Այրարատ

68. ԿՈՂԲ

Ի մտից հիւսիսոյ Չնչաւատայ կիսով փարսախաւ հեռի եւ իբր փարսախաւ եւ կիսով յԵրասխայ ` ՚ի գոգաձեւ վայրի կաւային գետնի, շրջապատելոյ հրաբղխային բլրօք, առ խաղիւք ինչ Վերդեմարգայ ` կայ հռչակագոյն շէն գաւառին Ճակատուց, Կողբ գեօղաւան, ընթերակայ Աղահանքիւն եւ հայրենիք գոլով յստակագոյն գրչի եւ թարգմանչի հայերէն լեզուիս ` Եզնակ կամ Եզնիկն կոչեցելոյ, յառաջին կէս Ե դարու. որոյ աղագաւ եւ նախ առաջին նուագ յիշի գեօղն, որ յայտ է թէ եւ հազարամեայ դարու յառաջ ծանօթ էր վասն աղին: Նշանական իմն թուի Կողբ կոչումն, զի գտանի յայն անուն եւ գաւառ մի ՚ի Գուգարս: - Այժմեան գեօղն կամ աւանն բնակեալ ՚ի Հայոց իբրեւ 400 տանց ` թատերաձեւ կառուցեալ է ՚ի ստորոտս բլրոց, կաւակերտ տամբք եւ անձուկ փողոցօք, նշանաւոր ձեւ ունելով զխիտ առ խիտ աշտարակսն բոլորշիս ` ապաստանարանս ասպատակաց. այլ ՚ի հնումն վայելչագոյն եւ մեծաշէն եւս յայտնի գոլ, զի եւ քաղաքագիւղ կոչի, եւ աւերակք ինչ երեւին տակաւին. որպէս, երեք եկեղեցիք, մին մեծագոյն եւ հաստահեղոյս կաթողիկէ, հայկական ոճով, կարմիր կճափայլ վիմօք. եւ մին թուի կառուցեալ յաւուրս կայսեր Հերակլի եւ Եզրի կաթողիկոսի, որ ընդ Աղահանիցն ժառանգեաց ՚ի նմանէ եւ զերրորդ մասն Կողբայ, ըստ պատմչաց մերոց: Մատուռն մի եւս ցուցանեն արդ յանուն քաջիմաստն եւ քաջաբանին Եզնըկայ, որում արժան իսկ էր նուիրել անդ յիշատակարան վայելուչ: Այժմեան եկեղեցին անշուք է եւ անգմբէթ: - Յիշատակի առ հինս ընդ նշանաւոր կամ նշանագործ խաչից ` եւ Կողբայ Ս. Նշան: Թուի հին եկեղեցւոյնաւերեալ յԱրաբաց յամի 774, յորում եւ զՔաղէն եւ զԹալին աւերեցին, կոտորմամբ բնակչացն: Իսկ մեծագործ եկեղեցին այն որ արդ երեւի աւեր ` թուի կառուցեալն ՚ի սպարապետէն Աշոտոյ յելս Թ դարու, « բազմածախ փարթամութեամբ », որպէս ասէ պատմիչն Յովհ. կաթողիկոս. եւ յայտ է զի արքունի կալուած էր, որպէս վայել էր լինել, ՚ի սակս աղահանիցն. այլ զի ՚ի շփոթութեան ժամանակին ` ՚ի դառնալ Աշոտոյ Երկաթի ՚ի Բիւզանդիոնէ « եւ մեծ դաստակերտն Կողբ դիմագրաւ ընդդէմ նորա գտանէին չարութեամբ, ոչ երբեք հաւանական միտս ՚ի հնազանդութեան սակի ստացեալ, վասն այնորիկ իսկ ՚ի գերութիւն Յունականացն զնոսա մատնէր »: Բայց զի անդրէն յարքունիս գրաւեցաւ տեղին, տայ գուշակել եւ արձանագիր Յովհաննու արքայի յամի 1038, որ եւ զայգի մի իւր ՚ի Կողբ ` պարգեւէ Հոռոմոսի վանաց, որպէս եւ այլք սոսկականք նուիրեալ են զկալուածս իւրեանց որ ՚ի Կողբ ` ուխտատեղեաց կամ եկեղեցեաց. եւ այս նշանակ քաջաբերութեան եւ մշակութեան Կողբայ: Յորոց մի եւ Որդիկ երէց որդի Դաւթի, թոռն Պառաւ երիցու, զայգին իւր Պառաւենց եւ զդաստակերտ տուն իւր ` պարգեւեաց Աջոյ-առճի վանաց յամի 1288: - Պարարտութիւն երկրին ՚ի հողոյ եւ յաղէ, յորմէ եւ բարեկեցութիւն բնակչացն, առիթ եղեւ բազում անգամ եւ վտանգաց նոցին, որպէս անդ ուրեմն առ Արաբացւովք. եւ յետ վեց հարիւր եւ աւելի ամաց յելս ԺԴ դարու, առ Լէնկթիմուրաւ. ասպատակք սորա երիցս սփռեցան ՚ի կողմանքս, նախ յամի 1387, զՍուրմառի աւերելով, այլ Կողբայ ոչ կարելով ստնանել, վասն քաջութեամբ պաշտպանելոյ Մարտիրոսի ՚ի Բարդող լերին, որպէս ՚ի վերդ յիշեցաք. եւ երկրորդ անգամ յամի 1393, յորում կողոպտեցին եւ զԿողբ, բայց բնակչացն նախատես լեալ ` փախստեամբ զերծան ՚ի կոտորածէ: Ի սկիզբն ԺԷ դարու նոյն օրինակ ասպատակ Ճէլալեաց եհաս եւ ՚ի սահմանս Կողբայ: Յայսմ ամենայնէ հարկ էր տապալել եւ անհետանալ հին եւ հոյակապ շինուածոց աւանին եւ վիճակին, այլ ոչ ՚ի սպառ անշքանալ եւ աղքատանալ տեղւոյն, վասն ճոխութեան աղբերցն, այսինքն աղահանից ` որ առ երի կային. եւ արժանի է ուշոյ, զի ՚ի Կողբ ` յետ այնքան անցից եւ հարուածոց ` հաստատուն մնացին բնիկքն, մինչ գրեաթէ համօրէն գեօղք վիճակին ` անխառն թաթարաբնակք են այժմ, որպէս թուի յաւուրց Լէնկթիմուրի սկիզբն առեալ սահման սոցա. այլ եւ ՚ի ԺԵ դարու տակաւին ոչ սակաւ բընիկ Հայս լինել ՚ի կողմանքս ` գուշակէ եպիսկոպոսն  Կողբայ Յակովբ, զոր Մեծոփեցին յիշէ: - Առ աւերեալ եկեղեցեօքն ` են եւ խաչարձան գերեզմանք, յորոց  նշանակի մին Դաւթի որդւոյ ԽոճամիրայԴ յամի 1580 եւ միւս Պարոն Բաշայի, որդւոյ Պր. Թաթարի, զոր նախանձեալ այլազգիքն  վասն քաջութեանն ` սպանին ՚ի Նորակերտ կամ Չորակերտ, որպէս թուի ` ՚ի Ջ թուին (1451): - Երկու եկեղեցիք են այժմ Հայոց ՚ի Կողբ, Ս. Գեորգ եւ Ս. Աստուածածին:

Ի ստորեւ Կողբայ ` առ եզերբք գետոյն Վարդեմարգայ կամ Չնչաւատի չիք այլ գեօղ կամ չէն մինչ յանկումն նորին յԵրասխ ` ՚ի Մ. կուսէ Սուրմառոյ, բայց միայն յանկեան անդ երկոցուն ջուրցն ` գեօղն Թուրապի:

Իբրեւ զուգահեռական  կամ նոյնաձիգ  ուղղութեան  Ագարակ գետոյ ` գետակ մի եւս ՚ի նոյն ՚ի հարաւային սահմանաց գաւառիս իջանէ ՚ի հիւսիս, եւ ընդ մէջ բերանոյ Վարդեմարդայ  եւ Սուրմառոյ, գոգջիր առընթեր նոցին թափի յԵրասխ: Առ սովաւ եւ յելից սորին մինչեւ ՚ի սահմանս բնիկ վիճակին Սուրմառոյ ` գեօղք եւ չէնք սկսեալ ՚ի հարաւոյ, են Ասլան հանգրուան, Գզըլպուլագ հանգրուան յաջմէ գետոյն, յորոյ յարեւելից Եաղլի գիւղ. ՚ի Հս. սորա Հիւսեինքենտ հանգրուան, ՚ի սորա Հս. երկու գեօղք Մեծ եւ Փոքր Գաթըթլու, յորոց մտից առ գետեզերքն ` Թաուզ- կեօլ գեօղ. եւ ՚ի Հս. սորա յաջմէ ջրոյն ` Կիւլլիճե, եւ սակաւուք հեռի ` Մօլլա-զամիր. յորմէ հիգ մղոնոք ստորեւ յահեկէ գետոյն ` Փիրսախ գեօղ, եւ եւս խոնարհագոյն յելից աղահանիցն ` Փիրալի գիւղ. աստի եւ անդր չիք այլ չեն: Բայց մերձ ՚ի սահմանս Սուրմառոյ վիճակին ` ընդ մէջ սորա եւ գետահովիտ ` ամբառնայ Օ. լուքլու լեռնակ 1630 Չ. բարձր, յորոյ հարաւոյ չորիւք մղոնոք ` կայ Մարզպան հանգրուան կամ ձմերոց. եւ ՚ի սորա Հր. երկու մղոնաւ ՚ի բացեալ ` Կիւլ Ահմետ գիւղ.