Այրարատ

14. ԲԱՍԵՆՈՅ ՎԱՆՔ

Ի հիւսիսային արեւելակողման լերին Ծիրանեաց կառուցեալ է Բասենոյ վանքն ` անուանեալ Ս. Աստուածածին, այժմ Կարմիր վանք, որպէս ասեն, ՚ի Գրիգորէ Մագիոտրոսէ. փոքրիկ եւ հաստակառոյց եկեղեցեաւ, երբեմն գմբեթաւոր ` այլ այժմ խարխարեալ. առ որոյ դրամբ ցուցանիւր կարծեցեալ գերեզման Մագիստրոսի, եւ խաչվէմ բազմաստիճան, եղծ գրով. զոր ոմն ՚ի յետին առաջնորդաց տեղւոյն ետ խախտել ` առ ՚ի քննութիւն ինչ:

Յելս ԺԷ դարու եկաց ՚ի վանքս յայս ` Հայր մեր Մխիթար Աբբայ ` ՚ի սարկաւագութեան իւրում. եւ պատմէ, յաւուր միում կալով առ դրան եկեղեցւոյն ՚ի զնին ծաղկաւէտ մարգացն ` ՚ի լանջակողմն լերինն, տեսեալ զի գային ուղեւորք ՚ի հասարակաց ճանապարհէն, ընդ որս եւ այսակիրք երկու. որք եւ անկեալք առ ոտս խորանացն որ յաջմէն եւ յահեկէ եկեղեցւոյն, կարգեցին զանուանս Սրբոցն, զմոռացեալսն ՚ի բնակչացն վասն ընդ երկար ժամանակս առ ահի ասպատակաց լքեալ լինելոյ տեղւոյն: Իսկ վայրն արդարեւ գեղեցկագիտակ է յոյժ, շուրջահայեաց ՚ի վերայ ընդարձակութեան ծովածաւալ դաշտին, յորում չերեւի բնաւ ծառ կամ թուփ եւ ոչ առապարք եւ փոսք. այլ մանուածաւալ խաղացք եւ խառնուրդք գետակաց ՚ի մատռուակն Այրարատայ ` յԵրասխ: Ոչ լոկ քաջ դիպան է տեղին ՚ի տեսլեան բնութեան, այլ ճահողակ ընտրեալ իբրեւ նախամարտկոց պաշտպանութեան Կարնոյ եւ Կարուց, եւ եռաձիգ շահռահ պողոտայից որ տանին ՚ի նոսա եւ ՚ի Պայէզիտ ընդ հարաւ արեւելից: Իբրեւ կիսով փարսախաւ հեռի ՚ի քաղաքէն յարեւմտից հարաւոյ, եւ ՚ի նմին կողման գետոյն ` կան բովք Աղբորակ, եւ անուանի Ջերմուկքն ` յանուն Դարիւնից յիշեալք ՚ի հնումն, եւ այժմ յանուն Հասանգալէի, 5100' բարձր յերեսաց ծովու առ գետեզերբն. շատք ՚ի հարաւոյ կուսէ, բազմաթիւ եւ բազմորակ են ցայտք ջրոցն զանազանելոց աստիճանաւ ջերմութեան  եւ համով, է որ ծծմբային եւ է որ երկաթահամ կամ աղային. ջերմագոյնն է իբրեւ 30 րէօմ. եւ յակն անդ բղխմանն մինչեւ 39 եւ 40. նաեւ ՚ի միջոյ իսկ գետոյն ցայտեն պղպջան գետնաբուղխ ջերմուկք: Ըստ քննութեան Ապիխայ, ՚ի հասարակի ածղուտ են ջերմուկքն իբրեւ 92/100 մասամբ, սակաւ ինչ ունելով մասն երկաթային. արձակի եւ դոյզն ինչ հոտ նաւթի: Բաղանիս ` նախ Անատոլեայ, ասեն, զօրավարին Թէոդոսի Փոքու հաստատեալ աստ, որպէս եւ ՚ի Կարին. եւ են այժմ երեք, երկուքն ծածկեալք գմբեթաւորք, եւ մին մեծ աւազան ութանկիւնի քարորմով, իբր 30 ոտնաչափ տրամագծաւ, յորոց վերայ ամբառնայ գմբէթ գեղեցիկ, ըստ ոմանց ` հռոմէական կամ բիւզանդացի ճարտարապետութեամբ, եւ ըստ այլոց ` շինած Իսմայելի ուրումն մաքսապետի Կարնոյ, բայց հնութեան ունի կարպարանս. կարծեաց ոմն ՚ի մերոցս ` զուգաժամանակ զուգակ մնիրայից Կարնոյ քաղաքի: - Յերի սոցին յանցս կարաւանաց ՚ի վերայ գետոյն արկեալ երեք կամ չորեքակնեայ կամուրջ քարաշէն, այլ մասամբ ինչ քայքայեալ եւ փայտեղինաւ կարկատեալ: - Ոչ միայն ջերմուկք եւ բորակ, այլ գետն ածուղ եւս յայտնեցաւ ՚ի սահմանս Հասանկլայի, այլ ոչ խուզեցան խնամով. նշանակք հրաբուղխ կազմութեան երկրին, որ յայտնագոյն եւս երեւի ՚ի Գարկպազար եւ ՚ի Կէրէկ լերինս: