Այրարատ

70. ՍՈՒՐՄԱՌԻ

Այս վիճակ կամ մասն ` հնոյ գաւառին Ճակատուց պատկանեալ, կայ ընդ մէջ Երասխայ եւ նախագրեալ վիճակին Կողբայ կամ Բարչենիսայ. եւ զի ոչ երեւին ՚ի սմա որպէս ՚ի նախագրեալքս ` հովիտք գետոց, այլ վայրք ամայիք ՚ի մեծ կէս երկրին ՚ի հիւսիսակողմն, ըստ ընթացից Երասխայ կայ մեզ խաղալ ՚ի նշանակել զսակաւ ինչ շէնս որ գտանին ՚ի խաղս նորին, եւ իջանել ՚ի հարաւակողմն ՚ի լեռնոտսն, ուր առաւել երեւին շինութիւնք: Ի պէտս բուսաբերութեան ամայի վայրացն ` բնակիչք կողմանցն բազում խնամով առուս հատեալ արբուցանեն զարտորայս բրնձոյ եւ բամբակի եւ սրոհնդոյ (Ricinus), որք առաւել ջրակարօտք են: Ի խոպան վայրսն աճէ առատութեամբ սէզն Կատուոտն (Aeluropus levis, Trin. ), յոր կռուին Որդունք կարմրոյ: Ժրութիւն բնակչացն մերազգեաց օժանդակութեամբ ջրոց եւ մեղմ կլիմայի ` արդիւնական գործէ զերկիրն, յոր եւ յաւելին յամս 1876 - 80, ծամաքեցուցեալ զԳարա-կէօլ լիճ ` որ ընդ մէջ էր Իղտիր Մաւայ, Պահլաւի եւ Արհաճեայ: Ի բերս երկրին ընտրելագոյն են պտուղքն, դեղձ, շլոր, սեխենիք, եւ ՚ի սոսին Դուդմա կոչեցեալ տեսակն. բերէ եւ կնճիթ եւ ծխախոտ. իսկ ցորեան ` թէպէտ եւ համեղ ` սեւագոյն է. խաղող առատ, այլ գինի ոչ ազնիւ: - Բնակեն ՚ի վիճակիս եւ Պարսք եւ Քուրդք եւ Եզտիք, յետինքդ ընտրելագոյն են Հայոց, իսկ առաջինք ` ատելիք քան զայլս:

Գլխաւոր շէն վիճակին եւ համանուն ` է Սուրմառի, որ եւ Սուրբ Մարի ըստ նախնեաց, եւ Սիւրմէլիւ ըստ Թուրքաց եւ ըստ արդի կոչման, եւ կայ ՚ի գլուխ վիճակի իւրոյ ՚ի վերայ Երասխայ, մերձ ՚ի խառնուրդս Վարդամարգ գետոյ եւ ՚ի Թուրապի գիւղ. ՚ի հարաւային ստորոտս Խաչթէփէ լերին, զորով քերէ Երասխ խոխոջանօք, ՚ի հրաբղխային հերձակտուր խանձքար երկրի: Ի վերջ կոյս Բագրատունեաց հարստութեան, որ է ՚ի սկիզբն ԺԱ դարու, յերեւան գայ տեղիս ՚ի պատմութեան, զոր հեղինակք ԺԳ դարու եւ Մեծոփեցին ՚ի ԺԵ ում ` կոչեն Սուրբ Մարի, համարելով յանուն սրբոյ միոյ Մարեայ կամ Մարինոսի, սակայն հնագոյն յիշատակող Լաստիվերտցին, որպէս եւ յաճախ սովորութիւնն ` կոչէ Սուրմառի, զոր եւ բերդաքաղաք վկայէ լինել, ուր ամրացաւ Վեստն Սարգիս յամի 1042, յորժամ ստիպեցաւ թողուլ զամրոցն Անոյ. եւ անդ ՚ի բանակի եւ ՚ի խորանի իւրում ` Գագիկ նորընծայ թագաւորն « ձերբակալ արարեալ զնա ` մտանէ ՚ի քաղաք թագաւորութեան իւրոյ. եւ զոր պարտ էր զապստամբն բառնալ ՚ի կենաց, նա զՍաւուղայն խորհեցաւ, զերկրորդ Ագագ խնայեալ ` ընդ իւր ՚ի կառսն նստուցանէր ». ասէ նոյն յիշեալ պատմիչ: - Յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց եւ ՚ի տիրել Թուրքաց Սէլչութեանց ` մի յաւուր եւ յիշխանանիստ տեղեաց նոցին եղեւ Սուրմառի, յորոյ ` հանդերձ այլովք ` ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու թափեաց զայն քաջ սպասալարն Զաքարիա. այլ արդէն աճեցեալ էր անդ բնակութիւն այլադենիցն, զի եւ ՚ի կէս այնր դարու ընդ մեծարոյ անձինս այրարատեան կողմանց ` կարգի Շեխն Սուրմառոյ. բայց զի եւ Հայոց ոչ էր յայնժամ լքեալ զտեղին ` յայտ է ՚ի յիշատակէ արքեպիսկոպոսի գաւառին ` Մարկոսի, որ յառման տեղւոյն ՚ի Թաթարաց ` յամի 1238, « մատնեալ եղեւ ՚ի ձեռս անօրինաց, նա եւ եղբարք իւր եւ ազգատոհմ իւր. եւ ոչ ուստեք կայր օգնական գերելոցն: … Զեպիսկոպոս զայս ` իշխան ոմն ՚ի գերելոցն ` որ անունն Քուրդ ասի, ( Հայ ազգաւ կամ կրօնիւք ), յիշատակ նորա օրհնութեամբ, ազատեալ յանօրինացն ». եւ գնաց ՚ի Հռոմկլայ: Վկայէ եւ Կիրակոս պատմիչ, զի « սակաւ ամօք յառաջ առեալ էր զնա ՚ի Տաճկաց ` Շահնշահի եւ Աւագին ( որդւոց Զաքարիայ եւ Իւանէի ), եւ դեռ եւս կարկատեալ էին. յանկարծակի եհաս ՚ի վերայ նոցա մի ոմն յաւագացն զօրօք բազմօք, որում անուն էր Գարա Բահատուր. եւ վաղվաղակի ա ' ռ նա, եւ զոր ինչ եգիտ ՚ի նմա յափշտակեաց »: Յետ ամաց հարիւր եւ յիսնից (1387) աշխարհաւերն Թիմուր ` յԵրնջակայ եկեալ « ՚ի վերայ երկրին Ճակատուց ` էառ զքաղաքն Սուրբ Մարի, եւ ՚ի հիմանց տապալեալ զամուրն մեր, զոր էր ամրափակեալ պատուական ազգին Բագրատունեաց, եւ գերեաց զամենայն քաղաքն եւ զշրջակայ գեղորայսն »: - Ի հարաւոյ կուսէ շինին կայ ամուր Բերդն Սուրմառոյ յ՚ 982 Չ. բարձու. այլ երկոքին եւս արդ ամայիք են. վիճակապետն նստէր յԱմարաթ գիւղ ՚ի ստորեւ առ եզերբ Երասխայ, զոր եւ յառաջագոյն յարդարեալ էր Քուրդ իշխող կողմանցն Հիւսէին Աղայ, այլ ՚ի պատերազմին Ռուսաց եւ Պարսից աւերեցաւ եւ տեղիս այս, եւ Հիւսէին անցեալ գնաց ՚ի Պարսս: