Այրարատ

73. ԻԿՏԻՐ

Յարեւելեան մասին ճղատեալ խաղից Երասխայ, իբր վեց մղոնաւ յելից Գալֆարու  գեղջ կայ բարգաւաճագոյն  չէն կողմանցըս եւ համօրէն  գաւառիս, Իկտիր կամ Իղտիր, որոյ ուրոյն մասն է Իղտիր Մաւա յելից կուսէ, աւան Հայոց 550 տանց եւ 70 տանց Պարսից. թուի ՚ի հնումն սեփական Այրարատեան գաւառաց վիճակեալ: Գլխաւոր կենդրոն է առի եւ տրի եւ ժրութեան մերազնեայց, միանգամայն եւ քաղաքական տեսչութեան, եւ ՚ի վերջին պատերազմունս (1877) զինուորական շարժմանց. յոր ակն եդեալ էր Թուրքաց ` ձեռն արկանել յետ յաղթութեան իւրեանց ՚ի Տաղար, այլ ոչ աճապարեցին. եւ զօրավարն Տէր Ղուկասով ` ճարտարութեամբ ճողոպրեաց եւ զգունդ իւր եւ զգաղթականն Հայոց, եւ հասոյց այսր ( ՚ի յուլ. 1877), եւ արծարծեալ զզօրն եւ յաւելեալ ՚ի նոյն նոր գունդս ` յետ սակաւ աւուրց (8 յուլ. ) մեկնեցաւ փութալ թափել զպաշարեալսն ՚ի բերդին Պայէզիտայ: Եկեղեցի Իկտիրայ կոչի յանուն Ս. Սահակայ. իսկ Իկտիր-Մաւայի ` Ս. Գէորգ:

Առընթեր Իկտիր-Մաւայ ՚ի Հս. կուսէ կայ Պահարլու գեօղ. եւ ՚ի Մ. Հս. սորա մղոնաւ ՚ի Հր. Օյուպայ ` Ախվեյիս, յորում 120 տունք են Հայոց, ՚ի սորա Հս. երկու մղոնաւ հեռի ` Բլուր գիւղ մեծ, 200 տամբք Հայոց. յելից նորին Գզըլ-Զաքիր կամ Զաքիրլու. ՚ի սորա Հս. սակաւուք հեռի ` Բանիկ. եւ ՚ի սորա Հս. Ալէթլու, եւ ՚ի Մ. Հս. Գազանճի կամ Ղազանչի պարսկաբնակ: Ի գեղջս յայսմիկ գտաւ յամին 1886 բեւեռաքանդակ արձանագիր ՚ի բոլորակ վիմի, զոր է տեսանել ՚ի պատկերիդ ( Թիւ 47): Դարձեալ եւ սակաւուք հեռի յԻկտիրայ (2 վերստ ) ընդ կողմն Մասեաց ` գտեալ էին յառաջն յամի 1881 բեւեռաքանդակ արձանագիր մեծ, եւ հին դրամք: Այսոքիկ թերեւս ՚ի հնումն վիճակէին Արագածի եւ կամ Մասեաց Ոտին գաւառաց Այրարատայ, հանդերձ այլովք մերձաւորօք, որք յելից կուսէ սոցին, ընդ մէջ այժմեան  Վաղարշապատ վիճակի եւ հիւսիսային արեւմտեան Ոտից Մասեաց. ուր երկայն լիճ մի կամ երկու ճահճաձեւ լիճք, միացեալք ` ընդունին առուակս մանունս ` յարեւմտից կուսէ գաւառիս. որոց ՚ի Հս. մերձաւորագոյն գիւղ մի է մեծ եւ այգեւէտ Մաքաքլը, եւ նոյնանուն պահակատուն Ռուսաց ` յարեւելից կուսէ ՚ի ստորոտս մեծ լերին: Ի Հս. Ել. նորինԳարաօյունլու գիւղ փոքր, այլ մեծատարած այգեօք  եւ պարտիզօք եւ պահակատամբ: Ի Հս. Մալաքլեայ ` Թեճիրլու, եւ հուպ նմին ՚ի Մ. կուսէ Էվճիլեր, երկօքին եւս բազմաբնակք  են ՚ի Հայոց. նոյնպէս եւ Նաճաֆլը. յորոց ելից մինչեւ ցԵրասխ ` կան թուրքաբնակքն Զիլիֆքեար, Կեճամա, Շիրաղա, Ճանադապատ, Թօխանշահլու Քաճար, եւ Թօխանշահլու-Պայադ. առ սովաւ եւս ՚ի ներքոյ Դավութլու անուանեալ հողաբլրի գտակ ( յամի 1886) բեւեռաքանդակ արձանագիր մի: Ի հիւսիսոյ սոցին Ամիրադ, Հիւսեինքենտ,  Սաֆարգուլու, փոքր գեօղք. մերձ նոցին մեծագոյնն Մուրշուտ-Ալի-ղշլաղը, որպիսի է եւ հայաբնակն Ալիճան մերձ յԵրասխ. եւ համանուն նմին հանգրուան առ գետեզերբն,  ուր եւ միւս հանգրուան ` Անտոն անուն. եւ բացագոյն իբր չորիւք մղոնոք ` Դիզա ` կամ Սիւլեյմանապատ: