58.
ԿՈՒՄԱՅՐԻ
ՀԻՆ
ԳԵՕՂ.
-
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՕԼ
ՔԱՂԱՔ
ԵՒ
ԲԵՐԴ
[1].
Հինգ
կամ
վեց
մղոնաւ
՚ի
հարաւոյ
Մարմաշինու,
մղոնաւ
եւ
կիսով
հեռի
յափանց
Արփայ,
յեզերս
վտակին
որ
ընդ
Քէյթի
եւ
Օրթագիլիսէ
իջեալ
գայ,
կայր
հին
գեօղն
Կումայրի,
՚ի
1548
Չ.
բարձու.
ուր
յամի
771
Արտաւազդ
Մամիկոնեան
`
նեղեալ
՚ի
հարստահարութենէ
Արաբացւոց,
միաբանեալ
ընդ
իւր
զոմանս
՚ի
նախարարաց
Հայոց,
«
սպանանէր
զհրամանատար
հարկին,
եւ
որ
ինչ
գտանէր
՚ի
ձեռին
նորա
առեալ,
համբառնայր
ամենայն
տամբ
իւրով,
գնայր
՚ի
կողմանս
Վրաց
աշխարհին
»
[2]:
Մինչեւ
՚ի
մերս
դար
`
կայր
անդ
ամրոց
մի
հին
[3],
նշանակ
կարեւորութեան
տեղւոյն,
որ
յայլազգեաց
Կիւմրի
կամ
Գիւմրիւ
կոչիւր,
իբրեւ
70
տամբք,
զոր
վասն
դիւր
եւ
դիպան
դրիցն
եւ
առատութեան
ջուրց
`
գաղթականք
Հայոց
՚ի
կողմանց
Կարուց
եւ
սակաւք
՚ի
Կարնոյ
եւ
՚ի
Կովովտէ,
յամս
1828
-
30
ընտրեցին
՚ի
բնակութիւն
իւրեանց,
՚ի
սպառուածոյ
դարավայրի
գետաձորոյն
առ
եզերբ
դաշտին
ցմեծ
սահման,
ըստ
օրինի
քաղաքաց
ձեւերով
փողոցս
եւ
թաղս,
թեւարկութեամբ
պետութեան
Ռուսաց,
որով
ընկալաւ
պատիւ
քաղաքի.
եւ
առաւել
եւս
բարգաւաճեաց
ամենայն
մասամբք,
յորժամ
յամի
1834
հիմն
արկաւ
մեծի
եւ
հզօր
բերդի
ընդ
մէջ
քաղաքին
եւ
գետոյն,
հակառակորդ
կալ
Կարուց
եւ
դիմահար
զօրութեան
Օսմանեանց.
եւ
երկոքին
միանգամայն
կոչեցան
յանուն
կայսրուհւոյն
Ալեքսանդրապօլիս:
Փայտք
՚ի
Սօղանլը
լերանց
եւ
քարինք
սեաւ
եւ
կարմիր
՚ի
լերանցն
նախայիշեցելոց
եւ
յաւերակաց
հնոց
`
օժանդակեցին
՚ի
կառուցումն
Բերդին,
զորով
պատէ
եւ
խրամ
խոր.
եւ
ամրութեամբն
եւ
ճարտարարուեստ
յօրինուածով
`
մի
՚ի
կարի
նշանաւոր
զինուորական
շինուածոց
դարուս
եղեւ,
նոյնպէս
եւ
ընդարձակութեամբն.
զի
են
՚ի
նմա
մթերանոցք
զինուց,
եւ
ամբարանոցք
եւ
բնակարանք
՚ի
պէտս
իբրեւ
16,
000
արանց,
թէպէտ
եւ
4
կամ
5000
բնակեն
՚ի
նմա.
բանտ
մեծ,
հիւանդանոց
առանձինն,
բազում
կամարակապ
եւ
գետնափոր
տեղիք.
ապարանք
բերդապահ
զօրավարին,
եկեղեցի
Ռուսաց
խաչաձեւ
եւ
կապարապատ,
լայնանիստ
գմբեթաւ.
եւ
աշտարակ
մի
կարմիր
անուանեալ
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ.
եւ
ամենայն
որ
ինչ
վայել
է
մեծի
զօրանիստ
քաղաքի
եւ
պատուարի
պետութեան.
որ
թերեւս
արդ
յետ
նուաճման
Կարուց
`
հակառակորդին
իւրոյ
`
ոչ
այնքան
պիտանացու
լիցի
որպէս
երբեմն:
Քաղաքն
անպարիսպ
տարածեալ
է
՚ի
դաշակողմնն.
իսկ
յարեւմտից
`
երկայնաձիգ
ծառափողոց
յարակցէ
՚ի
բերդն,
որ
եւ
տեղի
զբօսարան
է
բնակչաց
քաղաքին,
եւ
նշանաւոր
է
՚ի
նմին
շուկայն
երկարաձիգ
կամարակապ
`
երկուստեք
կրպակօք,
եւ
հրապարակ
՚ի
միջակի.
են
եւ
երկարաձիգ
ջրանցք
կամարակապք:
-
Թիւ
բնակչաց
Ալեքսանդրապօլի
համարի
արդ
25,
000,
յորս
Հայք
աւելի
քան
3000
տուն.
որոց
են
չորք
եկեղեցիք,
երկուք
հին
եւ
երկու
նոր.
մին
՚ի
յետնոցս,
Ամենափրկիչ,
համաձեւ
կաթողիկէին
Անւոյ
կերտեցաւ
(
յամս
1859
-
1873).
միւս
`
Ս.
Աստուածածին,
որում
մերձ
է
Առաջնորդարանն.
եւ
մին
փոքր
`
կոչի
Ս.
Գէորգ.
չորրորդն
է
Ս.
Նշան,
շինեալ
ծախիւք
Արղութեան
իշխանազին:
Ունին
եւ
Հռովմէական
Հայք,
(
ոգիք
իբր
320),
եկեղեցի
մեծ
յանուն
Ս.
Աստուածածնի,
շինեալ
ջանիւք
Անանիկեանց
Աղեքսանդր
վարդապետի
Արարատով,
եւ
օծեալ
յամի
1855:
Ունին
եւ
Յոյնք
`
որ
են
թուով
իբր
100
տուն
եւ
հայերէն
խօսին,
յատուկ
եկեղեցի:
Ռուսք
են
իբրեւ
100
տուն,
եւ
սակաւ
Մալեական
աղանդաւորք.
այլ
եւ
Վիրք,
եւ
Թուրքք
եւ
Պարսիկք
իբր
100
տուն:
Եկեղեցին
Ս.
Աստուածածնի
նշանաւոր
ուխտատեղի
համարեալ
է
վասն
Եօթն-խոցից
անուանեալ
պատկերին,
զոր
համարին
նկարեալ
՚ի
Ղուկայ
աւետարանչէ
եւ
բերեալ
՚ի
Հայս
՚ի
Գրիգորէ
Մագիստրոսէ.
նուէրք
ուխտաւորացն
կարգեալ
են
՚ի
հասոյթ
հոգեւոր
ուսումնարանին.
զատ
յայսմանէ
են
դպրոցք
Հայոց
աւելի
քան
զտասն,
յորս
գլխաւոր
`
Արղութեանն,
եւ
Սահականուշեան
`
վասն
օրիորդաց,
եւ
մեծ
վարժարան
գաւառական
`
յուսումն
յոյն,
լատին,
հայ
եւ
ռուս
լեզուաց:
-
Արուեստաւորք
գոն
ըստ
չափու
քաղաքին,
այլ
առեւտուր
վաճառականութեան
ոչ
է
բարգաւաճեալ,
զի
տակաւին
Երեւան
հին
կենդրոնի
`
ձգէ
յինքն
զշահավաճառ
կողմանցս.
բայց
՚ի
բերս
երկրի
առատ
են
արմտիքն,
եւ
պատուական
պտուղք,
թէ
եւ
սակաւ,
վասն
բարձրութեան
երկրին,
յոր
սակս
եւ
ոչ
բազմազան
ծառք,
այլ
բարտիք
եւ
ուռենիք.
բայց
պատուականագոյն
քան
զբնաւս
է
արգաւանդութիւն
հողոյն,
եւ
յատկութիւն
օդոց
եւ
ջրոց
հանդերձ
առատութեամբ
սոցին,
որ
երբեմն
եւ
ըստ
չափ
անցեալ
՚ի
յորդութենէ
անձրեւաց
`
զեան
մեծ
գործեն
քաղաքին
`
որպէս
յամսն
1862,
(23
յուլ.
)
եւ
1878:
Կիսաժամաւ
հեռի
է
՚ի
քաղաքէն,
առ
Ախուրեան
գետով,
եւ
իբր
երրորդ
մասն
նորին
համարեալ
`
Մաքրատունն
(
գարանդին
)
եւ
մաքսատուն
եւ
սուրհանդականաց
՚ի
վերայ
արքունի
ճանապարհի,
որ
զառ
՚ի
թափ
իջանէ
՚ի
հարաւ
կոյս:
-
Վտակ
փոքրիկ
իջեալ
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
եւ
անցեալ
ընդ
մէջ
բերդին
եւ
քաղաքին
ընդ
հարաւ
կոյս
եւ
դարձեալ
յարեւմուտս
`
խառնի
՚ի
գետն.
ձորակ
նորին
կոչի
Չերքեզի-ձոր,
յորոյ
ափունս
անկեալ
է
Ռուսաց
ծառս
եւ
պարտէզս.
եւ
՚ի
պեղելն
զձորափն
`
յայտնեցաւ
եկեղեցեակ
մի
աւեր
չորիւք
փոքրիկ
մատրամբք
յանկիւնսն,
եւ
գերեզմանք
առ
նովաւ,
՚ի
միում
՚ի
մատրանացն
կամ
աւանդատանց
գոյր
հայ
թուական
«
Թվ.
ՄԵ
»
(756)
եւ
՚ի
միում
տապանաքարի
սակաւ
բառքս.
Ի
պետութեան ......
Քրիստոս,
հասարակաց
ողորմես.....
[1]
Քեսդնէրի
Գերմանացւոյ
է
հանեալ
զվարկպարազի
պատկերս
այս
Ալեքսանդրապօլի,
տափարակ
տնակօքն,
յամի
1853:
[2]
Ղեւոնդ
Պատմիչ:
[3]
Ի
միում
՚ի
մարտկոցաց
նորին
գտաւ
արաբագիր
տապանաքար
Պապաճանի
ուրումն
`
որդւոյ
Պէքիրայ,
անստոյգ
թուականաւ:
