ ես Տիգրան ծառայ Քրիստոսի շինեցի հալալ ընչիւք իմով զաշտիճաներս մեծափառ սրբոյ կաթողիկէիս զոր ի բազում ամաց հետէ խարխալեալ էր եւ ետու նուէրք ի սուրբ կաթողիկէս զիմ գանձագին կուղպակն որ ի կատտնոցին է. ետու երկու Տաւնական եւ սուրբ Գրիգոր մին եւ երկու սկի արծաթիք աւագ խորանին եւ եդի լուծ ի վերա սպասաւորաց սորա ի տարին … պատարագել յանուն իմ մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի:

Աւագ Խորան ասելով ` յայտնէ եւ զերկոսին փոքրիկ աւանդատունս մի մի խորան համարել: - Վերջին արձանագիր է Ռոբենայ ուրումն յամի 1286. ընծայէ կաթողիկէին զձիթահանս իւր, մերձ յապարանսն Տիգրանայ.

Թու. ՉԼԵ կամաւն Աստուծոյ ես Ըռոբէն ծառա Աստուծոյ որդի Դավթի եւ թոռն Յոհնա ապաւինեցա յԱստուած եւ ի մեծափառ սուրբ կաթողիկայս զոր խորհեալ էի եւ կատարեցի ետու ընծա ի սա զիմ գանձագին ձիթահանքն բոլոր մին ակն իւր ամենայն յաջողութեամբ որ է մերձ ի … նիցն Տիգրանա զոր իմ հալալ արդեամբք շինեցի եւ գնեալ էի զինքն եւ թոռներուն … եւ իշխեցող սորա Սարկաւագն եւ այլ սպասաւորքն հատուցին մեզ փոխարէն ( յամենա ) յն հինկ աւր պատարաք յանուն հաւր իմոյ Դաւթի արդ եթէ ի մեծաց ոք կամ ի փոքունց … իմոց կամ յաւտարաց զարդիւնքս մեր հանել կամ խաբանեալ ջանա մեղաց մերոց պարտական եղիցի յատենին մեծի. իսկ որք հաստատուն պահեն աւրհնին յԱստուծոյ:

Կայ եւ այլ արձանագիր մի կիսեղծ առ հարաւային դրանն [10]:

Ի գերբուկս աւերակացն շուրջ զմեծափառ կաթողիկէիւն կուտակելոց, նշմարին մատրունք երկու. մին յարեւելից կուսէ առընթեր որմանկեանն հարաւոյ, որոյ եւ տեղի խորանին տակաւին կանգուն կայ եւ վայելչագեղ յայտնի [11]. միւսն ՚ի հիւսիսոյ ` առ արեւմտեան որմանկեամբ, այլ յոյժ քայքայեալ: Թերեւս մի ՚ի սոցանէ, կամ ա ' յլ սակաւ ինչ ՚ի բացեայ ` էր այն զոր յիշէ պատմիչն Վարդան ՚ի գործս Սարգսի կաթողիկոսի, եթէ « Շինեաց զվկայարան սրբոց Հռիփսիմեանցն առընթեր կաթողիկէիւն Անոյ, եւ փոխեաց անդր զնշխարս նոցա, բերեալ մեծաւ հանդիսիւ, եւ կարգեաց զօրն տօն մեծ »: Հաւանելի է մերձ սոցին լինել եւ տան կաթողիկոսարանին, թէպէտ եւ ոչ յիշատակի յայտնապէս. եւ թէ ոչ առաջին կաթողիկոսօքն ` այլ գէթ Տէր Պետրոս, եւ յետոյ եպիսկոպոսունք Շիրակայ նստէին անդ:

[1]        Յայն սակս համարի ՚ի Պարսից եւ ՚ի Թուրքաց Գալէի Միրիէմ կոչել ողջոյն իսկ քաղաքին Անւոյ, որպէս եւ գրէ ոմն ՚ի պատմչաց նոցին, առանց այլոյ անուան քաղաքին:

[2]        "Cet édifice  remarquable par sa grande  simplicité, qui n'exclut pas l'élégance". - TEXIER, I, 149

[3]        Ոչ գիտեմ զո ' ր ՚ի սեանց տապալեալ կարէին եւ մահարձան Թուրքի միոյ տաշէին յամի 1870, յամսեան մայիսի, ըստ գրելոյ ականատես այցելուի: - Արարատ օրագիր, Դ, 182:

[4]        Այսպէս արժան համարիմ գրեալն Ը ( ութ ), զոր ոմանք ընթեռնուն « ընդ բիւր ոսկի », եւ այլն:

[5]        Տե ' ս Պատկեր 37, յէջ 68:

[6]        Տե ' ս Պատկեր 37, յէջ 68:

[7]        Տե ' ս Պատկեր 36, յէջ 68:

[8]        Տե ' ս յէջ 69 եւ 70, Պատկերս 38 եւ 39: