Այրարատ

127. ԲՋՆԻ ԳԱՒԱՌ. ԳԵՕՂՔ

Ըստ նշանակելոյ մեր ՚ի սկզբան ` արեւելեանս այս վիճակ Նգայ ` փոքրիկ եւ լեռնային մասն է հովտին Հրազդանայ. յորում ` գետն դառնալով յարեւելից ` խաղայ յարեւմուտս կոյս, ՚ի Ռնտամալ եւ Քէրվանսէրայ գեօղից Վարաժնունեաց ` մինչեւ յարեւելեան ստորոտս Արայի լերին, կամ ՚ի կոհակս Զինճիրլի ( որ եւ Միսխանլը ) լերանց, ՚ի սակս աղխաղխեալ ոստոցն շուրջ տարածելոց ` այդպէս ( շղթայաշար ) կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, եւ արձակէ գետակ մի փոքր յարեւմտից կողմանէ, առ որով սակաւ գեօղք են, սակաւուք եւս առ այլով փոքու գետակաւ, որ թուի իջանել յԱլիպէկ լեռնէ ` սուղ ինչ բարձրագունէ քան զառաջինն. եւ ընդ մէջ նորին եւ Արայի լերին խաղացեալ անկանի ՚ի Հրազդան ` յաջմէն, եւ անդ աւարտի սահման Նգայ յայնմ կողմանէ: Իսկ երկրորդ մասն սակաւ գիւղից ` կայ հուպ յեզերս Հրազդանայ, ՚ի նախանշանակեալ գիւղից Վարաժնունեաց մինչեւ ՚ի խառնուրդս երկրորդի այնր գետակի: - Յատկանիշ իմն է եւ այս, զի Հրազդան ոչ միայն զսահմանս Նգայ որոշէ յայսմ կողմանէ, այլ եւ զբնութիւն երկրին. զի ահեակ նորին կամ արեւելեան եւ հարաւային սահմանք Նգայ ` իսկեւիսկ խոնարհեալ դաշտանան, կամ թէ անտի սկսանի ընդլայնիլ հովիտ գետոյն. իսկ աջակողմն ոչ միայն լեռնային է, այլ եւ մայրեւոր ծառաւէտ, հանգոյն եւ առաւել եւս քան զբարձունս Քասաղայ ` զուարճալի բուսաբերութեամբ եւ գեղեցկագեղ դրիւք վայրաց, սքանչելի յստակութեամբ օդոց եւ հովասուն դարեւանդիւք. վասն որոյ եւ պաշտօնեայք Ռուսաց գաւառին Երեւանայ ` աստ ՚ի հով ելանեն յամարային եղանակի ` զամիսս երիս, հաստատեալ օթեվանս կամ հանգրուանս յարեւելակողման վիճակին, որպէս տեսցի յառաջիկայդ ՚ի տեղագրութեանս:

Յանուն գլխաւոր շինին քաղաքացելոյ ՚ի պայազատութեան Պահլաւունեաց ՚ի ԺԱ-Բ դարս, Բջնի կոչեմք զարեւելեանս այս մասն Նգայ, զոր յիշատակագիր ոմն յելս ԺԵ դարու, ոչ գիտեմ յո՞ր սակս, Բուժկան գաւառ կոչէ: - Ոչ միայն բնական յօրինուածով երկրին ` բուսաբերութեամբն եւ մետաղական նիւթովք ` նշանաւոր է վիճակս այս փոքր, այլ եւ յոլովութեամբ վանորէից եւ ոստ ' անիւ Պահլաւունեաց եւ Պռօշեանց, զորոց լիցի բան յաւարտ տեղագրութեանս: - Գեօղք առ երկրորդ կամ հարաւային գետակաւն ` որ քերէ զարեւելեան ստորոտովք Արայի լերին, բնակեալք են յայլազգեաց, եւ ՚ի վերոյ ամենեցուն նոցա յաղբերավայրս գետակին ` իբր կիսաժամաւ ՚ի Հս. Պապաքիշի գեղջ, ՚ի ձորամիջի լերանց ` կամ աւերակք անծանօթ մենաստանի, զոր այլազգիք կոչեն Ասլը գիլիսէ կամ Այըլը ( արջուտ ). ՚ի մնացորդաց շինուածոյն նշմարի եկեղեցին հոյակապ եղեալ եւ սիւնազարդ, եւ ՚ի նշխարեալ արձանագրութեանցն յայտնի դաստակերտ մի լինել Վաչուտեանց, եւ նորին իսկ Վաչէն ` հօր Մեծի Քրդին կամ կնոջ նորա, որպէս գրի ( յամի 1211), ՚ի հիւսիսային որմն տաճարին ` ՚ի ներքուստ կողմանէ, այլ թերի մնալով ` այլ ինչ ոչ յայտնէ.

Թվ. ՈԿ. Ես Մամախաթուն ամուսին Վաչէի, դուստր…

մնացորդ երկար արձանագրին եղծեալ է յոյժ. նոյնպէս եւ այլք, յորոց մին յայտ առնէ զանունն Ս. Աստուածածին.

Կամաւն Աստուծոյ ես Խնկիկս միաբանեցա Սուրբ Աստուածածնիս եւ տվի սուրբ նշան եւ այլ արդիւն. եւ սպասաւորք Սրբոցս հաստատեցին ի տարին Բ աւր ժամ…:

Ի հարաւոյ կուսէ աւերակ վանացս ` առաջին գեօղ թուրքաբնակ է Պապաքիշի, տունք 10, որում մերձ ՚ի հարաւոյ ` Քեալաշքէնտ, տունք 12: - Յելից Հս. սոցա ` Քիրաճլու, տունք 30: Ի հարաւոյ սոցա եւ գետակին ` որ է յաջմէն, Գարաճէօրէն կամ Գարաճավէրան, Սեւաւեր կոչեցեալ ՚ի Զաքարիայէ, գեօղ մեծ, 30 տամբք այլազգեաց, եւ 10 տամբք Հայոց, որոց եկեղեցի է յանուն Ս. Աստուածածնի: Այս գիւղ ընդ մէջ կայ Արայի լերին ՚ի Մ. եւ Հրազդանայ յԵլ: - Ի հարաւային անկեան խառնրդոց գետակին ընդ Հրազդանայ ` կայ Քեալաշան կամ Քարաշամ գիւղ, 7 կամ 8 տամբք: Հուպ եւ հանդէպ խառնրդոցն ` յահեկէ Հրազդանայ ` Ուզունլար, նոյնպէս փոքր եւ սակաւամարդ գիւղ:

Մղոնաւ ՚ի Հս. Մ. Ուզունլարայ, նոյնչափ հեռի եւ ՚ի Հս. Քեալաշանայ եւ կիսով մղոնաւ ՚ի ձախմէ Հրազդանայ, որ անդ զարեւմտեան ընթացսն դարձուցանէ ՚ի հարաւ, կայ փոքրիկ գիւղն Թղուտ կամ Թեղուտ 10 կամ աւելի տամբք այլազգեաց. որպէս թուի ՚ի թեղի ծառոց առեալ զանունն, յորմէ եւ վանքն Թեղենեաց, մի ՚ի հնագունից եւ հռչակաւորաց ` պահեցողութեամբ նախնական աւանդութեանց եկեղեցւոյ մերոյ, վասն որոյ եւ Շնորհալի հայրապետ մեր Ներսէս ` խնդրեաց եւ ետ բերել անտի զօրէնս Ժամասացութեան, զի զանազանէր կարգ սոցա յայլոցն, մանաւանդ ՚ի կանոնի երեկոյին ժամու աղօթից. եւ յայտ աստի է ` զի կարի հին կամ հնապահ համարէր նա զվանսն. թէպէտ եւ որոշակի ոչ գտանեմ յիշատակեալ առ հնագոյն հեղինակս. եւ որ զառաջինն ասի զՎահանայ Գողթնեցւոյ ` ՚ի սկիզբն Ը դարու ` երթալ յուխտ կամ յառանձնութիւն ` ՚ի Թեղենիս, որպէս եւ ՚ի Յովհաննավանս եւ ՚ի Մաքենոց, ոչ ընթեռնումք զայն ՚ի հնագիր վկայաբանութեան նորին, այլ ՚ի Գանձարանս. ծանօթ ինձ հնագոյն յիշատակող է Ասողիկն ( Գ. Թ ), որ զի ոչ ընդ վանորայս հաստատեալս եւ պայծառացեալս յառաջին կէս Ժ դարու թուէ զսա, այլ զանձն մի նշանաւոր յոյժ գիտութեամբ եւ առաքինութեամբ առ իւրեւ յիշէ ՚ի նմին. - այն է, « Կիւրակոս գծծակերպ գիտնականն, որ վարուք առաւել քան թէ բանիւք վարդապետէր. որ բնակէր յոլովակի յանապատին որ Թեղանիսն կոչի ՚ի Նիգ գաւառի առ Հօր Երեմիայի ճգնաւորի Քրիստոսի եւ ընկերակցի իմոյ », - յայտ առնէ զի վաղաշէն էր տեղիս այս քան զմիւս վանորայս հաստատեալս առ թագաւորութեամբ Աբասայ, եւ ոչ ըստ նոցին տարազու, այլ ըստ նախնեաց առանձնակեցաց, վասն որոյ եւ անապատ կոչի. եւ է իսկ փոքր մի յանապատաձեւ վայրի, իբր կիսով մղոնաւ հեռի ՚ի Թղուտ գեղջէ յարեւելից կուսէ ` ՚ի լանջակողմն լերին, ՚ի վերոյ խորաձորոյ Հրազդան գետոյ, այժմ ՚ի սպառ ամայացեալ, եւ հազիւ հետո ինչ թողեալ, որմն մի փոքու խաչաձեւ եկեղեցւոյ ՚ի կարմիր քարանց շինելոյ, որ ասի կործանեալ ՚ի սասանութենէ, յամի 1827. այլ արձանագիր կամ այլ ինչ նշան ոչ գտաւ ամենեւին ՚ի նմա, բայց միայն մնացուածք ինչ տանց ՚ի Հր. եւ ՚ի Մ. եկեղեցւոյն. վասն որոյ արդ լոկ անուն գեղջն երաշխարւորէ անդանօր լինել զմենաստանս զայս Նիգ գաւառի: - Յաւուրս Շնորհալւոյն միւսանգամ եւս յիշատակ լինի Թեղենեաց ` գալստեամբ անդր նորոյ վկային Յովսեփայ Դունեցւոյ տաճիկ ազգաւ, հաստատելոյ ՚ի Քրիստոս, որ գանակոծ լեալ ՚ի հօրէն, « ելեալ գաղտ ՚ի ծնողացն գնաց առ Սարգիս ճգնաւորն ՚ի Թեղենիսն. եւ նա քաջալերեալ յորդորեաց զնա ՚ի հաւատս Քրիստոսի. եւ ասաց շրջել ընդ վանորայսն. եւ նա առեալ զաղօթս սրբոցն ` ել եւ գնաց ՚ի Հաղբատ ». եւ դարձ արարեալ ՚ի Դուին ` նահատակեցաւ, յամի 1170: - Ընդօրինակող ոմն գրոց զայնու ժամանակաւ (1178), յայսմ տեղւոջ ծանուցանէ մեզ զանուն եկեղեցւոյն, եւ զոմանց ՚ի միաբանիցն. « Գրեցաւ ձեռամբ Թադէոսի եւ Վարդանայ … ՚ի թուականիս Հայոց ՈԻԷ. ՚ի սուրբ յանապատիս Թեղենիս, ՚ի Սուրբ Կաթողիկէ զբանս … եւ տուաք զսա հոգեւոր եղբօր մերոյ Աւետեաց, որ տառապէր տարաշխարհիկ ՚ի գիւտս մակացութեան գրոց »: Եւ այս քաջ յայտ առնէ զի ոչ միայն աղօթից դադարք էին Թեղենիք ` այլ եւ դպրութեանց, ըստ շնորհի այնր դարու, որ մի ՚ի բարգաւաճելոցն է առ մերայինս: - Սակաւուք զկնի, այն է ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու ընդ երեւեի վարդապետս ժամանակին եւ ընդ ժողովեալսն ՚ի Լօռի, վասն խնդրոց Զաքարիայ Սպասալարի, յիշէ Կիրակոս պատմիչ եւ « զՍուրքիկն ՚ի Թեղենեաց, որ բարիոք կարգաւորեաց զվանքն, զամենայն ինչ հասարակաց լինել եւ առանձին ոչ ինչ ստանալ »: Յետ այսր ոչ եւս ուրեք լսեմ զյիշատակ վանացս, եւ համարիմ վաղ քան զայլս բազումս ամայացեալ. միայն յետին պատմիչ մեր Զաքարիա ` ասէ վասն Յակովբայ Դ կաթողիկոսի, ընդ այլ եւ զասանորդս Թեղենեաց գեղջ գնեալ ՚ի ստացուած աթոռոյն Էջմիածնի, եւ այսպէս կոչելով զգիւղն յանուն վանացն է ոչ Թեղուտ ` յաւելու փաստս նոյն լինել երկոցուն: