Այրարատ

129. ԿԵՉԱՌՈՒՔ

Որպէս յարեւմտակողմն Բջնոյ լերին յայտնեցան կապարահանք, նոյնպէս եւ ՚ի հիւսիսային արեւելակողման ճանաչին Պղնձահանք անգործք, եւ աւերակ բնակութեանց առ նոքօք ` թերեւս գործաւորաց նոցին, ՚ի ձորամիջի. ընդ որ վտակ մի խաղացեալ յարեւելս կոյս ` վարարէ զՀրազդան գետ, հանդէպ Ռնտամալ գեղջ Վարաժնունեաց, եւ համարի մի յաղբերաց նորին: Սակաւուք ՚ի ստորեւ ՚ի Հր. Ել. Պղնձահանիցն եւ ՚ի հարաւոյ գետակին ` յառապար լանջակողման լերին ` կայ հին եւ լքեալ մենաստան, որոցաձեւ անսիւն բարձրակամար եկեղեցեաւ, չափաւոր մեծութեամբ, զորոյ ստորոտս քուոց տանեացն շուրջ առեալ պատէ մեծատառ արձանագիր վրացի. իսկ ՚ի ստորեւ զեկեղեցեաւն ածեալ կայ պարիսպ քառակուսի, եւ սենեակք բնակութեան, այլ ծածկեալ վայրենամոլ թփովք եւ մացառօք: Նման իմն է տեղիս հռչակաւոր Պղնձահանիցն Տաշրաց, սեփականութեան եւ գերեզմանի Իւանէի Աթաբէկի, վասն որոյ եւ արժանի քննութեան շինուածքն եւ երկիրն, գեղեցիկ դրիւքն եւ ալպեան զանազան բուսաբերութեամբն, ուր յուսալի է հմուտ բուսագիտաց գտանել նոր ինչ տեսակս ծաղկանց, որպիսիք իցեն արդեօք եւ յիշատակեալքն ՚ի քննասէր Շահխաթունեան եպիսկոպոսէ, Ջատվար արմատն, եւ յազգէ խոտոց ` ցողուն մի շիկագոյն կանգնաչափ բարձր թաւարծի, ողկուզաձեւ դեղին ծաղկամբ ՚ի գագաթան. տերեւքն զուգաշարք զցօղնովն նմանք տերեւոց ձիթենւոյ կամ ուռենւոյ, զորս եռացուցեալ ՚ի ջուր ` առնուն ՚ի կիր որպէս զթէյ, առ ՚ի քրտնիլ: - Մորի կամ Ելակմորի սպիտակ եւ կարմիր. եւ ՚ի մայրիս ընդ վայրենի ծառոց գտանին եւ ընկոզենիք, տանձենիք եւ սոցին նմանիք: Զայսպիսի գեղեցկութիւն վայրաց եւ զզովութիւն ամարանի նկատեալ Ռուսաց ` հաստատեալ են անդ հանգրուանս ամարանոցս ` յանուն Կոստանդնի, իբրու ժամաւ ճանապարհի ՚ի ստորեւ յարեւելից հարաւոյ Պղնձահանիցն, մերձ յակունս վտակին ` զոր ասացաք առաջ մի լինել Հրազդանայ:

Առընթեր սոցին ամարանոց հանգրուանաց ` յարեւելից կուսէ, եւ առ յիշեցելով գետակաւն ` հանդէպ Ռնտամալ գեղջ Վարաժնունեաց. կայ անուանեալն յայժմուս Տարաչիչակ ( Ծաղկաձոր ) եւ Զինճիրլի, որ է հռչակաւորն Կեռառուք կամ Կէչառուս նախնեաց մերոց. գեօղ անհետացեալ եւ մենաստան հոյակապ, մի ՚ի պանծալի դաստակերտաց Պահլաւունեաց, որ եւ պահէ ցարդ ըստ բաղդի ` նշան ինչ կամ մասն ՚ի նախկին բազմապատիկ շնորհացն, այս ինքն պէսպէս սրբազան շինուածոց: - Անծանօթ է ծագումն անուան եւ սկիզբն բնակութեան տեղւոյն, եւ ոչ յիշի յառաջ քան զԺԱ դար. յորոյ ՚ի սկզբան ` ՚ի բարգաւաճագոյն ժամանակի տոհմին Պահլաւունեաց, ( որք յԱնի եւ ՚ի Շիրակ ոչ սակաւ հոյակապ եկեղեցիս եւ վանորայս կանգնեցին ), յոլովս եւ յայսմ վիճակի ՚ի սեփական կալուածի եւ ՚ի նստոցի իւրեանց. ՚ի նմին տոհմէ էր, այլ յանաւագ շառաւիղէ ` եւ Ապիրատ որդի Հասանայ, զորմէ « ասեն ( ըստ Վարդանայ, ԿԳ ) յաննշանից մեծացեալ, եւ վասն խելացի եւ առատ ձեռաց ` մինչ լինէր տէր երկոտասան հազար հեծելոց. որ եւ շինեաց զսուրբ ուխտն Կեչառուս », ՚ի գիտակ վայրի լանջակողման լերանց  յարեւմտից, որք ՚ի Հս. եւ ՚ի Հր. պատին զնովաւ, խոնարհելոյ  յարեւելից կուսէ ՚ի Հրազդան գետ: Գլխաւոր եկեղեցեացն ` յանուն Ս. Գրիգորի չափաւոր քառակուսի ձեւով, իբր 24 Չ. ընդ երկայնն եւ 13 ընդ լայն, ամենայն մասամբ կանգուն կայր ցամն 1827, յորում ( յամսեանն նոյեմբերի ) ՚ի սասանութենէ երկրի անկաւ գմբէթն գերունակ ` ամբարձեալ երբեմն առանց սեան կարակնաձեւ կամարօք. գմբեթաւոր է եւ վայելչակերտ եւ ժամատանն քառակուսի հաւասարակողմն իբր 18 Չ. ամբարձեալ ՚ի վերայ չորից միաստանի սեանց. բաց ՚ի միջնադրանեն ` է տաճարին դուռն եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ, յորոյ վերայ արձանագրեալ է բանս այս.

ՆՁԲ Թ. Հ(այոց) ի թագաւորութեան Գագկայ եւ ի հայրապետութեան Տեառն Սարգսի ես Գրիգոր Մագիստռոս որդի Հասանայ շինեցի զեկեղեցիս  ինձ ի բարեխաւսութիւն եւ իմ պատրոնին եւ իմ որդեացն որք ընթեռնոյք զիս յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս, աղաչեմ:

Պատմիչք ( Վարդան եւ Մխիթար Այրիվանեցի ) ասեն Եպիրատայ շինեալ զսուրբ ուխտն Կեչառուս, այլ ոչ յայտնապէս ասեն զեկեղեցւոյն. իսկ երկրորդ պատմիչն ՚ի յիշելն յետոյ յամի 1044 զքաջածանօթն զԳրիգոր Մագիստրոս ` յաւելու « Որ շինեաց զեկեղեցին Կեչառուաց. սա է որդին Հոլում Վասակայ շինողին Բըջնոյ ». ըստ այսմ սա համարէր շինող եկեղեցւոյս եւ սմա կարծիւր արձանդ. սակայն հարկ է սխալ լինել կամ թուականիդ կամ գրուածոյն, զի ՚ի ՆՁԲ 1033 թուին թագաւորն Հայոց էր Յովհան-Սմբատ, եւ կաթողիկոս ` Պետրոս, եւ ծանօթն  Գր. Մագիստրոս ` ոչ է Հասանայ որդի ` այլ Վասակայ, ապա թուի ինձ եթէ թուականդ պիտի ՆԾԲ (1003) յորում ժամանակի կէին արդարեւ թագաւորն Գագիկ ( Ա ) եւ Սարգիս ( Ա ) կաթողիկոս. իսկ Գրիգոր որդի Հասանայ կամ նոյն ինքն Ապիրատն է ` իբրու կրկին ունելով անուանս, ըստ այնր ժամանակի սովորութեան, այն զի եւ թոռն իւր Գրիգոր կոչի, կամ թէ եղբայր իւր իցէ, եւ ինքն ` Պատրոնն յիշեալ ՚ի նմանէ: Իսկ ծանօթ հեղինակն  Գրիգոր Մագիստրոս ` է յիշեալն  յ ' երկար արձանագրի ` ՚ի ներքոյ պատուահանաց հարաւային որմոյ ժամատանն, յորում յիշէ զՀասան, այլ չասէ հայր իւր. եւ կարեւոր է գրուածն, որ է այս ինչ.

Ի հինգ հարիւրերորդի ամի թուականութեանս թորգոմեան ի թագաւորութեան սուրբ եւ ինքնակալ թագաւորին Կոստանդեա Մաւնումախին բերաւ ոսկի մատանիս, զոր հզաւրին եւ առաքինոյն բարեպաշտին Գրիգորի Մագիստռոսին Կիտաւնտին եւ Տուկին Վասպուրականի եւ Տարաւնո Արշակունւոյն եւ Հայկազնոյն, մեծաւ աշխատութեամբ ազատեալ էր զմեծ եւ զհռչակաւոր եկեղեցիքս իւր. եւ ոչ այլ ինչ հայցէ բայց միայն աղաւթս առնել սուրբ եւ ինքնակալ թագաւորին Կոստանդեայ, ընդ նմին ծառային Քրիստոսի Գրիգորոյ եւ որդւոց իւրոց. եւ յիշատակ կարգեալ յեկեղեցիքս Կեչուառուաց. ուր Մագիստռոս կենդանի է ` ամենայն շաբաթ աւր զժամն Հասանայ արասցեն անխափան եւ յետ ելիցն Մագիստռոսին արասցեն անխափան: Արդ որ ոք այսմ վճռի հաստատնոյ խափանել ջանայ թէ յառաջնորդաց ոք իցէ կամ յիշխանաց կամ ի քահանայից, այնպիսին Յ եւ ԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի եւ բաժինն ընդ Յուդայի եղիցի եւ ընդ տիրասպան քահանայիցն: Եւ այս գիր մեր է Յովանիսի շնորհիւն Աստուծոյ Բջնո եպիսկոպոսիս եւ սուրբ եւ մեծի հաւր Բարսղիս է. թէ ոք այս գրոյս խափանել ջանա, այնպիսին նզովս չարաչարս ընկալցի ՚ի Սրբոյ Լուսաւորչէն Գրիգորոյ եւ յամենայն Սրբոց եւ ի մէնջ. Կատարիչք գրոյս աւրհնեալ եղիցի ( ն )…:

Որպէս ՚ի դիմաց բանիցն երեւի, արձանագիրդ ոչ ուղղակի ՚ի Մագիստրոսէ գրեալ է, այլ ՚ի համար նորին. սակայն ակն ունելի է գտանել եւ զինքնագիր կամ զինքնադէմ նորին յիշատակագրութիւն. եւ ահա տարօրինակ իմն բաղդիւ ` յանակնկալ տեղւոջ, ՚ի դիւանս Հաւատասփիւռ ժողովոյն Հռովմայ. գտեալ է իտալերէն թարգմանութիւն արձանին, նման իմն նախագրելոյն, ոչ գիտեմ ե՞րբ եւ ո՞յր թարգմանեալ. զոր ՚ի փոխադրութեան դիւանացն առ Ա Նաբոլէոնիւ ՚ի Բարիզ. գտեալ հայագիտին Սէն Մարդէնի ` յեռեալ է յիւր Յիշատակարանս Հայոց ( Բ, 287). զայդ յօտարացեալ թարգմանութենէ անտի ( իտալականէ ) յեղումք աստանօր ՚ի բնիկ մեր բարբառ, ցաւելով զի կամ թարգմանն իտալացի կամ Սէն Մարդէն ՚ի բաց թողեալ է զանուանս 25 գիւղից զոր յիշէ արձանն ` տուեալ ՚ի կալուածս վանացն. «Ի Շ թուականիս (1051) ՚ի ժամանակս Կոստանդեայ Մոնոմախի թագաւորի Հայոց (Յունաց) Դուքոս Վասպուրականի (եւ տէր) գաւառիս Ծաղկնուց, ես Գրիգոր Մագիստրոս որդի Վասակայ, հրովարտակաւ եւ հրամանաւ վերոյասացեալ թագաւորիս` հիմնադրեալ շինեցի զեկեղեցիս ՚ի  տեղւոջս որ կոչի Կեչառուս, ՚ի նախասացեալ գաւառի Ծաղկնուց, հանդերձ մասամբս. եւ նուիրեցի զտաճարս եւ զեկեղեցիս` յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի մերոյ. եւ զարդարեցի զսա սպասուք արծաթեղինօք եւ ոսկեղինօք, գրովք եւ այլովք պիտոիւք, որպէս վայել էր տաճարիս: Դարձեալ ետու եկեղեցւոյս գեօղս երկուս եւ այգի մի: -(Եւ) մեք շնորհիւն Աստուծոյ եպիսկոպոսունքս Բջնոյ Վանական եւ համավար, սահմանեցաք եւ հաստատեցաք ՚ի թեմ եւ կալուած վերոյգրեալ եկեղեցւոյս` գեօղս քսան եւ հինգ եւ քաղաք մի, որք են Բուժան, Շոկաթն (?), եւ այլն: Եւ հաստատեցաք զվճիռս մերով ձեռագրովս եւ կնքովս: Արդ եթէ ոք յետ մեր կամ յեկեղեցականաց կամ յաշխարհականաց իշխեսցէ հակառակ կալ վճռոյս մերոյ, նզովս առցէ ՚ի Սրբոյն Գրիգորէ մերոյ Լուսաւորչէ եւ ՅԺԸ հայրապետացն Նիկիոյ ժողովոյն, եւ մասն եւ բաժին նորա ընդ Յուդայի մատնչի եւ ընդ խաչահանուացն Քրիստոսի եղիցի. իսկ որ հաստատուն պահէ` օրհնեալ եղիցի ՚ի Տեառնէ Աստուծոյ»: Կարգեմք ՚ի ստորեւ եւ զիտալականն այն թարգմանութիւն:

Երեւի յարձանացդ ` երկոցուն տանց Պահլաւունեանց սեփական լինել տեղւոյս, զի դարձեալ որդին Վասակայ եւ Ապիրատայ թոռնն Գրիգոր ` նահատակեալն ՚ի Կաղզուան, աստ բերեալ թողեցաւ, յելս ԺԱ դարու:

Են եւ այլ քանի ինչ արձանագիրք եկեղեցւոյս, յորս հնագոյն յետ նախագրելոցն ` ( թէպէտ եւ թուականն անկեալ ), է յելս կոյս ԺԲ դարու, որպէս գուշակի յանուանց կաթողիկոսացն եւ թագաւորին Վրաց.

…… Թուականութեանս Հայոց ի հայրապետութեան Տեառն Գրիգորիսի եւ ի թագաւորութեանն Վրաց Գէորգէ է եւ մերոյ իշխանին (…) ես Հայր Պետրոս եւ եղբայր իմ Տէր Յովսէփ եւ Սարգիս կրաւնաւոր եւ միաբանք ուխտիս հաստատեցաք Ստեփաննոսի Աղուանից կաթողիկոսի եւ տարին զՔրիստոս (պատարագել) ի տաւնի առաքելոցն Դաւթի, Պետրոսի, Յովտաննու ամէն եկեղեցիս. Եթէ ոք խափանէ ՅԺԸ իցն նզովեալ եղիցի…:

Կաթողիկոսդ Գրիգորիս Տղայն է, եւ Ստեփաննոս Աղուանիցն այն է ` որ զզուեալ ՚ի Պարսից ` « այսր անդր կացեալ լինէր, ըստ պատմչին Կիրակոսի: մինչեւ մեռաւ »: - Իսկ հայրն Պետրոս որիչ եւ երիցագոյն է քան զհամանունն ` որ յայլ արձանս յիշի, որպէս փոքր մի յետոյ տեսցի յայտնապէս: - Ի վերայ միոյ ՚ի լուսամտից ժամատանն ` արձանագիր Վաշուտեանն Վաչէ յամի 1213 ( տես յէջ 253):

Ի ՈԿԲ թու. Կամաւն Աստուծոյ ես Վաչէ որդի Սարգսի որդւո Վաչուտի եւ ամուսին իմ Մամախաթուն եւ որդիքն իմ Քուրդս եւ Վաչուտ միաբանեցաք ի սուրբ ուխտս Կեչառուս եւ տուաք ի գանձագին գեղն մեր Շէնգաւիթ` այգի… սպասք եկեղեցո. եւ Տէր Գրիգորիս եւ Գրիգոր վարդապետ (սահմանեցին) զԾառզարդարն ինձ Վաչէի եւ զՂազարոյն Մամախաթունին եւ զՆոր կիւրակէն Քրդին ամէն եկեղեցիքս. եւ ով առաջնորդ (որ լի)նի զսէրն առնէ Նոր կիրակէին անխափան:

Ի վերայ արեւմտեան դրան ժամատանն արտաքուստ արձանագրէ յամի 1244 Քուրդ ոմն, ոչ յազգէ Վաչուտեանց, այլ յայլմէ անծանօթէ. եւ որպէս ասէ ` որդի Կախայբերի. կրօնաւորեալ ՚ի Կեչառուս.

Ի թու. ՈՂԳ Կամաւն Աստուծոյ ես Քուրդս որդի Կախայբերին զմտաւ ածի ի սէրն Աստուծոյ եւ եկի ի սուրբ ուխտս ի Կեչառուս եւ կրաւնաւորեցայ ի դրան Սուրբ Լուսաւորչիս, եւ անուանեցայ Յովհաննէս, եւ արարի պահարան Սուրբ Յովհաննիսի… անիս, որք ընթեռնոյք յիշէք  յաղաւթս…

Ցանկալի էր գիտել զի՞նչ էր պահարանն եւ ո՞ր Ս. Յովհաննէս: Այսր եկեալ են եւ եպիսկոպոսունք Ամարասայ Սարգիս եւ Վրթանէս, թերեւս ընդ կաթողիկոսին իւրեանց Ստեփանոսի գաղթեալք զի պակասէ թուականն.

Աւգնութեամբն Աստուծոյ մեք Մարասայ եպիսկոպոսասերս Տէր Սարգիս եւ Տէր Վրթանէս միաբանեցաք Կեչառուսայ Սուրբ Լուսաւորչիս եւ տվաք ի մեր հալալ արդեանց Մ դահեկան յառաջնորդութեան ՄԽ. Վդ. Վդերս եւ միաբանքս ընկալաք. Ճ ի ջաղացն անցուցաք, Ճ (ի) ժամատունն. սահմանեցաք ամեն ամի Զ աւր պատարագ ի տաւնի Ռըստակիսի եւ Վթի (Վրթանիսի): Գրգգ () Վթ (?). որ խափանէ նոցա մեղացն պարտական է. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

Ի վերայ կամարի միոյ ՚ի ժամատանն ` արձանագրեալ է յամի 1248 պայազատ մի յերեւելի տոհմից ժամանակին, յիշխանաց Վերին Խաչենոյ, յորոց ` որպէս տեսցի եւ ՚ի ստորեւդ ` ելեալ եկին ոմանք եւ բնակեցան յայսմ վիճակի, որպէս է գուշակել եւ ՚ի բանէս, ըստ օրինակի մերձաւորաց իւրեանց նախայիշեալ եկացն յԱղուանից.

Աւգնութեամբն ամենասուրբ Երրորդութեան … (ես) Հասան որդի Վախթանգայ որդւոյ մեծին Հասանայ տէր Խոյախան բերդոյ Խաչենոյ եւ ամուսին իմ Մամքան դուստր Բաղաց թագաւորին, միաբանեցաք մեծ եւ հռչակաւոր սուրբ ուխտիս Կեչառուաց եւ … յաւերման Նետողաց բազում գանձիւք… նորոգեցաք … թվին ՈՂԷ, յառաջնորդութեան Մխիթար () վրդ. ԳԷ. վարդապետերս եւ այլ միաբանքս ընկալան եւ սահմանեցին մեզ Բ աւր պատարագ ամէն եկեղեցիքս. զաւագ Զատիկն ինձ եւ Գ շաբաթ աւրն Մամաքանայ. Կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. իսկ որ խափանէ ի մերոց կամ յաւտարաց կամ յիշխանաց եւ յառաջնորդաց` մեր մեղացս պարտական է եւ ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է. Կատարիչքն աւրհ:

Են եւ այլ ոչ սակաւ արձանագիրք ՚ի ժամատան անդ, այլ զի կիսեղծ էին, զանց արար զնոքօք ընդօրինակողն. վերջին յընդօրինակեալսն թուականաւ է յամին 1272 ՚ի ներքոյ արձանին Վաչէի Վաչուտանց, յորում յիշի Ս. Նշան եւ առաջնորդն Աթանաս: - Հուպ ՚ի հարաւային որմն աւանդատան տաճարի Ս. Լուսաւորչին, եւ անդր քան զերկոսին մատրունս փոքրկունս ` կայ մատուռն մի մեծագոյն գմբեթաւոր, իբրեւ չորս Չ. ընդ երկայն, եւ գրեաթէ նոյնչափ եւ ընդ լայնն, արձանագրաւ Վաչէի յամի 1223, ՚ի վերայ արեւմտեան դրանն.

Յիշեսջիք յաղաւթս զաստուածասէր Պարոն զՎաչէ որ նորոգեաց վերստին զեկեղեցիս. Թիւն ՈՀԲ էր:

Այլ հնագոյն եւս արձանագիր Երեւանեցւոյ ուրումն մեծատան ` նշանակի ՚ի հիւսիսակողմն փոքու եկեղեցւոյս, իբրու ՈԾԳ թուականաւ (1204), այլ ես կարծեմ ՈՁԳ գրեալ է այնպէս ընթեռնլի էր, 1234.

Ի ՈԾԳ. Կամաւ բարերարին Աստուծոյ ես Վարդ ըմքել ? որ նորոգեցի ի յԵրեւան զՄեղիտոնոյ էգոյն` չարեքն եւ ետու ի սուրբ Գրիգորս. Սպասաւորք սորա աւանդեցին տարին Բ ժամ. որ խափանէ իմ մեղացս տէր է առաջի Աստուծոյ, ամէն:

Սորին այսր արձանագրողի թուի ստորագրեալ եւ զմիւս զայս արձան անթուական.

Կամաւն Աստուծոյ ես Պատրոն Վարդ Երեւանոյ ետու զիմ հայրենի այգին ւր Չմշկա կոչի ի Հայր Պետրոս, եւ արարի ինձ որդի. եւ ես Հայր Պետրոս ետու ի սուրբ Լուսաւորիչս, որ առնեն ի տարին Ը ժամ. Դ Վարդին, Դ Անիարին. Որ հակառ կայ կամ այգոյն կամ ժամին ՅԺԸ իցն եւ յայս Սրբոցս նզովեալ եղիցի.

Միւս եւս արձանագիր գոյ անթուական, յորում յիշին առաջնորդն Համազասպ եւ վարդապետք ոմանք, այլ խանգար է եւ թերատ:

Սակաւ քայլիւք տարակաց յեկեղեցւոյս Լուսաւորչի ՚ի հարաւոյ կուսէ ` միւս եւս եկեղեցի է փոքր, իբր 13 Չ. երկայն, 9 լայն. անսիւն գմբեթաւոր եւ վայելչագեղ յոյժ, կանգնեալ յառաջին քառորդի ԺԳ դարու, ՚ի Վասակայ հօրէ քաջին Պռօշի, որպէս ցուցանէ արձանագիրն որ ՚ի վերայ արեւմտեան դրանն, յորում ճանաչի եւ անուն եկեղեցւոյն լինել Ս. Կաթուղիկէ.

Ես Վասակ որդի Խաղբակա շինեցի զսուրբ Կաթուղիկէս յաւգնութիւն կենաց իմ պատրոնացն Իւանէ Աթաբակի եւ արեան հարազատի իւրով Շահանշահի եւ Աւագին եւ իւր մաւրն պատրոն Խոշաքին եւ իմ եղբարցն եւ որդեացն յարեւշատութիւն, ինձ եւ ամունսնոյ իմոյ Մամային մեղաց թողութիւն. Որք երկրպագէր յիշեսջիք ի Քրիստոս աղաչեմ. Գրիս ընծա Ա լաւ շինակ(ա)ն Ա տուն ի Նորաշէնքն երետ եւ Ա ի Կարենիսն:

Միւս եւս երկարաբան արձանագիր կայր ՚ի հարաւային որմն եկեղեցւոյս, այլ զի քարինք ինչ ՚ի շարածոյն անկեալ էին, զանց արար քննողն ընդօրինակել եւ զմնացեալն:

Յարեւմտից երեցուն յիշեցելոցս եկեղեցեաց. քարընկեցիւ տարակաց կայ չորրորդ մի գեղեցկագեղ եւ անվթար մնացեալ մատուռն փոքր, սրածայր կաթողիկէիւ եւ ժամատամբ, եւ կոչի Ս. Յարութիւն, ՚ի յիշատակ մեռելոց շինեալ, քանզի ՚ի միջի գերեզմանաց կայ, եւ ունի արձանագիր 1220 թուականաւ.

Թիւ ՈԿԹ. Շինեցաւ Յարութիւնս առ ի յիշատակ համաւրէն ննջեցելոց ի Քրիստոս, եւ ծնողաց իւրոց Հասանայ եւ Ռուզուքանայ եւ զաւակաց … Արձանս աւրհնութեան սիրոյն որ առ Աստուած եւ առ Սուրբս նորա. ամէն:

- Ըղձալի է գիւտ անուան շինողին եւ գրողի գեղեցիկ յիշատակարանիս, որ ըստ յուսոյ իմն Յարութեանն ` յաւերժացեալ մնայ անխախտ:

Այս քառեակ եկեղեցիք են մեծ եւ փոքր որ մնան արդ առաւել կամ նուազ շէնք, որոց կոչումն յայտ է գլխաւորին եւ առաջնոյն Ս. Գրիգոր կամ Ս. Լուսաւորիչ, երրորդին Ս. Կաթուղիկէ, չորրորդին Ս. Յարութիւն. իսկ երկրորդին ոչ նշանակի յիւր արձանս, այլ թուի Սուրբ Նշան ` յիշեալն ՚ի վերջնում արձանագրի մեծի եկեղեցւոյն յամի 1272: Զատ յայսցանէ յարձանագրի Քրդի կրօնաւորեցելոյ ` յիշի եւ Ս. Յովհաննէս, որում արար նա պահարան, որ թէ եւ նշխարաց Սրբոյն ծածկոյթ համարեսցի ` տայ գուշակել գէթ եւ զառանձնակ մատուռն նորին, այն զի վկայի եւ այլուստ, որպէս տեսցի ընդ հուպ: - Յիշատակագիր ոմն Կեչառեցի ( Փիլիպպոս երէց որդի տեառն Սահակայ ) յամի 1641, յիշէ ընդ երից եկեղեցեացն. « Ս. Լուսաւորչին եւ Ս. Նշանին եւ Ս. Յարութեան ( միւս եւս ) եւ Ս. Հռիփսիմին, ուր եւ հանգուցեալ Պրօշ իշխանն ». Սակաւ ամօք զկնի ` Վանանդեցին Թովմաս ` ՚ի Ներբողինի ուխտատեղեաց  յաւելուածով եւս տասնիւ չափ սրբարանս  թուակարգէ:

                         « Իսկ սուրբ ուխտն որ Կեչառիս `

                         Նա լուսատու Հայոց ազգիս.

                         Եկեղեցին սուրբ Գրիգորի,

                         Ընդ Աւագու սուրբ Նշանի,

                         Աստուածածին սրբասնեալ.

                         Սուրբ Սիոնըն պաշտեցեալ

                         Որ Պըռոշի հանգիստ տուեալ.

                         Սուրբ Սարգիսըն բարեմասնեալ,

                         Յոր Յարութիւնըն  կցորդեալ.

                         Սուրբ Կարապետըն Յիսուսի `

                         Սուրբ Յակոբայ զուգեալ լինի.

Հռիփսիմեան գեղեցկացեալ.

Աստուածահայր Դաւիթ եղեալ,

Ընդ մակագրեալսըն դասակցեալ.

Ի կայանիս տեղիք զատեալ

Քառասներորդ պատարագել »:

Յաւելլի է ՚ի սոսա եւ Կաթուղիկեն զոր միայն չյիշէ սա. յետին տողիւն ծանուցանելով զի ընդ բնաւ քառասուն տեղիք կամ խորանք պատարագի էին Կեչառուս. յորոց եթէ ոմանք ՚ի միում եկեղեցւոջ էին յառանձնակ մատրունսն կամ յաւանդատունս, հարկ է թէ գոյին եւ այլ առանձնակ  սրբարանք, եւ ՚ի կէս ԺԷ դարուն յայտնիք, գէթ անուամբ  եւ ցարդ երեւին բազում շինուածոց աւերակք. է որ սրբատաշ  վիմօք եւ է որ ոչ նոյնպէս հանդերձ բնակարանօք  միանձանցն, եւ հիմամբք շրջափակ պարսպի նոցին ` յարեւելից կուսէ այժմեան եկեղեցեացն. նշմարին եւ արեւմտակողմեան  որմոցն հիմունք, եւ յոլովութիւն  գերեզմանաց զնոքոք, մեծամեծ  խոշարձանօք. այլ շատք անկեալք եւ կիսաթաղք եւ կէսք  մամռապատք `  թաքուցանեն զարձանագիրսն, եւ այլք խորտակեալք  եւ ցրուեալք. նշանաւորքն ՚ի նոցանէ են ՚ի թիկանց խորանի մեծի եկեղեցւոյն, յորոց մին է քառակուսի սեղանաձեւ, տապան անգիր, եւ խաշվէմ բարձր ՚ի վերայ սեղանոյն ` ՚ի ստորոտն  ունելով զայս գիր.

ԶՎեցիկ վարդապետս  յաղաւթս յիշեսջիք ի Քրիստոս աղաչեմք:

Ունի եւ այլ երկար գրուած յարեւելեան դիմի խաչին ` այլ մամռապատ  անվերծանելի  մնացեալ. զոր ՚ի շնորհս վայելուչ  կերտուածոյն ` արժան էր խնամով  մաքրել եւ քննել զգիրն եւ զժամանակն, զի ոչ աննշան ոք թուի եղեալ Վեցիկդ այդ վարդապետ: - Առընթեր նմին ՚ի հարաւոյ կուսէ կայ այլ դամբարան մեծ, որոյ նոյնպէս անվերծանելի  մնայ արձանագիր, այլ թուականն յայտնի. « Թիւ ՈԿԹ », 1220, Ի շրջափակի անդ մենաստանին երեւի եւ հին աւազան մեծ ` յոր ագուգայիւք  գայր ջուր ՚ի ձորակէն, ՚ի պէտս վանացն, եւ այժմ  ընդ նոյն ճանապարհ գնայ ՚ի պէտս պաշտօնէիցն Ռուսաց, յամարանոցն Կոստանդինու: