Շիրակ

31. Ս. ՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Յարեւելեան ծագ հիւսիսակողման քաղաքին եւ հուպ ՚ի պարիսպս Գայլեձորոյ, յարեւմտից կուսէ բաղանեացն եւ ոչ կարի հեռի ՚ի նմանէ ` կայ յետին ՚ի ծանօթ նշանաւոր հին եւ հոյակապ շինուածոց Անւոյ, Ս. Փրկիչ եկեղեցին, փոքր տարածութեամբ, այլ գեղեցիկ եւ ամրաշէն, բոլորշի է արտաքուստ, ՚ի ստորեւ ութանկիւնի ունելով խարիսխ 13 1/2 Չ. տրամագծաւ, եւ ՚ի վերոյ յ՚ 12 անկիւնս բոլորեալ [1], գորշագոյն մեծամեծ սրբատաշ վիմօք կերտեալ, եւ նուրբ սեամբք ՚ի միջոցս կամ յանկիւնս կողմանցն. իսկ ներքսակողմն եկեղեցւոյն յութ կիսաբոլոր բաժանեալ է, եւ յիւրաքանչիւր միջի մեն մի սիւն միաստանի. յորոց վերնախարսխաց եւ ՚ի համօրէն կողմանց հաւաքեալ ձեղուանն ` գործէ բոլորակ ամբարձիչ գեղանի երկյարկեան գմբեթին, որ ցարդ կանգուն կայ, ՚ի վերնոյ գտակէն միայն կապտեալ. ստորոտն բոլորշի է երկոտասան պատուհանօք, եւ ՚ի միջոցսն նկարէն պատկերք ( աւետարանչաց եւ այլոց սրբոց ). վերակողմն գլանաձեւ: Երկուս ունի դրունս, եւ երկուս աւանդատունս փոքունս յորմամէջն զետեղեալս, զի յոյժ թանձր են որմունքն, վասն որոյ եւ անխախուտ մնացեալ շինուածն իննհարիւրամեայ: Ի կէս բարձրութեան կիսաբոլորին որ յարեւմտեան կուսէ դրանն ` ամպիոնաձեւ տեղի յօրինեալ է քարեղէն ելանելօք ընդ որմամէջն, որ եւ տանի հանէ մինչեւ ՚ի տանիս եկեղեցւոյն եւ գմբեթին: Յարեւելակողմանն է լուսամուտ բոլորշի, խաչվէմ մի մեծ եւ քանդակ արծուի: Երկար եւ հին արձանագիրք փորագրեալք յարտաքին կողմանս որմոցն, յայտ առնեն ` թէ ոչ զհիմնարկութեանն այլ զաւարտմանն ամ, այն է 1035, եւ զշինողն ` Ապլղարիպ, զորոյ տեսաք ձեռակերտս եւ յիշատակս ՚ի Ս. Գրիգոր Ապուղամբենց (24). նոյն եւ աստ ՚ի Ս. Փրկիչս ` գրէ կրկին յիշատակս կարեւոր գիտելեօք վարչութեան եկեղեցւոյն, յամս 1035 եւ 1036.

Ի ՆՁԴ թուականիս ես Ապլղարիպ մարզպան եդի հրովարտակ ի Սմբատա շահնշահի առ կայսրն Յունաց Միխէլ ի Կոստանդնուպօլիս. եւ շատ ջանիւ եւ մեծածախ գանձիւ բերի մասն ՚ի սրբո խաչէն եւ եկեալ կատարեցի զտաճարս զայս եւ զնշանն յուսո կանգնեցի ի պսակ հարսինս Քրիստոսի եւ եդի լուծ սպասաւորաց եկեղեցոյս զկիւրակէին աւրն գիշերապաշտաւն առնել մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի. եւ քահանա որ մեռանի ի սուրբ Փրկիչս խ մի կալցեն յեկեղեցիքդ. եւ եթէ ոք ի քահանայից եկեղեցոյս եւ յիմ սպասուցս եւ կամ ի գրենոյս յափշտակէ կամ ծախելով կամ զինչ եւ իցէ պատճառանաւ եւ կամ զագահութեան զհետ երթա եւ զեկեղեցոյս մուտքս խորէ եւ սուրբ Փրկչիս ի պէտս ոչ անցուցանէ ի յժը հայրապետացն նզովեալ լիցի եւ որ զԳրիգոր երիցու որդիքս յեկեղեցապանութենէ հանէ կրկին անիծիցդ պարտական լիցի իսկ կատարիչ գրիս աւրհնեալ լիցի:                 ԶԳէորգ գրիչ յիշեսջիք ի Տէր.

Դ Յամս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի եւ ի թագաւորութեան Սմպատա որդւո Գագկա Շահնշահի ի ՆՁԵ թուականիս ես Ապլղարիպ մազրպան որդի Գրիգորո իշխանի եւ թոռն Ապուղամրի եւ եղբայր Վահըրմա եւ Վասակա շինեցի զսուրբ Փրկչիս ի մայրաքաղաքս յԱնի շատ ջանիւ եւ մեծամեծախ գանձիւ եւ գնեցի հալալ ընչից իմոց կուղպականի: գ: եւ ձի … եւ այգի եւ հողեար եւ ետու ի սուրբ Փրկիչս եւ ( զարդա ) րեցի ոսկւով եւ արծաթւով եւ ակամբք պատուականաւք եւ ետու աւետարան եւ տաւնական եւ նո … ին եւ նոր կտակարանաւք եւ կանգնեցի միլ առ [2] … րկչիս. արդ եթէ ոք ի մեծաց կամ ի փոքունց … ( ի սպ ) ասուցս եւ կամ յայլ իրացս որ ետու եւ յափշտ … խափան լիցի յժը հայրապետացն նզովեալ լիցի … ( յետ ելի ) ց իմոց յաշխարհէս. եդի լուծ ի վերայ սպասաւորաց ե … զվարդեվառին խունսն անխափան կատարել մին ( չեւ ի գալուս ) տն Քրիստոսի. ընդ նմին եւ զ … ( որ ) դւոյ Գագկա Սմպատա շահանշահի [3]:

Յաւելու եւ Պետրոս կաթողիկոս ՚ի նմին ամի, 1036, ՚ի տուրս Ապլղարիպայ, եւ հաստատէ զնոյն արձանաւս.

Ի ՆՁԵ թուականիս Հայոց եւ ի մեծափառ թագաւորութեանս հզաւր եւ տիեզերակալ Սմբատա որդւո Գագկա Հայոց եւ Վրաց շահայնշահի կամ եղեւ ինձ Տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի տալ զայգին Աշնկի որ ի մեր կորդո արկած էր քրիստոսասէր մազրպանին Ապլղարիպա որդւո Գրիգորո Պահլաւունո վասն առաւել սիրոյն եւ երախտեացն զոր ծառաեալ էր զսուրբ Լուսաւորչի աթոռս. արդ տուաք որմով եւ ծառովք պտղաբերովք եւ անպտղաւք եւ խոտագետնովք եւ գ աւր ջուր ազատ ի խալաէ [4] եւ ի գեղջէ յամենայն հասուց եւ գրեցաք մեծաւ հաստատութեամբ զկտակս զայս. իսկ նա ընծաեաց յիւր շինեալ եկեղեցիս ի սուրբ Փրկչիս բաժակի վասն փրկական խորհրդոյն յիշատակ հոգւո իւրո արդ եթէ ոք զապարանսդ զոր շինեալ է Ապլղարիպա առ սուրբ Փրկչիս աւ [5] … կամ զոր ինչ տուեալ է ի պղտս եկեղեցոյդ եւ որոշէ ոք եւ կամ յապարանսդ բնակի եւ զեկեղեցւոյդ հոգսդ զոր ինչ պիտո լինի եւ երկիւղիւ Աստուծոյ ոչ հոգա ի սուրբ Լուսաւորչէն եւ ի նորին աթոռակալացն մինչեւ ցմեզ յամենեցուն նզովեալ լիցի. իսկ կատարիչ գրոցս աւրհնեալ լիցի:

Երկու եւ այլ հին արձանագիրք են նուիրատուաց դրոշմեալք ՚ի հեւողական վէմսն, երկոքին եւս զուգաժամանակք, յամի 1041. ՚ի միումն ընդ Ս. Փրկչի յիշի եւ Ս. Յովհաննէս, որ թուի մատուռն կից կամ մերձ նմին.

Դ Ի ՆՂ. Թ ի հայրապետութեան Տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի եւ թագաւորութեանն Սմբատա որդւո Գագկա շահանշահի ես Քրիստափոր ծառայ Աստուծոյ ապաւինեալ յողորմութիւնն Աստուծոյ եւ ի սուրբ Փրկիչս ետու զիմ գանձագին հայրենիքս է տուն ի սուրբ Փրկիչս վասն մեղաց իմոց թողութեան եւ հոգւո փրկութեան. եւ պարտին քահանայք սուրբ Փրկչիտ յամէն ամի ի չորս եկեղեցիքդ յեկեղեցին զ աւր ժամ առնել անխափան մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի. արդ եթէ ոք յիմոց կամ աւտար ոք հակառակ հոգւո իմ յայտնեսցի եւ զարձանագրեալդ անփոյթ առնէ եւ իմ տներոյս յապշտակէ դատապարտեալ եղիցի ՚ի Քրիստոսէ եւ մեղաց իմոց պարտական լիցի ի գալստեանն Քրիստոսի եւ անէծս մշտնջենականս ժառանգեսցէ. իսկ կատարիչ գրիս աւրհնեսցի.

Դ ՆՂ. Թ ես Շահիկս եւ իմ որդիս Վարդս տուաք զմեր կորդո շինած տունս եւ զբակս ի բուրբ Փրկիչս եւ ի սուրբ Յոհաննէսն յիշատակի …

Յետ ամաց իբրեւ երեսնից, այսինքն յամի 1173, Տրդատ աւագերէց Արճոյ եւ երիցակինն Խուշուշ նորոգեն զեկեղեցին ` որ գանձագին հայրենիք լեալ էր նոցա, կարգելով ՚ի նմա բազում հասոյթս, յիշեն զքառեսին խորանս, որք են չորս եկեղեցիքն կոչեցեալք յարձանին Քրիստափորի, եւ թուին աւանդատունք կամ մատրունք տաճարին եւ չերեւին արդ. եւ բաց յայնցանէ շինէ եւ ժամատունս ամարանոյ եւ ձմերանոյ. եւ արձանագրէ այսպէս.

Յամս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր Տեառն Բարսղի Հայոց կաթողիկոսի եւ յամիրապետութեանն բարիանուն Սուլդանի որդի Ամիր Մահմուտի թոռն Մանուչէի: յչամի: ՈԻԲ: թու: արդ ես Տրդատ քահանա որդի Սոսթինիս քահանաի թոռն Գէորգա աւագ երէցս Արճոյ եւ զուգակից իմ Խուշուշ աղախին Քրիստոսի յուսալով յողորմութիւն Աստուծոյ շինեցաք վերստին զմեր գանձագին հայրենիքս զսուրբ Փրկիչս շատ աշխատութեամբ եւ նորոգեցաք յառաջին պայծառութիւնն ոչ ունելով զոք աւգնական այլ միայն զբաւականն յամենայնի որով կարողացաք եւ կատարեցաք այղ եւ ընծայաբեր եղաք ի սա ի սորին շնորհէ շնորհս զնորս հնովն աստուածագիծ պատգամաւ նա եւ զզարդս սպասուց ի քառեսին խորանսն որ կանխեցին հանին ի սեղան զարդարեւ ուխտեալ զհաճելին կամացն Հաւր պատարագ. շինեցաք սմա ժամատունս ամարանո եւ ձմերանո եւ ի կեանս մեր պաշտեցաք ի սմա ղեկաւորս ճավաղս [6] հաց. արդ ես Տրդատ երէց եւ լծակից իմ Խուշուշս ի մեր հայրենի ժառանգութեանց ի սպաս պիտոյից հացի եւ գինւոյ տուաք չորս այգի յԱրուճ եւ զՇլիկն եւ զԿովրածն եւ Բլար խաչկայն եւ բ տուն եկեղեցւոյն դիմաց մեծ արտ [7] Բեխենցն Եճ կապճով մին ի միքէսն ի ջրփողին Բեխենցն այս է ի պղպղի. արդ ընդ այսր աշխատութեան եւ պարգեւի պարտին ժառանգորդքն զկնի մեր կատարել ամենայն ամի: Եխ: մի ի Տրդատա ի տիկին Խուշուշին եւ: Եբ: Սարգսկանն որդո Սողոմոնի անխափան կատարել զյիշատակս մեր մինչեւ ցծագումն Որդւոյն Աստուծոյ. եւ մի ոք իշխեսցէ շորթել յարդեանցս հաստատելոց ի սուրբ Փրկչէս. ապա թէ ոք զատուսցէ եւ որոշեսցէ զյիշատակս մեր եւ ինքն որոշեսցի ի փառաց Որդւոյն Աստուծոյ ՅԺԸ իցն նզովեալ եղիցի ի մահ եւ ի կեանք. կատարիչք գրոյս աւրհիեալ եղիցին. ամէն:

Յետ այլոց եւս ամաց 120 ից (1291), Մխիթար ոմն շինէ զանգակատուն եւ բերեալ դնէ ՚ի նմա զանգակս ՚ի զուարճութիւն լսելեաց. իսկ զեկեղեցին գերադրական յաւելուածով կոչէ Ամենափրկիչ.

Ի թու: ՉԽ. ես Մխիթար որդի Շերասցի որդի Զուսի Միսալուքենց [8] սուրբ նշանս եւ ի սուրբ Ամենափրկիչս եւ բերի զանգակիս եւ շինեցի զանկակատունս ի հալալ արդենց իմոց. որք զվարճանէք ի ձայնից սորա ասացէք Տէր Աստուած ողորմեա Մխիթարա եւ ծնողաց իւրոց. սպասաւոր սորա մատուցէ պատարագ: Ե m: Սուրբ Գրիգորի:

Յիշեալ Սուրբ Նշանն, ոչ իմանամ ` եկեղեցի՞ նշանակիցէ եթէ խաչ մի պատուեալ: - Դարձեալ յետ 50 եւս ամաց (1342) Վասիլ պաշտօնեայ Աթաբեկ Վահրամայ Զաքարեանց, ժառանգորդի կամ Պատրոնի քաղաքիս, նորոգեալ է զգմբէթ Ս. Փրկչի, որ արդ վերստին կորուսեալ է զշնորհս նորոգութեանն.

Թվ. ՉՂԱ. շնորհիւ եւ ողորմութեամբ բարերար եւ մարդասիրին Աստուծոյ ես Աթապեկ Վահրամ որդի Իւանէի որդուն մեծին եւ հզաւրին Զաքարիաի վերստին նորոգեցի զկումբէթ Սուրբ Փրկչիս վասն երկար կենդանութեան իմոյ եւ յիշատակ մեզ եւ նախնեաց մերոց (. ) արդ ես Վասիլս որդի Գրիգորո առաքեցա Պատրոնին հրամանաւն Աթաբեկ Վահրամա եւ եկել կատարեցի մեծ ջանիւ եւ աշխատութեամբ զհրամայելս ինձ. եւ սպասաւորք Սուրբ Փրկչիս ընձա մատուցին մեզ զվարդավառին կիրակէն Եբ պատարագ:

Եւ այս մի ՚ի յետին յիշատակաց է, ոչ միայն եկեղեցւոյս ` այլ եւ համօրէն քաղաքին Անոյ: - Ի նշանակելոցդ յարձանսն չերեւին այժմ առ եկեղեցեաւն եւ ոչ մի. այսինքն ոչ Ապարանքն եւ ոչ Միլն շինեալ յԱպլղարիպէ, ոչ ժամատունք Տրդատայ եւ ոչ զանգակատուն Մխիթարայ. այլ դերբուկքն թերեւս ծածկեն զհիմունս նոցին: Բայց նոր այցելուք նշմարեն ՚ի նոսին եւ Ձիթահանս, գուցէ յիշատակեալն յԱպլղարիպի արձանագրին, ուր եղծեալ է վերջ բառին:

[1]        Վասն որոյ Ապիխ քսանանկիւնի կոչէ բ glise rn Icosigone իսկ Մուրաւիէֆի ` նման երեւեցաւ հռչակաւոր մզկթին Էօմերի որ յԵրուսաղէմ:

[2]        Թուի ` առ Դրան Սուրբ Փրկչիս:

[3]        Սմբատս այս է Գ, կոչեցեալն սովորաբար Յովհաննէս:

[4]        Թուի բերդ նշանակել, գալէ, քան զտուրսն խալան:

[5]        Որպէս թուի ` աւերէ:

[6]        Ոչ գիտեմ ստոյգ իցէ ընթերցուած բառիդ զոր չիմանամ, թէ պա՞րտ իցէ զտառն Ճ համարել թիւ ( հարիւր ):

[7]        Յօրինակին մեծ արտք եխենցն:

[8]        Քննութեան կարօտի ընթերցուածդ, մանաւանդ եւ փակատառն Ե m, որ թերեւս նշանակէ յամենայն ամի: