ՈՐՈՇԵՑԱՔ
կանխաւ
հաւանօրէն
իմն
համարել
զարեւելեան
եւ
զանձկագոյն
մասն
Երասխաձորոյ
`
յանուն
Արշարունեաց.
զի
ոչ
է
մեզ
յայտ
ստուգիւց
`
որ
վայր
ձգէր
՚ի
հնումն
անուն
ձորոյդ.
գրաւէ՞ր
զողջոյն
իսկ
զԳաբեղէնս
`
որպէս
՚ի
յետին
դարս,
եթէ
ոչ.
կամ
եթէ
Գաբեղեանքդ
`
յառաջ
քան
զսկիզբն
Դ
դարու
`
ց
'
որ
վայր
ժառանգէին
զերկիրն
ընդ
արեւելս.
եւ
պարզաբար
եւս
ասել,
որո՞ւմ
գաւառի
`
ըստ
քաղաքական
տեսչութեան
`
վիճակեալ
էր
բնական
մասնդ
այդ
Երասխաձորոյ,
եւ
զիա
'
րդ
կոչէր:
Թուի
ինձ
եթէ
յ՚Բ
դարէ
հետէ
արքունի
սեփականութիւնք
էին
կողմանքս,
եւ
թերեւս
յանուն
Երուանդայ
կոչէին
Երուանդունիք,
(
որիշ
՚ի
գաւառէն
որ
՚ի
հարաւային
Հայս
).
որպէս
եւ
Շիրակ
ինքնին
գաւառն
մեծ,
զոր
Տրդատ
ետ
Կամսարայ
որդւոյ
Պէրոզամատի
Կարէնեանն
Պահլաւի.
եւ
՚ի
վախճանել
նորա
`
յետ
եօթն
աւուրց,
«
Տրդատայ
մխիթարեալ
զգլուխ
որդւոյն
Կամսարայ
`
զԱրշաւիր,
զինքն
փոխանակ
ծնողին
սահմանելով,
ազգ
զնա
սերելով
յանուն
հօրն,
եւ
կարգէ
՚ի
թիւ
նախարարութեանց.
յաւելու
եւ
այլ
պարգեւս,
զքաղաքն
Երուանդայ
եւ
զնորին
գաւառն
մինչեւ
ցԿատար
Ձորոյն
մեծի
…
Իսկ
Արշակիր
սիրեալ
զգաւառն
`
յիւր
անունն
անուանէր
ԱՐՇԱՐՈՒՆԻՍ
քանզի
յառաջ
Երասխաձոր
կոչիւր
»:
Այլ
զի
արքայն
Տրդատ
յանուն
հօր
նորա
կոչեաց
զնախարարութիւնն,
՚ի
նոյն
եւ
տոհմն
կոչեցաւ
ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆՔ,
եւ
նշանաւոր
եղեւ
ընդ
դարս
հինգ
՚ի
Հայս,
եւ
արտաքոյ
`
՚ի
սպասու
կայսերաց,
բազում
գործովք
արութեան
`
՚ի
Յոյնս,
յԻտալիա
եւ
յԱփրիկէ,
վասն
որոյ
եւ
նախարարք
կամ
նահապետք
`
թէպէտ
կոչէին
տեարք
Շիրակայ
եւ
Արշարունեաց,
այլ
հայրանունաբար
միշտ
Կամսարական.
եւ
ոչ
միայն
ընդ
արեւելս
եւ
ընդ
արեւմուտս
բնիկ
ոստանին
իւրեանց
(
այսինքն
ընդ
Շիրակ
եւ
ընդ
Գաբեղէնս
),
այլ
թուի
եւ
ընդ
հարաւ
տարածեալ
Կամսարական
տոհմի
եւ
իշխանութեան.
քանզի
երբեմն
`
ըստ
եկեղեցական
վարչութեան
`
Բագրեւանդ
գաւառ
եւս
վիճակ
էր
Կամսարականաց
կամ
Արշարունեաց
եպիսկոպոսին,
որում
եւ
Շիրակ
գլխովին.
զի
ոչ
բնաւ
յիշի
Շիրակայ
եպիսկոպոս
յառաջին
դարս,
այլ
յետ
մահուան
Մովսիսի
Խորենացւոյ
ասի
բաժանեալ
Բագրեւանդայ
վիճակին
յԱրշարունեաց
անտի:
Այսպէս
եւ
միակ
տէր
կոչի
երբեմն
երկոցուն
գաւառացն,
Բագրեւանդայ
եւ
Արշարունեաց,
որպէս
Վարազտիրոց
յելս
կոյս
Ե
դարու,
Աշոտ
որդի
Սմբատայ
՚ի
կէս
Զ
ին:
Զպայազատս
մեծի
նախարարութեանս,
որ
գրեաթէ
հուսկ
բնաւիցն
եմուտ
՚ի
շարս
գահոյից
Հայոց,
այլ
բարձրագահ
քան
զյոլովս
կարգեցաւ,
եւ
գործովք
եւ
շինութեամբք
յոյժ
հռչակեցաւ,
արժան
համարեցայ
յիշել
՚ի
տեղագրութեան
գաւառին
Շիրակայ,
քանզի
այն
եղեւ
նախկին
արքայատուր
կալուած
նոցին
եւ
ընդարձակագոյն
մասն
ժառանգութեան.
զայս
միայն
յիշեցից
աստանօր,
զի
՚ի
խառնակութեան
ժամանակին
`
յետ
նահատակութեան
Վարդանանց
եւ
ցրուելոյ
իշխանացն,
ասի
Գրիգորի
որդւոյ
Հմայեկայ
եղբօր
Մեծին
Վարդանայ
ունել
առ
ժամանակ
մի
զՁՈՐՆ
ԵՐԱՍԽԱՅ
եւ
զԿաղզուան,
որպէս
եւ
զՎանանդ
եւ
զԲասեն.
այլ
՚ի
յաջորդելն
Վահանայ
`
միւսոյ
երբօրորդւոյն
`
Ներսեհ
Կամսարական
եւ
եղբարքն
կալան
զժառանգութիւն
իւրեանց,
յոր
եւ
հաստատեցան
արքունի
հրամանաւ
Պարսից,
եւ
պահեցին
յաջորդութեամբ
ցվերջ
Ը
դարու.
յորում
ժամանակի
նահապետն
Բագրատունեաց
Աշոտ
Մսակեր
`
«
գանձագին
արար
զգաւառն
Արշարունեաց
յազգէն
Կամսարականաց,
եւ
զարքունիսն
՚ի
Կոգովտէ
յԱրշարունիս
փոխեաց
».
յայտ
է
զի
նուազեալ
էր
յայնժամ
տոհմդ
հինգհարիւրամեայն,
զի
եւ
՚ի
պատմութեան
լռէ
այնուհետեւ
անուն
նորին:
Ընդ
Արշարունեաց
`
իմանալի
է
եւ
զՇիրակ
գնեալ,
քանզի
որպէս
այն
էր
գլխաւոր
վիճակ
Կամսարականաց,
անդ
եւ
Բագրատունիք
հաստատեցին
զոստան
իւրեանց,
վասն
որոյ
բնիկն
Արշարունիք
կամ
Երասխաձոր
`
չէր
մեծապատիւ
ինչ
տեղի,
եւ
ոչ
խնամեալ
իբրեւ
այնպիսի.
յոր
սակս
եւ
իշխեաց
համարձակ
ձեռնամուխ
լինել
Ջահապն
այն
Կայսիկ
`
զորմէ
վերագոյնդ
ճառեցաք
(
յէջ
54),
իբրու
փեսայ
Բագրատունեաց,
կին
ունելով
յայնմ
տոհմէ
`
զԱրուեսեակ
դուստր
Մուշեղին.
այլ
հարեալ
հալածեցաւ
՚ի
ձեռն
բնիկ
պայազատացն,
յորոց
կապտիլն
յիշխանութենէ
եւ
՚ի
թագաւորութենէ
`
անդէն
մուտ
գտին
եւ
յայս
գաւառ
Սկիւթացիքն
Սէլչուկեանք
աւերածուք,
յամի
1048,
եւ
յետոյ.
այլ
՚ի
սկիզբն
ԺԲ
դարու
՚ի
զօրանալ
Վրաց
`
Դաւիթ
թագաւոր
նոցին,
յամի
1119,
յայսմ
գաւառի
չարաչար
«
եհար
զբանակս
Թուրքացն,
մինչեւ
չմնալ
սգացող
՚ի
բանակս
նոցա
».
այլ
յետ
սակաւուց
դարձեալ
բռնացան
նոքա,
կամ
նոցին
օժանդակութեամբ
(
Շահի
Արմէնի
`
Խլաթայ
տեառնն
)
Թիրքաշ
`
որդի
Իւանէի
որդւոյ
Ապուլեթի
`
որ
զրկեալն
էր
՚ի
թագաւորէն
Վրաց
`
էառ
զԱրշարունիս
եւ
աւերէր
զսահմանս
Վրաց
(1132):
Յելս
կոյս
այնր
դարու
(
ԺԲ
)
Զաքարեանք
հաստատեցին
եւ
աստ
զիշխանութիւն
իւրեանց:
