Այրարատ

105. ԵՂԻՎԱՐԴ

Արեւելեան հարաւային կողմն վիճակին Կարբոյ եւ համօրէն Արագածոտան ` դաշտավայր է ընդարձակ, այլ գրեաթէ անմարդաբնակ, յայտ է թէ վասն ստէպ պատերազմաց եւ աւերանաց յայս փոխեալ պայման. որում անկ էր ` առանց այդպիսեաց արկածից ` բարգաւաճագոյն լինել քան զբազում կողմանս աշխարհիս մերոյ. եւ էր այնպէս անշուշտ ՚ի հարստութեան ազգիս յառաջին ժամանակս: Որպէս զարմանաց իմն է ամայութիւն այնպիսւոյ կենդրոնական այրարատեան երկրի, ոչ ինչ նուազ զարմանասքանչ երեւի եւ կալ մնալ ՚ի կենդրոնի անդ ամայութեանն գեղջաւանի միոյ ` ՚ի վաղեմի դարուց մինչեւ ցայժմ ազգային բնակութեամբ, հաւասար հեռաւորութեամբ յերկոցուն գետոց մեծի դաշտին, ՚ի Քասաղայ եւ ՚ի Հրազդանայ, եւ ՚ի լերանց Արայի ՚ի Հս. եւ Իւչթէփէլէր կոչեցելոցն ՚ի Հր. այն ինքն է Եղիվարդ կամ Եղուարդ ռամկօրէն, գրեալ կամ ընթերցեալ եւս Աղիվարդ. որոյ վաղեմի մեծութեանն նշանակ կան եւ կոչումն քաղաքագեօղ եւ մնացորդք շինուածոց: Զառաջինն յիշատակի ՚ի Զ դարու, հայրենիք գոլ Բ Մովսիսի կաթողիկոսի, եւ յելս այնր դարու կամ ՚ի սկիզբն յաջորդին ` յիշի ընդ նախադաս երիցունս եւ վանացերէց սորին ` Յաւիտեան անուն: - Ի սմին ժամանակի, յամի 603, հանդիպի եւ առաջին յիշատակ պատերազմաց ` որք ՚ի դաշտի անդ Եղիվարդայ մղեցան, ՚ի զօրաց Պարսից եւ Յունաց, յետ սպանմանն Մօրկայ կայսեր. յորոյ վրէժ արեանն առաքեալ էր թագաւորին Պարսից Ապրուէզն Խոսրովու ( Բ ) զՋովանվեհ զօրավար ՚ի Դուին. « Յայնժամ ապա եւ զօրն Յունաց ժողովեալ գումարեցան ՚ի քաղաքագեօղն Եղվարդ. եւ հասեալ ՚ի վերայ նոցա զօրն Պարսից ` եղեւ պատերազմ ՚ի Դաշտին Եղեվարդայ. հարին զզօրն Պարսից, եւ կործանեցին կործանմամբ մեծաւ. եւ սպանին զզօրավարն ՚ի պատերազմին, եւ զմնացեալսն փախստական արարեալ հալածական տանէին. եւ առեալ զառ եւ զաւար զբանակին Պարսից ` դարձան ՚ի բանակեալ իւրեանց, որ կայ ՚ի վերայ գետեզերն, որ կոչի Հոռոմոց մարգ »:

Յելս կոյս այնր դարու առաւել պայծառացաւ Եղիվարդ ` շինութեամբ մոտակայ վանիցն ՚ի Գրիգորէ Մամիկոնէ, որպէս ՚ի ստորեւդ տեսցի. այլ տեղւոյն շուք եւ զարգացումն յայտնի եւ երկոքումբք եւս հայրապետօքն ` զորս ընծայեաց յելս Թ դարու, զԳէորգ Բ եւ զճգնազգեցիկն Մաշտոց ` որդի Գրիգորի երիցու աւանին, այն որ նորոգ շինեաց զմենաստանն եւ զեկեղեցիս Սեւան կղզւոյ: Բայց եկեղեցի հին յայնց ժամանակաց կամ արձանագիր ` ոչ յայտնի արդ յԵղիվարդ. այլ որ կայն այժմ եկեղեցեակ փոքր քարաշէն եւ վայելչագեղ եւ բարձրաբերձ ` ՚ի սկիզբն ԺԴ դարու շինեալ է, ըստ արձանագրացն. եւ է եռայարկ իմն, մի ՚ի միւսոյ վերայ շինեալ են խորանք պատարագի, եւ ՚ի վերայ երկրորդին ամբառնայ սիւնազարդ կաթողիկէին զանգակակիր, յորոյ միջին սպիտակադեղով գրեալ է,

Ի թվին ՉՀԷ շինեցաւ.

այն է յամի 1328. իսկ ՚ի վերայ դրանն գրեալ կայ.

Ի Թվ. ՉՀ. շինեցաւ եկեղեցիս:

Յարեւմտից կողմանէ եկեղեցւոյն յարեալ է յետոյ ժամատուն փայտայարկ հասարակ քարուկիր, ուր արդ պաշտօնն կատարի: Շինող եկեղեցւոյն թուի Ազիզբէկն ՚ի տոհմէ պայազատաց տեղւոյս, եւ ՚ի պաշտօնէից Շահանշահի Զաքարեանց, նորոգող վանիցն եւ ամենայն սահմանաց Եղիվարդայ, հանդերձ ամուսնաւն Վախախ տիկնաւ. որք « գնացեալ ՚ի սուրբ ուխտն Աստուածընկալ եւ տեսեալ զգնացս Ջրոյն Եղիվարդայ աւերեալս եւ խոպանացեալ, որպէս զի դեռ եւս երեւէին հետք նորա, եւ աստուածային նախախնամութեամբն վառեալ սիրտ նոցա, եւ աջովն ապենիազ թագաւորին Քրիստոսի զօրացն եւ պնդեցին իբր այր զմէջս … արիացան, ոչ հաշվելով զծախսն, որպէս զուարթուն հրեղէն տագնապէին, ոչ ունելով զհանգիստ եւ զքուն ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի. եւ շրջապատեալ զլեառն Արարատեան ` հասուցին զջուրն յորդառատ վտակօք փոյթ ընթաց յԵղիվարդ. եւ զդժուարութիւն սահմանացն եւ զյոլով աշխատութիւնս եւ զտուրս արուեստաւորացն եւ զամենայն ծախսն ` ո՞վ կարէ ընդ գրով արկանել, զանհասանելի երկրաչափ զհեռաւորութիւն տեղւոյ … ոք ՚ի քաղաքէն Բջնոյ մինչեւ ( ՚ի ) Կարբի ոչ գտանէին ջուր յարբումն մարդկան, եւ պապակէին անցորդք ճանապարհաց ՚ի տապոյ ` յաւուրս ամարայնոյ », եւ այլն: - Ի դրից Աստուածընկալ գեղջ առ Քասաղաւ ` յայտ է թէ ՚ի գետոյ աստի եհան առու, եւ ընդ ստորերկրեայ ագուգայս էած ՚ի դաշտն Եղիվարդայ, որպէս երեւի եւ ցարդ, եւ յարեւմտից կողմանէ արբուցանէ զայգիս նորա, որպէս եւ այլ առու յարեւելից կուսէ ածեալ. այլ երկոքեան եւս բաշխեալ սպառին անդ: Սոյն այր շինասէր եւ ազնիւ ըստ անուանն, զոր եւ հրաշափառ անուանէ ժամանակակից  յիշատակագիրն, եւ զուգակից իւր թուի ինձ եթէ ՚ի բուն իսկ յԵղիվարդ կամ անընդմէջ, « սկըսան շինել վանս ՚ի կարգոյ, զՈւխտն Սրբոյն Յակովբայ, յանուն սուրբ Առաքելոցն, եւ զարդարեցին զնա մեծամեծ վայելչութեամբ. ստացան բազում այգիս շուրջ զբնակութեամբն ուխտին, եւ զներքս եկեղեցին զարդարեցին, քանդակով նաղաչութեամբ ` ձեւացուցին զպատկեր Ամենափրկչին եւ զմորն իւրոյ Աստուածածնին, եւ զառաքելոյ եւ զմարգարէից … եւ զմեծագին գրեանս ազգի ազգի. եւ մեծագին զգեստիւք զարդարեցին զսա եւ արարին բնակութիւն Կուսանաց, եւ ետուն զամենայն ուխտս զգեստից եւ կերակրոյ, եւ ոչ ինչ կարօտք եղեն յամենայնէ ` զոր ինչ պէտս էր հոգեւոր եւ մարմնաւոր: Եւ աստուածասէր  տիկինն մեր ուրախութիւն եւ ցնծութիւն մեծ արար բազում գաւառաց եւ մեծ մենաստանիս Եղիվարդայ »: - Մեծն այն մենաստան ( յետոյ յիշելի ) է հինն, իսկ Ս. Յակոբայս ` ՚ի հարկէ Փոքր է. եւ այսպէս առանց անուան կոչէ այլ յիշատակագիր  յետ դարու միոյ եւ աւելի, առ այլով Ազիզբէկիւ, աներկբայապէս յառաջնոյն զարմէ. յորոյ ժամանակի փայլէր գիտութեամբ եւ աստուածսիրութեամբ Սիմեոն Րաբունապետ (+ 1428), առաջնորդն Այրիվանից, որ եւ « նախ բնակեցաւ յաստուածաշեն եւ ՚ի տիրախնամ գեղն Եղիվարդ, ՚ի Փոքր վանսն որ ՚ի մէջ գեղին, եւ բազում արդիւնս արարեալ անդ ՚ի խընդրոյ աստուածասէր  եւ բարեպաշտ  մեծազգի եւ փառաւոր աղքատասէր ազատածին առն ` Ազիզպէկին եւ որդւոց նորին Աւագին եւ Զաքարիային, բազում կրօնաւորս եւ աշակերտեալ մանկունս եկեղեցւոյ ժողովեալ յուսուցանել զհին եւ զնոր մատեանս աստուածաշունչ գրոց, զնուրբ եւ զարտաքին փիլիսովայութիւն, ամս տասն »: Թոռն եւ որդի յիշեցելոցս Ազիզի եւ Աւագայ ` Մանուէլ արքեպրիսկոպոս ` հետեւող հայրենի շինարարութեանց, վայելչացոյց զեկեղեցիս եւ զսահմանս Եղիվարդայ, որպէս յիշեն յիշատակագիրք իւրոյ ժամանակին, յետ կիսոյ ԺԵ դարու. եւ նոյն ինքն արձանագրէ առ դրան միջին յարկի եկեղեցւոյն զնուէրս իւր յամի 1471: Մի ՚ի ժամանակակցացն զերկոսին եւս եկեղեցիս միանգամայն յիշատակելով տայ կարծել եւ ՚ի նմին միում տեղւոջ լինել եւ Փոքր վանիցս, զի գրէ այսպէս.

Յետ նմանագրեալ բանիցս ` յաւելու ստացողն. «Ես Մանուէլ եպիսկոպոս որդի Պարոն Աւագին թոռն Պարոն Ազ(իզ)բէկի ետու զիմ այգին յԱշտարակ, որ է Ազիզեան, եւ ջաղաց իմ (կամ մի) որ է տեղն բնական վանիցս, եւ հաստատեցի Ս. Աստուածածնիս. ով որ (խափանէ) յիմոց կամ աւտարաց ՚ի ՅԺԸ Հայրապետաց անիծած եղիցի. թվ. ՋԻ»: Մանուէլ արքեպիսկոպոս առաջնորդ ` յաճախ յիշի ՚ի յիշատակարանս գրոց, յայլեւայլ անուանս տեղեաց Այրարատայ: Միւս յիշատակագիր յետ ամաց ինչ (1469) ճշգրտագրէ եւս զյօրինուած եկեղեցւոյն կամ Զանգակատանն, ասելով. «Ի գիւղաքաղաքն Եղիվարդ, որ կայ առ ոտս հարաւոյ ընդ հովանեաւ սուրբ եւ Կմբեթաձեւ եւ խարսխայատակ եւ հաստակառոյցք վիմօք շինեալ սուրբ Զանգակատանս` որ յանուն սուրբ Աստուածածնի անուանեալ, եւ սուրբ Յակոբիս, եւ սուրբ Կուսանաց, եւ աստուածընկալ լուսատու սուրբ Նշանիս, յառաջնորդութեան վանիցս նմին Տէր Մանուէլի եւ եղբօրն Բիշքէնի»: Որո՞ց Սրբոց կուսանաց իցեն նշխարք հանգուցեալք աստ կամ խորանք երբեմն ընծայեալք, ոչ գիտեմ. այլ յետ երկուց դարուց հանգուցաւ ընդ հովանեաւ եկեղեցւոյն ` եւ նոր կոյս մի պարկեշտութեան նահատակ, Թամամ կամ կատարեալ անուն, որ էր ՚ի Շաղկերտ գեղջէ Գողթան, դուստր գեղջաւագին Մալխասայ ` առն ժանտի. որ փոխանակ պարտուց համարակալութեանն ` խոստացաւ զդուստր իւր ` որդւոյ խանին Նախիջեւանայ, եւ առաքեաց յԵրեւան ածել բռնի. իսկ կոյսն ` պեղագիապէս խորհեցեալ ` ընկէց զինքն ՚ի բարձուէ ապարանիցն ՚ի քարափն Հրազդանայ, եւ ողջ պահեալ, փախստեամբ եկն մինչեւ զԵղիվարդ. ուր վատասիրտ  եւ անարժան գեղջաւագն  Սահակ, առ ահի ` մատնիչ միանգամայն եւ դահիճ եղեւ արիասիրտ օրիորդին, զոր խեղդամահ արարեալ ծածկեցին ընդ քարակուտիւ. այլ եկեալ հորն եբարձ եւ ետ թաղել առ հարաւային որմով եկեղեցւոյն: Զայսմանէ մանրամասն  գրելով Զաքարիայ Սարկաւագի  ժամանակակցի  յիւրումն  պատմութեան ( Բ. ՀԲ ) յաւելու զերեւումն կայծից լուսոյ ՚ի վերայ գերեզմանին. « Գնացեալ իմացայ հաւաստեաւ ՚ի Մկրտիչ երիցայն ( որ հաղորդ տուեալ էր նահատակին ). եւ գրեցի զանունն ՚ի վերայ տապանին եւ զթուական  ՌՃԽ », 1691: Արժան էր գրել եւ ՚ի կենդանի տապանակս ( սրտից ): - Գոն առ եկեղեցեաւն  եւ այլ ոչ ակաւ գերեզմանք եւ խուռն խաչարձանք:

Սակաւք յառաջ քան զնահատակութիւն Թամամայ եղեւ սպանումն Աւագի ` տանուտեառն աւանին, որ էր այր ճարտար եւ ատենախոս եւ պնդերես եւ առաջի մեծամեծաց յարգոյ »: Սա յաղագս նուազութեան ջրոյ տեղւոյն, հնարեցաւ  հանգոյն Ազիզբէկի ` բերել ջուր յօժանդակաց Հրազդանայ, ՚ի սահմանաց Գարաճէօրէն գեղջ Նգայ. իսկ սորա տէրն մահմէտական ` Ղաճար տոհմիւ, Հապուշ Ղասիմ անուն, ետ քակել զագուգայսն եւ դարձուցանել զջուրն յիւր գիւղ, վասն որոյ ամբաստանեալ առ խանն Երեւանայ ` հրամանաւ նորին խոշտանգեցաւ  չարաչար յԵղիվարդեցեաց. եւ իբրեւ կազդուրեցաւ. զքէն ՚ի մտի ունելով խաբէութեամբ ՚ի բուռն արկեալ ետ սպանանել զԱւագ. այլ ինքն եւ յետ մահուն անարգեցաւ, արտաքս ընկեցեալ ՚ի գերեզմանէն եւ գիշակերաց մատնեալ:

Մի ՚ի հնգից գեօղից սեփական կալուածաց աթոռոյն Էջմիածնի էր Եղիվարդ, ՚ի կէս ԺԷ  դարու մեծաւ մասամբ (4 1/2) կալուած Խօճա-Սեթի Երեւանեցոյ, որոյ որդի Յակոբճան շնորհեաց զայն Յակոբայ կաթողիկոսի, եւ գրաւեալ ՚ի Պարսից ` վերադարձոյց  յաթոռն  Սիմէոն կաթողիկոս յամի  1768 եւ արդ  տուեալ է ՚ի վարձու իբր 4000 ֆրանգաց: - Ի սկիզբն ԺԸ դարու յիշի Կիրակոս վարդապետ  Եղիվարդեցի ձեռնադրեալ եպիսկոպոս յԱղեքսանդրէ կաթողիկոսէ, յամի 1708: - Բայց եպիսկոպոսական  աթոռ Եղիվարդայ, ըստ Ոսկանայ վարդապետի, խափանեալ էր ՚ի կէս ԺԷ դարու: - Իբր 200 տունք են Հայոց բնակչաց Եղիվարդայ:

Մենաստանն Եղիվարդայ Ս. Թէոդորոս կամ Ս. Զօրավար կոչեցեալ առ հինսն ` կայ յելից հիւսիսոյ գեղջաւանին, իբր կիսաժամու հեռի դաստակերտ է Գրիգորի Մամիկոնենի իշխանապետի Հայոց, յելս կոյս Է դարու, շինեալ ճոխապէս, վասն որոյ եւ յիշի ՚ի բազում պատմչաց, յորոց մի եւ կաթողիկոսն Յովհաննէս ` ասէ. Շինէ նաեւ նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական  դասուց. յորում եւ եկեղեցի պայծառապաճոյճ  ՚ի նմա յարդարեալ, ըստ արեւելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ, տուն բնակութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ, ՚ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ »: Բնակարաիքդ կամ մենաստանն քայքայեալ է արդ, եւ սակաւ ինչ մնայ ՚ի շինուածոյն ՚ի Մտ. Հր. եկեղեցւոյն, եւ ամենայնն քարաշէն: Իսկ եկեղեցին այն արդարեւ պայծառապաճոյճ ` բաց ՚ի գմբեթէն կործանելոյ ` կանգուն կայ ցարդ յերկոտասան  դարուց տեհէ, ութանկիւնի բոլորչի գոլով արտաքուստ, իսկ ՚ի ներքուստ ութ կիսաբոլորակօք, որք առանց սեան վերամբարձեալ կրէին զգմբէթն: Արձանագիր շինութեանն ոչ երեւի. այլ ՚ի յետնոյ կայ ՚ի վերջ կոյս ԺԲ դարու գրեալ յամի 1191, այսպիսի ինչ.

Այս արձանագիր է արտաշրի որդի Վարշրա որդւոյ Ապլվարդայ, ի թվ. ՈԽ: Կամաւն Աստուծոյ ես Արտաշիր անարժան ծառայ Քրիստոսի ետու զիմ գանձագին այգին ի սուրբ տաճարս, զՄատնիկ, վասն փրկութեան հոգւո իմո եւ առաջնորդք սորա հաստատեցին ի տարւոջն ժամ ԺԷ աւր. զԺԲ ինձ եւ զԵ Սսի. եթէ ոք խափանէ  զանէծս զՅուդայի առցէ:

Իբրեւ քարընկէցիւ ՚ի բացեալ յեկեղեցւոյն ՚ի Հս. կողմանէ կայ գերեզմանատուն, եւ մատրանանման որոցաձեւ շիրիմ ՚ի նմին, հանդերձ այլովք եւս: Բնակիչք աւանիս ( այժմ իբրեւ 150 տուն ) Վարժադրան կոչեն զեկեղեցիս այս:

Յայլ արձանագիրս նուիրատուաց, զորոց չունիմ զօրինակ, յանուանէ Ս. Զօրավար կոչի եկեղեցին. իսկ ՚ի յիշատակարանս ` Ս. Թէոդորոս. որպէս ՚ի վարս Մաշտոցի կաթողիկոսի գրելոյ յաշակերտէ նորին Ստեփանոսէ, յամի 894, եթէ էր նա « ՚ի ժառանգաւորաց մետասանին ` որ անուամբ սրբոյն Թէոդորոսի էր. եւ ՚ի զօրանալ բռնակալութեանն Տաճկաց ՚ի վերայ գաւառին ( յորում էր Եղիվարդ ), ելեալ հայր նորա ՚ի տիս մանկութեան եւ գնաց բնակեցաւ պանդխտութեամբ ՚ի գաւառին Սոդից », եւ այլն: Եւ նորագոյն յիշատակարան գրոց ` գրելոյ յամի 1427, ասէ վասն բնագրին գրեալ գոլ յամի 1197, « ՚ի սուրբ ուխտն Եղիվարդու, ՚ի դուռն սուրբ եկեղեցւոյն Թէոդորոսի »: Զայս մենաստան եւս նորոգեցին Ազիզբէկն առաջին եւ կին իւր. « որք եկեալ տեսին զբնակութիւն նոցա աւերեալ եւ կործանեալ, եւ զաւանս իւրեանց Եղիվարդ ` բնակութիւն աւազակաց, եւ կամակցութեամբ ամենակալին Աստուծոյ զամենայն զպարտսն հատուցին, եւ վերստին նորոգեցին զսա բազում տքնութեամբ եւ չարաչար վտանգօք, մի մի ժողովեալ զցրուեալսն, բազում եւ յոլով աշխատութեամբ ` ծառայութիւն կատարելով մեծափառ տերանց իւրեանց Շահինշահի եւ Խուանդզային … եւ ամենայն դիմօք հաստատեցին զմեծ մենաստանս զԵղիվարդ, շինեալ զամենայն քանդեալս »: