Այրարատ

84. ԱՐՈՒՃ. ՇԱՄԻՐԱՄ

Փոքրիկ վիճակս Թալիշայ կամ Արուճայ, ունի զստորոտս եւ զդաշտագլուխ հարաւակողման Արագածու, ընդ մէջ Թալնայ ` յարեւմտից, Սարտարապատու ` ՚ի հարաւոյ, եւ Կարբոյ կամ Քասաղայ յարեւելից: Յայսմ սահմանի ջուրք որք ՚ի լեռնէն իջանեն ՚ի դաշտավայրն ` խորասուզին կամ սպառին ՚ի նմին ` մինչչեւ գետացեալ, բաց ՚ի Մեծամօրէ, որ զարեւելեան սահման վիճակիս ձեւէ: Որպէս ՚ի Թալին եւ ՚ի սորա դաշտագետնի ամբառնան բլուրք եւ լեռնակք, յորս բարձրագոյն ( ՚ի ծանօթ չափեալս ) է Գզըլլար ՚ի հարաւակողմն, ՚ի սահմանս Սարտարապատու, 3990' ոտնաչափ:

Արեւմտեան մասն վիճակիս ` անձուկ հովիտ է միոյ ՚ի վտակացն սուզելոց ընդ երկրաւ, զոր մարթ է յանուն Արուճայ կոչել, զի քերէ զնովաւ. ՚ի գլուխ կամ մերձ յաղբերակունս նորին ` կան գեօղք մանունք բնակեալք յայլազգեաց. որպէս, Դիան, Մաղտա, բարեբոյս անդաստանօք, եւ այլք. յորոց ՚ի հարաւոյ եւ յաջմէ ` որ է յարեւմտից վտակին, կայ շինագլուխ վիճակին Թալիշ, ՚ի հարթայատակ վայրի, բնակեալ ՚ի սակաւուց այլազգեաց. որ երբեմն մեծ եւ անուանի աւանգեօղ էր Արուճ կոչմամբ, ձմերոց զօրանիստ արքունի, ընդ Աշնակայ եւ ընդ այլոց ` առեալ եւ աւերեալ ՚ի Վասակեանց. այլ, որպէս գլխաւոր շէն կողմանցն ` եւ յաւուրս անիշխանութեանն Հայոց եւ ՚ի հարստութեան Բագրատունեաց բարգաւաճեալ, եւ բնակեալ ազատորերով ` ըստ Թալնայ, որպէս ՚ի վերդ յիշեցաք. մանաւանդ յ ' Է դարու յիշատակի մեծութիւն տեղւոյն ` եւ յայնմ ժամանակէ մնան նշանք նորին դաստակերտք հոյակապք, ՚ի սկիզբն դարուն ( ամ 606), ՚ի ժողովի յորում նորընտիր կաթողիկոսն Աբրահամ ` խնդրեաց ձեռնարկ միաբանութեան, ընդ գլխաւոր վանաց երիցունս յիշի եւ սորայս ` Գրիգորիս անուն. եւ յառաջին ամս մտից Արաբացւոց յաշխարհս մեր, յամի 654, նըստէր անդ զօրավար  կամ կուսակալ մի նոցուն Հաբիբ անուն, որում « ՚ի ձեռն նախանձու եղբօր իւրոյ մատնեցաւ երանելի այրն աստուածասէր Արտաւազդն Դիմաքսեան, ՚ի ձեռն անողորմ գահճի Հաբիբն անուանեալ զօրավարի, որ նստէր յԱրուճն Աշնակի, եւ ըսպան զնա սատակմամբ չարաչար մահուամբ »: Այսչափ դժնդակ մահուն դժնդակագոյն պատճառ ` աւանդէ ժամանակակից պատմիչն ( Սեբիոս ), եւ անյայտ մնան ցարդ հետաքննելի առիթք իրացն: - Յետ սակաւ ամաց (670) իբրեւ եհաս իշխանապետութեան տանս Հայոց ` հաճութեամբ բռնացելոցն  Արաբայ ` Գրիգոր Մամիկոնեան, արար յԱրուճ շինութիւնս շքեղ յոյժ, մինչեւ ամենայն ժամանակագրաց եւ պատմչաց յիշել ՚ի կարգի բանից իւրեանց. յորս երիցագոյնն եւ դարու միով յետոյ քան զշինողն ` Ղեւոնդ երէց ՚ի Հողոցմանց, ասէ. « Շինեաց տուն աղոթից ՚ի յաւանն Արուճ, տաճար փառաց անուան Տեառն, գեղեցիկ վայելչութեամբ զարդարեալ, ՚ի յիշատակ անուան իւրոյ »: Ճոխագոյն եւս պերճաբանն Յովհ. կաթողիկոս. « Բարեպաշտ իշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան ` աստուածային այցելութեամբ հիմնադրեալ  զչքնաղագեղ  եկեղեցին ` որ ՚ի մեծ դաստակերտին Արուճ, շինէ զնա ստիպով, երկնային իմն ճեմարան յարդարեալ ՚ի վերայ երկրի: Եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ դնէ զարքունիսի իւր ` յեզր քարաժայռ  ձորակին, յորում բղխէ ականակիտ աղբիւր պղպջակեալ ընդ քարածերպ վիմարդ քարանցն, որ զեզերս ունի իբրեւ զպսակ պատուարի, եւ ապա հաստահեղոյս քարամբք եւ կրով պարսպեալ ` կարգէ տուն բնակութեան իւրոյ ». Եկեղեցին այն երկնասարաս սրբատաշ քարամբք ` կիսականգուն կայ ցարդ, եւ քան զյոլովս ՚ի նմանեացն ընդարձակագոյն է, երկար քառակուսի գոլով, եւ սքանչելի ճարտարութեամբ առանց սեան յարկեալ որորոցաձեւ, եւ վերայ չորից կրկնակ ստուար կամարաց ` վերամբարձ ունելով երբեմն զգմբէթն, որ արդ կործանեալ է մասամբ ձեղուանն: Երկուստեք խորանին մատրունք են կրկնայարկք, ՚ի Հս. եւ ՚ի կողմնական որմունսն եօթն եօթն պատուհանք են ցածունք. եւ երկու երկու ՚ի կողմանս բեմին, եւ երեք յարեւելեան կողմն ՚ի թիկնաց սեղանոյն. հինգ դրունք են, երկու երկու ՚ի կողմանց, եւ աւագ դուռնն յարեւմտից կուսէ. բայց սա միայն այժմ եւ մի ՚ի հարաւայնոցն մնան բաց, զայլսն խցեալ է այլազգեաց, եւ ՚ի գոմ կամ յապաւէն ձմերայնոյ անասնոց կարգեալ ` զերկնային իմն ճեմարանն այն, լցեալ աղաւաղելի փլաթովքն եւ աւաղագոյն եւս աղտեղութեամբ ճիւաղաց. յորոց արժան էր սրբել եւ ստուգագոյն եւս քննել զճարտարապետական արուեստն կիսոյ Է դարու, որ անշուշտ զվեցերորդին բերէ զտիպս. եւ երեւի պարզութիւնն ( ըստ ստորագրութեան կիսամասնեայ քննողացն ), եւ ճարտարութիւն ` յամբառնալ զհսկայակերպ շինուածն առանց սեան. որոյ եւ բարաւորք պատուհանիցն կարծեմ նմանք են Տիկորոյ կաթողիկէին եւ ոչ Անւոյ եկեղեցեաց: Արձանագիր շինութեանն ցարդ ոչ երեւեցաւ, եւ կարծի ծածկեալ ՚ի բրգաձեւ պարսպաց զոր այլազգեաց ածեալ է առ դրամբքն, այլ գոն յետնագոյն թէպէտ եւ հին արձանագիրք ինչ. մին ( կարեւոր ՚ի դէպս ժողովրդականս, թէպէտ եւ կարօտ ստուգագոյն ընթերցուածոյ ), ՚ի ներքս ՚ի հարաւային որմունսն, յամի 869, մինչչեւ սկզբնաւորեալ թագաւորութեան Բագրատունեաց.

ՅԺԶ թուականին Հայոց յիշխանութեան Աշոտոյ եւ ի Տէրութեան Սմբատայ Հայոց սպարապետի բագրատունւոյ եւ ի կաթուղիկոսութեան Զաքարիայի եղեւ կռիւ ընդ Արուճ եւ ընդ Կոշ եւ ընդ Գաւառն … է ճ …ար Արուճ զԿոշ եւ զԳաւարին, եւ կամաւ զԿոշա վանականն եւ ի Քրթավաքին ընդ անկին մին թաժի վաճառեցին. Ես Գրիգոր որդի Վառամա ծառա Սմբատա եկի հրամանաւ Սմբատա եւ ես հաւասարեցի զջուրն ընդ Կոշ եւ ընդ Արուճ զինչ իւրեանց…

Գոյ անդ եւ այլ արձանագիր յիշատակի Բ Սմբատայ թագաւորի Տիեզերակալն մականուանելոյ, յամի 987.

Յանուն Աստուծոյ ի (Հայոց) թուական(ի) ՆԼԶ ես Սմբատ Շահնշահ որդի Աշոտոյ Շահնշահի ազատեցի վասն իմ հաւրն հոգոյն եւ իմ արեւշատութեան եւ մեղաց թողութեան զշալակաւոր(ի) բաժէ շնորհիւն Աստուծոյ. Եւ եթէ ոք իմ վճռիս դիմադարձ լինի նզովեսցի եւ ՅԺԸ հայրապետացն:

Նորագոյն արձանագիր է 1275 ամի առ պայազատութեամբ Զաքարեանց եւ յիշխանութեան Վրաց.

Ի թուիս Հայոց ՉՀԴ ի փաթշայութեան Արղուն խանին ի թագաւորութեան Դեմետրէի (եւ ի) պարոնութեան մխարկրծելին եղբաւրնի Իվանէի որդոյն մեծին Շահնշահի ես Մակլիխուսան Աղայիս որդիս եկի յԱրուճ, իմ հաւրս գանձագին գեղս եւ թողի զհացին չարիատն հաստից…………

Իսկ արքունեաց Գրիգորի ` շինողի մեծի եկեղեցւոյս, որ ՚ի Հր. Ել. կայ ընդ մէջ նորա եւ ձորակին յիշեցելոց ՚ի պատմչէն, միայն դերբուկք նշմարին կոփածոյ քարանց. եւ զերկոսին եւս ողբալ թուի հաւատարիմ աղբիւրն այն, մերթ պղպջակեալ եւ մերթ ընդաւազեալ ՚ի տօթագոյն աւուրս ամարայնոյ: Զատ յայսցանէ կայ ՚ի շինին եւ կրաշաղախ քարաշէն բերդանման տեղի, յետին դարուց շինուած, որպէս կարծի Օսմանեանց, եւ յիշին իսկ անցք Սուլդան Սէլիմ ընդ Արուճ, զոր թուրք պատմիչք Ուրուճ կոչեն, յամի 1514: - Ի Հս. կողմանէ գեղջն կայ ա ' յլ աւերակ շինուածոյ մեծի, զոր աւանդեն լինել իջեվանատեղի եւ վաճառանոց, եւ շուրջանակի տարածանին զնովաւ անդաստանք, յորս երեւին եւ հին այգեստանեայց տեղիք ` ձգեալք ընդ արեւելս մինչեւ ՚ի Կուաշ. ՚ի սոցանէ թուին յիշեալքն յարձանս Անոյ, Սաղար, Շլիկ, Կովրած, եւ Բլար Խաչկայ, եւ Հնձանքն նորոգեալք յամի 1258, յորդւոց Ռատի: - Փոքր մի հեռի ՚ի տեղւոյ ապարանիցն ` նշանակի ամայի գեօղ մի կամ հանգրուան Շամիրամ անուն:

Աւանդական եւ աղուական իմն դէպք պատմին յԱրուճ, ՚ի Քարոզգիրս ստորին դարուց, ՚ի յիշատակի Սրբոյ Լուսաւորչին, որոյ օրհնութեամբ ասեն անվնաս գործեալ զազգ վնասակար օձիցն ` զոր ՚ի գուբ վիրապի իւրոյ արկեալ էին, մինչեւ տղայոց խաղալ նոքօք, եւ կոչել Օձս Սրբոյն Գրիգորի: « Վասն որոյ պատմի եւ այլ ինչ ականջալուր եղեալ ՚ի տեղւոջ բնակչացն: Է գիւղ մի յաշխարհին յայն ` որում անուն կոչի Արուճ, յորում տղայ մանկունքն արածէին զխաշինս իւրեանց յանդաստանին. եւ, որպէս ասացաք, ըստ սովորութեանն առեալ յօձիցն ` խաղ արարեալ զբօսնուին. եւ ընդ երեկո ՚ի դառնալն ՚ի շէնն ` զտտունս օձիցն ընդ միմեանս կապեալ ` կախէին զծառոց ոստոց, զի ՚ի միւս օրն պատրաստ գտանեն եւ զբօսնուն: Դէպ եղեւ զի զաւուրս ինչ ոչ եկին անդ, այլ յայլ կողմն գնացին. եւ յետ աւուրց դարձեալ եկին անդ, եւ գտին զօձսն ուր կախեալ էին, եւ կամեցան առնուլ եւ խաղալ. եւ մի ոմն կորացուցեալ զթիկունս, եւ այլ ոմն ՚ի վեր ելեալ առնուլ զօձսն, եւ նոքա դառնացեալք ՚ի չարչարանս կախաղանին, եհար մի ՚ի նոցանէ զձեռն մանկանն. եւ ՚ի սաստիկ կսկծանացն ջուր հեղաւ ՚ի նմանէ ՚ի վերայ ներքոյ կացելոյն. եւ հարեալն իսկոյն փչեաց զոգին, եւ միւսն յետ երկուց աւուրց մեռաւ: Եւ այս նոցա պատահումն ` որ անողորմ զանվնաս սողունսն չարչարեցին, այլ եւ յանդիմանութիւն նոցա ` որք ոչ ՚ի սքանչելեաց այլ ՚ի բնութենէ զանվնաս լինել սողնոցն համարէին »: