Այրարատ

58. ՆՈՐ ԴԷՊՔ

Իսկ ՚ի մերում դարուս թիրախ եղեւ Կարս յարձակման եւ քինու Ռուսաց, որք զառաջինն յամի 1807 պաշարեալ զայն ` դարձան ձեռնունայն. յերկրորդում նուագին ՚ի մեծ արշաւանս իւրեանց եւ ՚ի գրաւել զմասն աշխարհիս Հայոց, եռօրեայ բուռն պաշարմամբ ՚ի ձեռն յաջողելոյն Բասգեւիչայ ստիպեցին անձնատուր լինել ( ՚ի 23 յունիսի, 1828): Թէպէտ եւ քաջիկ ամրացուցեալ էր զայն Օսմանեանց ՚ի ներքոյ, եւ արտաքոյ զշրջակայ բլուրսն ` մարտկոցօք եւ 151 հրանօթովք, բաց ՚ի միոյ կողմանէ արեւելեան հարաւոյ, յորմէ յարձակեցան նախ Ռուսք բանակ հարեալ առ Քիւչիւկ գեօղիւ. եւ ՚ի կնքել հաշտութեանն (1829) բազում ինչ բարձեալ ՚ի քաղաքէն եւ ՚ի բերդէն, եղծ զեղծ թողին եւ գնացին. արտասուեալ ասեն Բասգեւիչայ ՚ի լսել զդաշինսն ` որ թողուին անդէն զԿարս յՕսմանեանս: Այլ սոցա հարկ եղեւ դարձեալ նորոգել զբերդն, մանաւանդ ՚ի ծագել միւսանգամ թշնամութեան, եւ յերրորդ նուագի յարձակմանն Ռուսաց յամի 1855, յորում եւ յաջողեցան, սպարապետ կարգելով զԱնգղիացին Ուիլիէմս, որ բազում գիտուն սպայիւք մարտկոցս շուրջ զբերդաքաղաքաւն կանգնեաց, որպէս նշանակեցաք վերագոյն, եւ առաւել յարեւելեան հարաւային կողմանն ` որ տկարագոյնն էր, եւ անդ հաստատեաց զղակիշ բանակի իւրոյ պարսպափակ արարեալ. իսկ բուն բանակի սպարապետին Ռուսաց Մուրաւիէֆի ` ՚ի հարաւային արեւմտեան կողմն կայր. ՚ի կիսոյ յունիս ամսեան ցվերջ նոյեմբերի տեւեաց պաշարումն. բազում անգամ յարձակեալ վանեցան Ռուսք, եւ ՚ի միում նուագի իբրեւ 7, 000 ոգիք անկան ՚ի նոցանէ. վասն որոյ անյոյս լեալ ՚ի բռնի առմանէ ` պնդեցին զպաշարումն սովացուցեալ զքաղաքն, ուր ճարակէր եւ մաղձախտն յամսոց հետէ, եւ 1000 ոգիք մեռան: Վասն որոյ ստիպեցան պաշարեալքն անձնատուր լինել ( ՚ի 28 նոյեմբ. ) այլ երկարատեւ տոկ Կարուց զերծոյց զԿարին եւ զՓոքր Ասիա. զերծաւ ապա եւ Կարս ՚ի նուազել բաղդին Ռուսաց ՚ի Ղրիմ. բայց յառաջ քան զթողուլ սոցա զքաղաքն ( ՚ի 6 օգոստ. 1856), ըստ առաջնոյ նուագին հրով խանգարեցին զգլխաւոր ամրութիւնսն, եւ զտաճկագիր արձանսն բարձեալ ագուցին ՚ի պարիսպս բերդաքաղաքին իւրեանց Կիւմրոյ ` հակառակորդին Կարուց. եւ ՚ի պեղել զգետինն ` գտին անօթ բրտեայ հարիւրով պղնձեայ դրամօք Ռուսուդունայ թագուհւոյ, առ որով տեսաք նորոգեալ զաշտարակս քաղաքին:

Իսկ ՚ի վերջնում նուագի պատերազմի Ռուս-Թուրքաց, յամի 1877, Կարս ամրագոյն էր որպէս թէ ոչ երբեք, զոր օրինակ նշանակեցաք վերագոյն, երկոտասան արտաքին մարտկոցօքն, եւ իբր 300 հրանօթովք. եւ Ռուսք զառաջինն ՚ի կէս մայիս ամսոյ մերձեցեալ բաղխեցան միանգամ ընդ Թուրքաց եւ մեկնեցան. սպարապետն հայազգի Լօռիս Մելիքով ` հրաման ետ ՚ի հեռուստ իբր 45 հազարչափով շրջապատաւ պաշարել զքաղաքն, եդեալ զբուն բանակին ՚ի Մեծ Մէզրէ գեօղ ՚ի սահմանս Զարիշատայ. ուր եկեալ եւ կայսերեղբայրն Միքայէլ ընդհանուր հրամանատար ասիական բանակին, ՚ի սկիզբն յունիսի ` ետ սկսանել զռմբակոծութիւն քաղաքին: Բայց յառաջ քան զայն ( յ '30 մայիսի ) գունդ մի Ռուսաց ` գիշերայն պաշարեալ զՊէնկլի Ահմէտ գիւղ, կոտորեալ եւ հալածեալ էին զԵգերացի զօրս Թուրքաց: Զառաջինն ՚ի մարտկոցն Գարատաղ ` որ իբրեւ բանալի քաղաքին համարեալ էր ` ուղղէին Ռուսք զռմբաձիգսն մեծամեծս բերեալս ՚ի Կիւմրոյ, եւ ՚ի Թահմազ մարտկոց արեւմտակողմանն, յորում ՚ի 14 յունիսի հարան Թուրքք ՚ի բարձունս Չիֆտլիկ գեղջ, եւ կորուսին իբր 500 արս: Ի 23 ամսոյն երկիցս յարձակեցան Ռուսք բուռն զօրութեամբ ՚ի գրաւել զԳարատաղ, այլ վանեցան մեծաւ կորստեամբ, եւ յետ երկուց աւուրց, թուլացուցեալ զպաշարումնն, առ փոքր փոքր մեկնեցան ՚ի սահմանաց քաղաքին, զգացեալ զհասանել Մուխթար փաշայի յաղթական զօրօք ՚ի Կարս: - Յետ իբր երկուց ամսոց վերադարձան Ռուսք ՚ի սահմանս Թուրքաց, եւ զառաջինն յ '8 օգոստոսի բաղխեցան սակաւուք ՚ի լեառն Եահնի, եւ ոչ յաջողեցան. ՚ի 25 ամսոյն ` Թուրքք գիշերայն յարձակեալ առին զԳզըլթէփէ կոնաձեւ լեառն հրաբուղխ շիջեալ ` ՚ի սահմանս Շիրակայ. վանեալ անտի զՌուսս չարաչար հարուածովք, եւ բազում ճգամբ հանին մեծամեծ հրանօթս ՚ի կատար սեպ եւ ապառաժ կարմրասեւակ լերինն, որ ՚ի սակս գունոյն այսպէս կոչի. ՚ի  վաղիւն մեծաւ ճեամբ եւ բուռն զօրութեամբ յարձակեցան Ռուսք թափել ՚ի Թուրքաց զքաջամուր տեղին, անհնարին հրաձգութեամբ, որով հրաբուխն շիջեալ վերստին թուէր հուր ժայթքել, ասեն ականատեսք. այլ արիական ժուժկալութիւն Թուրքաց ՚ի դերեւ եհան զամենայն հնարս նոցա, որոց կորուսեալ անդ 3000 ոգիս, յետս ընկըրկեցան. ՚ի Թուրքաց անկան արք 400, եւ 1200 վիրաւորք: Վասն այսր գործոյ յաջողութեան ` Մուխթար փաշայ անուանեցաւ Յաղթող ( Ղազի ): - Ի սկիզբն հոկտեմբեր ամսոյ վերադարձան Ռուսք ՚ի կռիւն. գուն գործեալ զայս նուագ տիրանալ Եահնի լերանց, յորոց մեծն իբր 200 Չ. բարձր յերեսաց կոհակաձեւ բարձրաւանդակ դաշտին ` ամրացեալ էր պատուարօք, եւ փոքրն ՚ի բնէ դժուարամատոյց եւս էր, սակայն ոչ ունէին պահակս եւ մարտիկս ըստ բաւականի. վասն որոյ Ռուսք առաջնորդութեամբ Լօռիս Մելիքովի ` տիրեցին նախ (2 հոկտ. ) մեծին, կոտորեալ զգունդ Թուրքաց որք մահուչափ յամառեալ մարտնչէին. այլ ոչ կարացին ստնանել փոքուն, զոր պաշտպանէր արեւելագոյն մարտկոց ղակշին Կարուց. ՚ի նմին պահու եւ Բեհբուդ Շելկովնիկով հայ զօրավար վերջին գնդից ձախոյ թեւի Ռուսաց ` պատեալ զԱլաճա լերամբք ` յարձակէր ՚ի վերայ աջոյ թեւի Թուրքաց, ժամս հինգ ժուժկալեալ, մինչեւ զերծոյց զնա Լազարէֆ ընդհանուր զօրավար այնր թեւի. բայց այս գործ Բեհբուդի խաբեալ զՄուխթար ` յաջողեաց Ռուսաց զառումն Եահնեայ մեծի. 13 ժամ տեւեաց այս պատերազմն հզօր. յորում ՚ի միոյ միոյ երկոցուն կողմանց անկան ընդ մեռեալ եւ վիրաւոր աւելի քան 3000 արք: Ի վաղիւն (3 հոկտ. ) Մուխթար ջանացաւ նուաճել անդրէն զԵահնի, այլ ոչ յաջողեաց, եւ կորոյս իբր 2000 ոգիս. բայց եւ Ռուսք տեսեալ զաննկուն ընդդիմամարտութիւն Թուրքաց եւ զամրութիւն փոքու լերինն, գիշերայն լքին եւ զմեծն իբրեւ անջուր, եւ տեղի ետուն: Այլ իբրեւ ելիք զնոսին եւ Մուխթար յետ աւուրց, եւ փոխեաց զբուն բանակին յԱվլիար եւ յԱլաճա լերինս. վերադարձան կալան Ռուսք (18 հոկտ. ) զայն եւ զԳզըլթէփէ: Ի 14 ամսոյն Լազարէֆ զօրավար կալաւ զՇաթըր-օղլու լեառն, եւ Բեհբուդ զայլ լեառն ( Օրլօք ?) ՚ի հիւսիսոյ նորին բազում ճգամբ եւ արութեամբ, որ յաջողեաց Ռուսաց զվաղուի կռիւն եւ զյաղթութիւն, յորում առաջնորդէին ինքնին Մեծ դուքսն Միքայէլ եւ Լօռիս Մելիքով: Համայն զօրավար աջոյ թեւի 64 մեծամեծ հրանօթովք սկսաւ ռմբակոծել եւ հրձիգ լինել սաստկապէս յԱվլիար ` ժամս վեց. ուր 2000 Թուրքք միայն կային ամրացեալ պատնեշիւ եւ խրամով, այլ տկար հրանօթովք. վասն որոյ յետ երկար դիմակալութեան եւ կոտորածի բազմութեանն ` սակաւքն մնացեալք լքին զտեղին, յոր ժամանէին Ռուսք անխոնջ եւ նորահաս գնդիւք, մինչ զօրք Լազարէֆի եւ Բեհբուդի ունէին զբարձունս յարեւմտից Ավլիարայ ընդ մէջ Մաղարաճըգ եւ Վիզին գիւղից. ապա միաբան յարձակեցան ՚ի վերայ Ալաճա լերին, ուր բուն բանակին էր Մուխթարայ. որոյ տեսեալ զի վճարեալ է այնուհետեւ բաղդ պատերազմին, ելիք զբանակետղն եւ աճապարեալ զերծոյց զմասն մի զօրուն ՚ի Կարս. այլ բանակն որ ՚ի լերինն ` մարտուցեալ ցմուտս գիրեշոյն առաջնորդութեամբ քաջ զօրավարին Էօմէր փաշայի, ստիպեցաւ պայմանադրութեամբ անձնատուր լինել. եւ գերի եղեն Ռուսաց ` 7000 զօրականք, 250 սպայիւք, նոյնքան եւս թուին անկեալք ՚ի մարտին եւ վիրաւորք, հանդերձ փախստէիւք. իսկ Ռուսաց ասեն 1500 լինել ընդ մեռեալ եւ ընդ վիրաւոր: Այս առաջին մեծ յաղթանակ եղեւ Ռուսաց ՚ի Հայս ` յայսմ չորրորդ յեղանակի Ռուս-Թուրք պատերազմաց. վասն որոյ կայսրն շնորհեաց Միքայէլի դքսի ` զԱ աստիճան կարգի Ս. Գէորգեայ, եւ Լօռիս Մելիքովի զերկրորդն, որ մեծագոյն ՚ի շքանշանս նոցա համարին, Լազարէֆի եւ բեհբուդի զխաչ Գ կարգի, եւ այլոց ըստ պատշաճի:

Յետ յաղթութեանն Ռուսք հաստատեցին զբանակ իւրեանց ՚ի Տիքմէ ( էջ 78), ուստի առաքեցաւ Լազարէֆ ՚ի 22 ամսոյն հզօր գնդաւ ՚ի պաշարումն Կարուց, յորում պաշտպանէր Հիւսէին Ավնի փաշա, եւ ոչ կամեցաւ անձնատուր լինել ըստ թելադրութեան Լօռիսայ: Ի 5 նոյեմբ. յարձակեցան Թուրքք ՚ի վերայ Ռուսաց, եւ վանեցան. հետամուտքն մտին մինչեւ ՚ի մարտկոցն Հաֆըզ փաշա, այլ ստիպեցան թողուլ եւ դառնալ յետս. յինն ամսոյն  սկսան Ռուսք զհրաձիգ ռմբակոծութիւն. այլ խորհեցան գիշերային յարձակմամբ առնուլ զքաղաքն, որպէս եւ արարին յ՚ 17 - 8 նոյեմբ. յանկասկածս գոլով Թուրքաց. եւ նախ սեպուհն Մելիքով ազգական զօրապետին եմուտ ՚ի Սուվարի մարտկոց. ապա գունդն Կրապայ (Grabbe) ՚ի Գանլը, որ եւ անդ ՚ի կռուին մեռաւ, ՚ի նմին պահու այլ գունդք յարձակեցան եւ առին զՀաֆըզ փաշա մարտկոց զմեծամուրն Գարատաղ, որոյ պահապանաց կէս կոտորեցաւ անդէն եւ կէս փախեաւ յԱրապ մարտկոց. յորմէ վանեցին զյարձակեալսն եւ անդր. եւ այսպէս մի ըստ միոջէ ամենայն մարտկոցք աջակողման գետոյն նուաճեցան ՚ի Ռուսաց. բայց ոչ նոյնպէս յաջողեաց սոցա ՚ի ձախակողմն գետոյն, ուր մեծ կոտորած եղեւ ՚ի  նոսա առ Թահմազ եւ Չիմ մարտկոցօք. այլ առումն Արապ մարտկոցի, եւ յետոյ ներքնաբերդին ` եբաց նոցա զդրունս Կարուց, յորմէ խոյս ետ հրամանատարն Հիւսէին Ավնի, սակաւուք ոմամբք, քանզի շատք եւ ՚ի փախստեանն կոտորեցան ՚ի հետամտիցն Ռուսաց. եւ ամենայն անկեալք եւ վիրաւորք նոցա համարեցան աւելի քան զ՚ 6000, իսկ Ռուսաց իբր 500 մեռեալ եւ 1800 վիրաւոր. ամենայն զօրականն ՚ի քաղաքին, 17, 000, գերի անկան 800 սպայիւք եւ 5 փաշայիւք, 303 հրանօթովք եւ ամենայն զինուք եւ համբարով: Ի լուսանալ առաւօտուն (18 նոյեմբ. ) դրօշն ռուսական ծածանէր ՚ի վերայ ամենայն ամրոցաց քաղաքին:

Առումն Կարուց ոչ միայն յաւարտ հասոյց զարեւելեան պատերազմն Ռուսաց եւ Թուրքաց, այլ թերեւս եւ զապագայսն կանխեալ կարճեաց. քանզի բուն բանալի Օսմանեան տէրութեան անկաւ ՚ի ձեռս թշնամւոյն, եւ համբաւ նուաճման նորին ափշեցոյց զարեւելս. ուր ` անառիկ անմատոյց իբրեւ կոյս ոմն անբռնաբարելի համարիւր, որպէս Մէց Փռանկաց, եւ Վենետիկ Իտալիոյ, որք սակաւ ամօք յառաջ զնոյն առին փորձ, զյառաջադիմութեան պատերազմական հրաձիգ արուեստի եւ հարկի տեղի տալոյ բազմախուռն զօրութեան: - Գրեաթէ լի հազար ամաւ յառաջ սկսեալ յիշատակաց քաղաքին եւ բերդին Կարուց առ Աշոտով ( Ա ) յ՚Թ դարու, ՚ի նոյնքանիս ամաց ԺԹ դարուս այսպէս լրանայ ՚ի ձեռն Հայ զօրավարի վերադարձեալ յիշխանութիւն քրիստոնէից. նորոյ բաղդի թերեւս սկիզբն պատրաստեալ, փոխանակ այնքան արեան հապաղեաց եւ անհամար դիականց լայնատարր դամբանարան լինելոյ, յղփանալ ըստ երբեմն ժամանակի ` արգասեօք վաճառականութեան եւ արուեստից, եւ շրջակայ նահանգին ` բազմաբեղուն մշակութեամբ, որով բարգաւաճէր գաւառն ՚ի հնումն եւ ՚ի նորումս ՚ի ժամանակի խաղաղութեան: - Անգղիացին Քէր Բորդըր որ յամի 1819 էանց ընդ այն, գովութեամբ յիշէ զբազմութիւն գիւղորայից, զճարտարութիւն եւ զաջողութիւն երկրագործաց: Եւ միով բանիւ ազնուական կամ պատուական հովիտ կոչէ (this noble vale), որպէս հայրենակից նորին Աուգլէյ եւ նախորդ (1812) ազնիւ դաշտ (this fine plain): - Ոչ սակաւ գաղթականք առաքեցան ՚ի մարզից Ռուսաց ՚ի լնուլ բնակութեամբ եւ շինութեամբ զսահմանս Կարուց, յոր ըղձակերտ լինին եւ Հայք Շիրակացիք: - Ի դէպս յետին ամաց նշանակելի է աղիտաբեր ողողումն ջրոց ՚ի քաղաքին ՚ի սկիզբն գարնայնոյ 1887 ամի (6 ապրիլ ):