Այրարատ

87. ԱՂՑՔ. ԿՈՄԻՏԱՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Սուղ ինչ ՚ի ստորեւ կցուածոյ երկուց ձորակացն վերոյիշեցելոց ` Տղեղերոյ եւ Էրկովի, երկու մղոնաւ ՚ի հարաւոյ սոցուն, յարեւմտից կուսէ, որ է յաջմէ ջրոյն, կայ գեօղ մի եւս հին ` սգայիշատակ. այն է Աղցքն կամ Աղձք, եւ ըստ այլազգեաց արդի բնակչացն ( իբր 10 կամ 15 տանց ) Աղիս. զոր ` գեօղ եւ միանգամայն Աղցից աւան կոչէ Սեբիոս. իսկ հնագոյն եւս պատմիչ ` Բուզանդ կամ թարգմանիչ նորին ` այսպէս կրկնաբանութեամբ ստորագրէ զգիրսն եւ զհանգամանսն ՚ի յոքնականն թուելով. « յամուր ՚ի գիւղն որ Աղձքն անուանեն, յԱյրարատ գաւառին, որ կայն ՚ի խինձս, ՚ի գոգս, ՚ի ծոցս, յանձուկս, ՚ի դժուարս լերինն մեծի ` զոր Արագածն կոչեն »: - Աստանօր, յետ կիսոյ Դ դարու, յորժամ զօրավարք Շապհոյ թագաւորի Պարսից ոչ կարացին ըմբռնեալ զթագաւորն Հայոց Արշակ, սոսկալի վրէժխնդրութեամբ ` ընդ արքունի գանձուց ամրոցին Անոյ ` որ ՚ի Դարանաղի, յօտարութիւն վարէին « եւ զոսկերս թագաւորացն, ոչ գիտեմ թէ վասն նախատինս առնելոյ Արշակայ, եւ թէ վասն հմայից ինչ հեթանոսականաց ( որպէս համարի Բուզանդ ). զոր ապա մաղթեալ նախարարացն ` թափեալ թաղեցին յաւանին յԱղցս, որ յՈտին Արագած կոչեցեալ լերինն. քանզի ոչ գիտացին ընտրել զոսկերս հեթանոսաց եւ հաւատացելոց, զի ընդ միմեանս էր խառնակեալ գերողացն. յաղագս այնր ոչ արժանի համարեցան ՚ի դիրս սրբոցն թաղել ` ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի »: - Յարեւելակողմն Աղցից ՚ի քարափան ձորոյն ` կան աւերակք մեծի եկեղեցւոյ, եւ առ նմին ՚ի Հս. կողմանէ գետնափոր մատուռն իմն կամարայարկ մանր քարամբք հիւսեալ, փոքր եւ ցածուն դրամբ յարեւմտից կուսէ, 5 1/2 կանգուն պարսիկ ընդ երկայնն, կիսով չափ ընդ լայնն եւ 2 1/2 բարձրութեամբ. արեւելեակողմն կիսաբոլոր եւ սուղ ինձ բարձր իբրեւ խորան, եւ ՚ի տեղի սեղանոյ սիւնակ մի. իսկ յերկոսին կողմանսն ( Հս. - Հր. ) խորշք կամարակապք ` թզաչափ լայն քարեղէն վանդակօք ընդ բովանդակ երկայնութիւն որմոցն. յորս քանդակեալ են, ՚ի հիւսիսակողմանն ` այր մի բազկատարա, ՚ի միջի երկուց  առիւծուց յարձակողաց ( իբրեւ ՚ի Ս. Իգնատիոս  Աստուածազգեաց կամ ՚ի Դանիէլ մարգարէ ) եւ փաթաթաձեւ գիծք կամ զարդք. թուի հեթանոսական մնացուած, զոր արժան էր քննութեամբ ըիդօրինակել. եւ զոր համարիմ նման այլոյ քանդակի գտելոյ յԵզնկա, որոյ օրինակ երեւի ՚ի ստուերագծիդ. իսկ յորմն հարաւային ՚ի միջի զարդուց ` թռչուն եւ աղուէս որ զծաղկունս  զողկոյզ  խաղողոյ  ուտիցեն, եւ որսորդ ` չամբ որսականաւ նիզակահար առնելով գազան մի եւ կամ երէ. այլազգի բնակիչքն  մրճահար բացեալ երկուս ծակս ՚ի լուսամուտ ` պատուեն զտեղին որպէս զսըրբոյ իւրեանց առաջնորդի, եւ Հայք մերձաբնակք ` աւանդեն երբեմն քսան եւ ուղտուց բեռն նշխարս բերեալ  անդ, որ հարկ իմն առնէ կարծիլ զոսկերոտի  թագաւորացն Հայոց: Են եւ այլ շինուածոց  մնացուածք ընդ հողով, սալայատակք եւ խաչարձանք. ՚ի յետնոց աստի ( խաչվիմաց ) գտանին շատ եւ ՚ի գերեզմանս գեղջն ` որ յարեւմտակողմն, կէսք կանգուն եւ այլք տապալեալք: Տխրունակ գիւղս այս ընծայեաց ՚ի մխիթար դպրութեան մերոյ եւ ՚ի գահ եկեղեցւոյ ` ՚ի Զ դարու, զԿոմիտաս, որ երկացն կաթողիկոս ( յամս 615 - 623) եւ նորոգ շինեալ զվկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց ` ՚ի Վաղարշապատի, երգեաց քերդողորէն զքաջածանոթ գեղեցիկ շարականն  Առ նախորդու նորին Աբրահամու ` յամի 606, վանացերէց Աղցից էր Միքայէլ ոմն: Ի սկիզբն ԺԵ դարու կամ Աղիդան ոմն յիշի սերեալ յազատացն Հայոց, զոր բռնաւորն Էօմէր թոռն Լէնկթիմուրի ` շրջեաց ՚ի դեն իւր, այլ ՚ի խաղաղել երկրին ` սրբեաց նա զգաստորէն զկեղտ ուրացութեանն: