13.
ՀԱՍԱՆԿԼԱՅ
Յիշատակեալդ
Ծիրանեաց
լեառն
`
կոնաձեւ
ամբառնայ
՚ի
միջավայր
դաշտագետնոյն
ց
'2218
Չափ
`
յերեսաց
ծովու,
եւ
յայտնի
հրաբղխեայ
գոլ,
եւ
թուի
ըզշշըրթունս
գոգացեալ
գագաթանն
նշանակել
վերոյիշեալն
խրատ
գիւտի
հրաշարուեստ
Համասփիւռ
ծաղկանն,
որ
յայսմ
սահմանի.
«
Ե
'
րթ,
ասէ
՚ի
Բասեն,
եւ
խնդրեմ
զգեօղն
որ
կոչի
Դարոյնս,
ուր
Ջերմուկն
է,
եւ
ե
'
լ
՚ի
կատար
լերինն
(
Ծիրանեաց
)
անդ
գտանես
զԾաղիկն
եւ
են
վէմք
երեք,
եւ
գտանի
՚ի
մէջ
երից
վիմացն,
իսկ
նշանք
երից
վիմացն
այս
են
մինն
`
չորեքկուսի
է,
եւ
մինն
նեղան
եւ
տափակ
եւ
այլ
տես
եւ
զմինն
յ
'
այլ
լերին
տես,
որ
իւր
շուրքն
յարեւմտեան
կողմն
կայ,
զոր
անուանեն
Այգորգ,
եւ
արեգական
՚ի
մուտն
որ
այն
տեղն
շուքն
հատանի
`
անդ
է
Ծաղիկն
»:
Ծիրանեաց
լեառն
մերձ
է
եւ
՚ի
հիւսիսոյ
Հասանկլայի,
յորոյ
անուն
եւս
կոչի:
Իսկ
գեօղն
այն
հին
`
Դարոյնք
կամ
Դարոյնս,
այժմ
քաղաքաւն
լեալ
`
գլուխ
է
ամենայն
շինից
ընդհանուր
Բասենոյ
եւ
ամենայն
երկրին
որ
ընդ
մէջ
Կարնոյ
քաղաքի
եւ
Կարուց,
վեց
կամ
եօթն
ժամու
միայն
տարակաց
յառաջնոյն,
եւ
է
Հասանգալէ
կամ
Հասանգալոյ,
բերդաքաղաք
փոքր,
(
ընդ
39,
58
Հս.
աստիճանաւ
)
յարեւմտեան
հարաւային
ստորոտ
լերինն,
՚ի
5140
բարձու,
իբր
400
վերագոյն
քան
զդաշտն,
յահեկէ
Երասխայ,
որ
եւ
յիւր
անուն
աստ
Հասանղալայու
ջուր
կոչի:
Անշուշտ
մի
՚ի
հնագոյն
շինավայրից
Բասենոյ
է,
այլ
անյայտ
եւ
շինողն
եւ
երբն.
բազմաց
կարծիք
են
՚ի
Գրիգորէ
Մագիստրոսէ
կամ
յազգակցէ
միոյ
նորին
Հասանայ
`
շինեալ,
մանաւանդ
թէ
նորոգեալ
զի
այլք
՚ի
Յուսինիանոս
կայսր
եւ
՚ի
Փոքրն
Թէոդոս
հանեն
զշինութիւնն ,
յորոյ
անուն
իսկ
կոչելով
`
շփոթեն
երբեմն
ընդ
Թէոդոսուպօլսոյ
մեծի
քաղաքին
Կարնոյ,
ռամիկն
համարի
մի
յօթեվանաց
Գենուացւոց
վաճառականաց,
եւ
բազմաց
հաւանագոյն
թուի
Հասան
ոմն
մահմետական
կառուցող
մանաւանդ
թէ
նորոգող
լինել
բերդին
`
յիւր
անուն,
եւ
այս
՚ի
դէպ
գայ
Ուզուն
Հասանայի
ԺԵ
դարու:
Յանուն
համօրէն
գաւառին
կոչի
ուրեք
Բերդ
Բասենոյ
`
քաղաքաւն
հանդերձ,
զոր
օրինակ
Թովմա
Մեծոփեցի
`
աստ
ասէ
զտէր
նորա
թուրք
Չաղագայ
`
400
արամբք
եկեալ
յօգնութիւն
Ամիրէ
զտինի
`
տիրողին
Արճիշու,
ընդդէմ
Գարա-Եուսուֆի:
Բերդն
բոլորաձեւ
՚ի
կրային
տափաքար
բլրի
1700
վերագոյն
կալով
կարկառի
՚ի
քաղաքն
`
՚ի
Հս.
եւ
Հս.
Մ.
իբր
300
Չ.
շրջանակաւ,
ոչ
աներկեւան
կացուցանէ
զայն
՚ի
ռմբակոծութենէ.
այն
զի
եւ
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
բարձրագոյն
քարաժայռ
՚ի
վերայ
հային.
վասն
որոյ
եւ
յառաջնում
նուագի
արեւելեան
պատերազմաց,
(1829
՚ի
5
յուլիսի,
ն.
տ.
)
Օսմանեանք
առանց
կռուոյ
թողին
զայն
Ռուսաց
եւ
մեկնեցան
՚ի
Կարին.
նոյնպէս
եւ
՚ի
յետնումն
`
յամին
1877:
-
Կրկնապարիսպ
է
բերդն
`
ժայռաձեւ
աշտարակօք,
անհաւասար
քառակողմն,
300
չափ
յերկայնութիւն
եւ
երիր
մասամբ
՚ի
լայնութիւն.
պարսպապատ
է
եւ
քաղաքն
իսկ.
վասն
որոյ
եւ
եռապարիսպ
համարի
Հասանգալէ,
եւ
այնպէս
անուանեաց
Նիւպըրի
(New.
berie),
հին
ուղեւոր
Անգղիացի,
որ
յամի
1581
էանց
ընդ
այն:
Երկու
դրունք
են
բերդին
յԵ.
եւ
՚ի
Մ.
կողմանս,
եւ
խրամ
զպարսպօքն:
Այլ
յանխնամութենէ
`
բազում
անգամ
ջուրն
ճապաղեալ
`
ախտաբեր
լինի
ամարանի,
եւ
վնաս
մեծ
գործէր
`
եթէ
ոչ
եւ
ախտահաւատք
ջուրք
բաղանեաց
առընթեր
կային:
500
տուն
բնակչաց
էր
քաղաքին
յառաջին
առմանն
՚ի
Ռուսաց,
որք
նախ
փոքր
մի
ամրացուցեալ
զայն,
ապա
եւ
զհին
ամրութիւնսն
խարխարեալ
մեկնեցան,
վարեալ
ընդ
իւրեանս
զՀայ
բնակսն.
յերկրորդումն
նուագի
նուազագոյնք
տունք
ասին
լինել:
Դոյզն
հետք
հին
բնակարանաց
Հայոց
նշմարին
՚ի
քաղաքին.
այլ
՚ի
քարաժեռի
միում
կարկառելոյ
՚ի
վերայ
բերդին
`
կայ
քարայր
ձեռագործ,
ծանօթ
ամենեցուն
մաղարա
կոչմամբ,
յորոց
ձեղուան
եւ
յորմունս
եղջերք
են
ցցուեալք,
ուստի
եւ
թուեցաւ
ոմանց
մեհեան
զոհագործութեան
եղեալ
՚ի
հնումն:
Ի
Հս.
եւ
՚ի
Մ.
բերդին
են
անարգիլ
քարակոյտք,
եւ
ստորեւ
նոցին
կոհակ
մի,
ընդ
որով
ապաստանին
ըմբռնեալքն
՚ի
մրրկէ:
Ի
կատար
լերինն
`
ջրամբարք
են,
հանդերձ
քարակտուր
ստորերկրեայ
ճանապարհաւ
որ
իջուցանէ
ի
գետեզերն,
եւ
ուխտատեղի
մի
Հասան-տէտէ
մականուանեալ:
Ի
նմին
կամ
յայլում
սենեկի
ետես
ճանապարհորդ
ոմն
`
եւ
վէմ
մի
պորփիւր
քաջ
յղկեալ,
իբր
4'
երկայն
եւ
2'
լայն,
եւ
մի
ոտն
բարձրութեամբ
՚ի
գետնոյ
՚ի
վեր,
՚ի
միջակին
փոսորակ
քառակուսի,
որ
թուեցաւ
ատրուշան
լինել:
-
Թէպէտ
եւ
չունի
Հասանկլայ
ցոյցս
ձեռագործս,
այլ
՚ի
բնութենէ
շքեղ
ընծայի
յոյժ,
զորմէ
այսպէս
գրէ
մերս
Հ.
Ներսէս
Սարգս.
«
Չիք
ուրեք
յայսոսիկ
կողմանս
գեղեցկագիր
վայր
քան
զսա.
մինչչեւ
ելեալ
՚ի
միջոց
անդր
բերդին,
տեսարան
ընդարձակած
աւալ
դաշտին
Բասենոյ
հիացուցանէ
զաչս,
իսկ
եթէ
՚ի
ներքնաբերդ
անդր
մտանիցէ
ոք
`
հասեալ
մինչեւ
ցծայր
շինուածոյն
՚ի
վերայ
անդնախոր
քարափանն
կառուցելոյ,
յափշտակեալ
յիմարին
միտք
ընդ
ահեղ
եւ
վսեմ
բարձրութիւն
եւ
ընդ
անօրինակ
ընդարձակութիւնն
`
յոր
ձգի
տեսութիւնն.
զի
ոչ
համօրէն
Վերին
Բասեն
միայն
առաջի
նորա
նկարի
իբրեւ
՚ի
հայելւոջ,
այլ
մասամբ
եւ
Ստորինն.
՚ի
հանդիպոյ
՚ի
բազում
հեռաստանէ
ափափայք
լերանցն
Թէքմանայ,
եւ
՚ի
դաշտին
գետն
Մուրց
եւ
Երասխ
մանուածաւալ
ընթացիւք
պտոյտքեալ:
Չկարեմ
որպէս
արժանն
է
զվսեմութիւն
վայրացն
՚ի
գրի
հարկանել,
այլ
նա
միայն
գիտէ
քաջ
`
որ
անձամբ
առ
տեղեաւն
կացեալ
եւ
չկամի
՚ի
բաց
անցանել:
Ներքնաբերդն
դատարկ
է
՚ի
բնակչաց
եւ
ամայի.
ամենայն
քարակերտ
շինուածք
եւ
գետնափոր
պահարանք
քանդեալ
եւ
կործանեալ.
միայն
պարիսպքն
անեղծ
կան:
Է
անդ
եւ
ստորերկրեայ
ճանապարհ
՚ի
վերուստ
մինչեւ
ցեզր
Մուրց
գետոյ,
որ
անընդմիջաբար
առ
բերդիւն
անցանէ.
՚ի
սկզբան
ընդ
այլ
աւերակսն
եւ
այն
եւս
խանգարեալ
է,
որ
եւ
արտաքուստ
երեւի
յանցանելն
առաջի
բերդին:
Արձանագիր
չիք
ամենեւին
ոչ
՚ի
վերայ
դրանց
արտաքնոյ
բերդին
եւ
ոչ
՚ի
վերայ
ներքնաբերդին:
«
Հայազգի
բնակիչք
բազում
էին
անդ,
այլ
ընդ
արշաւանին
Ռուսաց
գաղթեցին
առ
հասարակ,
մինչեւ
չմնալոյ
՚ի
նոցանէ
եւ
ոչ
մի,
եւ
արդ
տաճկաբնակ
է:
Տունք
եւ
այլ
շինուածք
եւ
սակաւաթիւ
կրպակքն
ըստ
օրինի
գեղջկաց,
եւ
ոչ
ինչ
այլ
նշանաւոր
՚ի
նմա
»:
-
Ի
ձմերանի
1631
եւ
2
ամին
Թաթարք
եկեալք
յօգնութիւն
Թուրքաց
ընդդէմ
Պարսից
`
բանակեցան
առ
Հասանգարէիւ:
-
Ի
սկիզբն
տարւոյս
(1878,
յորում
գրեմս
)
աստ
մեռաւ
քաջ
զօրավարն
մերազնեաց
Բեհրուդ
Մարտիրոսեան
Շելկովնիկեանց,
որ
առ
յոլով
տրութեանցն
՚ի
պատերազմին
նախընթաց
ամին
`
ամբարձեալ
էր
յայն
աստիճան
եւ
զինուորական
գաւառապետ
կարգեալ
Կարնոյ
՚ի
նուաճելն
զսա
Ռուսաց:
-
Հասանկլայ
հայրենիքն
է
Նէֆիի
քերդողի
Թուրքաց:
-
Զարդիս
իբրեւ
1500
երգ
բնակչաց
համարին
՚ի
Հասանկլայ,
յոլովագոյն
Թուրքք
եւ
Պարսիկք,
յորոց
ձեռս
կատարի
եւ
տուրեւառն
յաջողակ:
