Այրարատ

81. ՀԻՆ ԹԱԼԻՆ. ՆՈՐ ԹԱԼԻՆ

Յարեւմտակողմն յիշեցելոց գիւղորայիցդ  եւ ՚ի Հր. Օսուխլու լեռնակին, երկու մղոնաւ բացագոյն, եւ իբր չորս կամ հինգ մղոնաւ ՚ի Հր. Մաստարայ ` ՚ի սարատափի կայ Թալին, Հին վերաձայնեալ յարդեաց, յորոշումն  յայլմէ գեղջէ ժամաւ ՚ի Հր. նորին եղելոյ, բնակեալ ՚ի Հայոց 0 տանց գաղթելոց ՚ի Ղարսայ, յերկրորդ Ռուս Օսմանեան պատերազմին. եւ վասն գրիցն ՚ի լեռնոտին ` կոչի ուրեք եւ Թալնոյ Ոտն, նշանաւոր է ոչ միայն հնութեամբ եկեղեցեացն  այլ եւ յիշատակօքն, որք գրեաթէ զանցանեն զփրկչական թուականաւն. քանզի յիշի նախ յաւուրս Արշամայ նախորդին Աբգարու, զի մինչ նա զԵնանոս կամ զԱնիանոս Հրեայ իշխան բագրատունի ՚ի տանջանս մատնէր եւ ՚ի կախաղան, վասն զերծուցանելոյ նորա զՀիւրկանոս զգրեալ քահանայապետն Հրէից քսութեամբ Զօրայի նահապետին Գաթունեաց, եւ ՚ի հաւանել նորա առ ահի մահուան որդւոյն  եւ իւր ` ՚ի կամս արքայի ` յուրացութիւն, բարեխօս նորա Ջաջուռ Արծրունի, « աղխիւ եւ ամենայն պատրաստ կազմութեամբ բնակեցուցանէ ( զնա ) ՚ի կողմն Արագածոյ, ՚ի գիւղն Թալին կոչեցեալ: Սա առաջին ՚ի տանէն Բագրատունեաց եկեալ կայանայ զայսու կողմամբ Այրարատեան  նահանգի. եւ առնու Ջաջուռ զդուստր Ենիանեայ կընութեան Սահակայ որդւոյ իւրոյ, որում անուն կոչէր Սմբատուհի »: - Ծանօթ էր տեղիս եւ յԲ դարու ` յոյն աշխարհագրին Պտղոմեայ ` որ Թալինա կոչէ. յետ այնր ոչ յիշի տեղիս մինչեւ յետ կիսոյ Է դարու. յորում ` Ներսեհ Պատրիկ Կամարական  կանգնեաց ՚ի հիւսիսակողմն  աւանին ` զփոքր եկեղեցի  Տիրամօրն ` ՚ի կարմրախայտ  քարանց  անսիւն  գմբեթաւորեալ որ եւ անկործան մնայ ցարդ վասն ամրակառոյց  շինուածոյն, միով սեղանով եւ միով դրամբ ՚ի հարաւոյ եւ արձանագրեալ աստի եւ անտի արեւմտեան պատուհանին ` այսու ձեւով ( թիւ 52) եւ ընթեռնլի. « Ես Ներսեհ ապի ( հիւ ) պատ Պատրիկ, Շիրակայ եւ աշարունեաց Տէր, շինեցի զեկեղեցիս յանուն Սրբոյ Աստուածածնին ՚ի բարեխաւսութիւն  ինձ եւ Շուշանայ ամուսնայ իմոյ եւ Հրահատայ որդւոյ մերոց »: - ԶՆերսեհ  լինել երբեմն  ՚ի Թալին ` վասն շինութեան կամ վասն այլ իրիք ` վկայէ եւ ժամանակակիցն Անանիա Շիրակացի ՚ի թուաբանական  առեղծուածսն. « Ներսեհի Կամսարականի  Շիրակայ եւ Արշարունեց Տեառն ` բուն կանգնէր առ ստորոտով լերինն ` որում Արտին կոչեն. եւ ՚ի գիշերի միում մըտին երամակք ցռուց բազումք, եւ ոչ լեալ ատակք որսորդացն ` ընթացեալ պատմեցին նմա ՚ի գեօղն Թալին եւ նորա իւրովի եկեալ հանդերձ եղբարքն եւ ազատօքըն ` կոտորեցին զերէսն », եւ այլն: - Գրեաթէ կից եկեղեցւոյս ` կան փլածք մեծագունի եկեղեցւոյ, իսկ քարընկեցիւ բացագոյն ՚ի հիւսիսոյ  կողմանէ ` կիսականգուն կայ այլ եկեղեցի մեծ եւ հաստակառոյց . բայց գըմբէթն երկոտասանակողմն որ ՚ի վերայ չորից ստուար սեանց եւ կամարաթեւոյ ամբարձեալ  կայր ` անկեալ է արդ. խաչաձեւ է եկեղեցին, 33 կանգուն ( գազ ) պարսիկ ընդ երկայնն եւ 23 ընդ լայն. յերկոսին կողմանսն  եւս ( հարաւ եւ հիւսիս ) ինն ինն պատուհանք  են, եւ երկու երկու դրունք ՚ի նոյն կողմանս եւ աւագ դուռն յարեւմտից. արեւելեան թեւն ` կիսաբոլոր ՚ի ներքուստ եւ բրդաձեւ արտաքուստ ` ունի պատուհանս երիս, եւ երկուս եւս ՚ի վերոյ, եւ երկուս խորանաձեւս կամ մատրունս յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն. ՚ի վերոյ արեւմտեան դրանն կան չորք լուսանցոյցք, եւ ՚ի վերայ նոցին ծակք բոլորիչք հինգ հինգ այսու ձեւով. եւ երկուստեք յորմն մի մի եւս պատուհանք, եւ ՚ի վերայ նոցին բոլորակք վակք: Արեւմտեան  հարաւային մասն որմոցն ՚ի մեծի սասանութեան Մասեաց ( յամի 1840) անկաւ եւ ջախջախեաց զի ներքոյ կացեալ բեռնաբարձ եզինս 2: Չերեւի արդ արձանագիր եւ թուական շինութեան սորին, այլ ՚ի միում ՚ի սեանցն որ յարեւելեան  հարաւակողմն ` գրեալ կայ հին արձան ՄԼԲ թուականաւ, այն է 783 ամ Փրկչին, զայս ձեւ օրինակի, ( Թիւ 53) զոր սակաւ ինչ երկբայութեամբ ընթեռնում այսպէս.

Առ դրան արեւելեան հարաւոյ նշմարի մնացորդ արձանագրի Յ թուականաւ, որ է կէս Թ դարու, նորագոյն այլ լրագոյն եւս արձանագիր (1040 ամի Փրկչին )  կայ ՚ի ճակատ սեան արեւմտեան  հարաւոյ, այսպէս.

Ի Ն եւ ՁԹ թուականութեանս Հայոց ի հայրապետութեան Տեառն Դէոսկորոսի Հայոց կաթողիկոսի կամ եղեւ իմ Սմբատայ Շահանշահի որդո Գագկա որ ետու ի սուրբ կաթողիկէ ի Թա (յին) ընծա - յաւիտենից զԿոստանդեանց այգին. յառաջնորդութեան հաւր Ստեփաննոսի եւ արարի արձանագիր անջնջելի ի սուրբ կաթողիկէս. եթէ ոք այս գրոյս հակառակ լինի կամ յիմոց կամ յաւտարաց ի մեծաց կամ ի փոքունց պարտական լիցի … Տեառն:

Երեւին առ եկեղեցեաւս եւ մնացորդք բնակարանաց կոփածոյ քարամբք, որք թուին մենաստանի ` որոյ առաջնորդ էր յիշեալդ յարձանին: Ի դարս անդ շինութեան եկեղեցեացդ ` յոյժ ճոխ եւ բազմամարդ աւանդի ՚ի ռամկաց լինել Թալին. մինչեւ ՚ի մեծամեծ տօնս զատկի եւ Աստուածայայտնութեան ` 360 նորապսակ հարանց արծաթագամ կօշկօք գնալ յեկեղեցի. այլ յամի 774 կոտորած մեծ եղեւ բնակչացն եւ կողոպուտ յԱրաբացւոց, որպէս եւ ՚ի Քաղին եւ յԱրենի, զի սպանան 700 ոգիք եւ գերեցան 1200. եւ այնպէս սգալի եւ ահագին եղեն իրքն ` զի ամենայն ժամանակագիրք եւ պատմիչք նշանակեն զայն, Կոտորածն Թալնայ անուանելով, առանց մանրապատում առնելոյ զարկածն: Բայց առ թագաւորութեամբ Բագրատունեաց երկրորդ անգամ բարգաւաճեաց Թալին, որպէս է ուսանել եւ ՚ի յետին արձանագրէդ Սմբատայ-Յովհաննու թագաւորի: Սա ՚ի սկզբան թագաւորութեան իւրում ` մեծի փորձանաց հանդիպեցաւ աստ, ըմբռնեալ յորոգայթ ` զոր փորեալ էր նմա եղբայր իւր Աշոտ ` ՚ի սնարից մահճացն, ուր անկեալ դնէր կեղծեալ հիւանդութեամբ, եւ կալեալ մատնէր զեղբայրն երէց ` ՚ի ձեռն Ապիրատն իշխանի. բայց սա երկիւղած գոլով, « յօժար կամօք յինքն առեալ ` տանի դնէ յաթոռ իւր յԱնի, ասելով. Զիա՞րդ ձգեցից զձեռս իմ յօծեալ Տեառն, եւ խելագար մի եդից ՚ի տեղւոջ սորա »: - Յիշին զայնու ժամանակաւ եւ Ազատքն Արուճայ եւ Թալնայ, յորոշելն զսահմանս երկոցուն մեծամեծ վանորէիցն ` զՅովհաննավանից եւ զՄարմաշինու. Յետ իբր դարու եւ կիսոյ, յամի 1161 կամ 1162 Ելակուզ ամիրայ Պարսից առ քէն թագաւորին Վրաց Գորգեայ, որոյ առեալ էր զԱնի ` յանկարծօրէն յարձակեալ « զԱշնակ եւ զԹալին զաւանգեօղորայսն առեալ, եւ այրեալ զամրոցսն, եւ զբազում զարս եւ զկանայս եւ զմանկտի ընդ նոսա. եւ զբազումս  վարեաց ՚ի գերութիւն, վաճառակուր եղեալ յազգս հառաւորս »: Երրորդ անգամ այսպիսի դժնդակ անցք անցին ընդ Թալին յամին 1514, զի վասն ընդդէմ կալոյ Օսմանեանց ` Սէլիմ Բ ՚ի դառնալն յաղթութեամբ ՚ի պատերազմէն Պարսից ` կոտորեաց զբնակիչս նորին: