Այրարատ

149. ՄԱԶԱԶ

Լերինք Գեղամայ յարեւմտեան ստորոտիցն եւ ՚ի կողից բարձրագունին ` որ է ինքն իսկ Գեղ կամ Գեղայ լեառն ըստ նախնեաց, ըստ արդեաց Նալթէփէ, (11, 167') արձակեն զհարաւ-արեւելեանն հռչակեալ Այրարատեան գետոց, զԱզատ, որ ՚ի միջի դարուց հետէ մինչեւ ցայժմ Գառնոյ ջուր կոչի, եւ ՚ի բազում աղբերաց եւ վտակաց յօրանայ, որոց գլխաւորն ` գրեաթէ ուղղակի ընդ արեւմուտս ընթացեալ հառաւախառն ` թափի յԵրասխ, իբր փարսախաւ լոկ ՚ի բացեայ ` յարեւելից խառնըրդոց Հրազդանայ. այս ըստ այժմեան դրից եւ բնութեան երկրին, զի յառաջին դարս, որպէս տեսաք այլուր, ասպնջականի նոցին Երասխայ ` այլակերպ էին գնացք եւ խառնուրդք: Կէս գետահովտին ` հարաւակողմն արեւմտեան ` հարթավայր է, եւ մասն մեծի դաշտին Այրարատայ. իսկ առաջին կամ վերին կէսն ` հիւսիսային արեւելեան, ոչ միայն լեռնաւէտ է, այլ եւ յոգնաթիւ բարձամբք եւ ձորովք հերձոտեալ եւ կոհակացեալ, մի ՚ի նշանատես վայրուց եւ գաւառոց աշխարհիս Հայոց կերպարանի. եւ զի այսպէս մեծ մասն երկրին ձորաձոր է, եւ ՚ի հարաւոյ ոստք լերանց նախայիշեցելոց յերկարաձգեալ ՚ի դաշտն մինչեւ մերձ ՚ի սահմանս Խորվիրապայ ` ամփոփեն յայնմ կուսէ զսահմանս ( հարաւային ) գաւառին, եւ սակաւ մղոնիւք բովանդակեն զլայնութիւն նորին, ճահապէս ԳԱՌՆՈՅ ՁՈՐ կոչի ՚ի յետին պատմչաց: Դժուարին է գիտել եւ թուել զանուանս խռան կոհակաց լերանց վերնակողման գաւառին, այլ որք են ՚ի ստորեւ գլխաւոր աւանին ( Գառնոյ ) ՚ի հարաւակողմն արեւելեան յահեկէ գետոյն, առանձին անուամբք կոչին, Նուր տաղ ` սակաւուք հեռի ՚ի հարաւոյ Գառնոյ, Գզըլ-տաղ ՚ի Մ. նորա, եւ յանջրպետս հովտին ՚ի հովտէ Վետի գետոյ, Ալլահվէրտի, Եըլանլը, Ախտաղ ` հարաւագոյն, որ եւ յանգի ՚ի դաշտավայրն, ունելով ՚ի միջակողմն զՊօզպուսուն սար, 4400':

Յոլովագոյնք, եթէ ոչ եւ ամենայն վտակք եւ աղբերք ՚ի բազմախոխոմ լերանց Գառնոձորոյ ` զեռալով ընդ օձապտոյտ շաւիղս ` անկանին յԱզատ գետ, եւ սակաւքն որք առանձինն հուն գործեալ ելանեն ՚ի դաշտ ` ոչ ժամանեն յԵրասխ իջանել, այլ կամ ընդաւազին յանկայուն յատակի անդ դաշտին, եւ կամ ՚ի ձեռագործ ագուգայս ջրադարձից բաժանեալ ` սպառին: - Թէպէտ եւ ակունք եւ առաջք գետոյն յանձուկս եւ ՚ի դժուարին վայրս ղօղեալք են եւ աշխատութեամբ իմն զերծանի, բայց ինքն կոչի Ազատ, ոչ գիտեմ վասն արքունի ոստանի՞ն մատռուակութեանն ` եթէ յայլ ինչ սակս, այլ հարկ է թէ նշանական ինչ ունիցի պատճառս. զի եւ հին աշխարհագիր մեր յանուանելն զգետն Ազատ ` պնդէ, « եւ արդարեւ Ազատ ». ապա յաւելու եւ աշխարհագրօրէն. « որոյ ակունք բղխեն ՚ի սախուրակ տեղւոյ. որ իջանելով ընդ Դուին ` արբուցանէ զամենայն Ոստանն Հայոց, եւ անցեալ ընդ հարաւ ` անկանի յԵրասխ »: Սախուրակդ ` ոչ թուի յատուկ անուն, այլ բնական դիրք երկրի. իբրու սահաւոր զառիթափ գետին: Գլխաւոր առաջք կամ վտակ Ազատայ ` է հիւսիսագոյնն եւ արեւմտեայն, որ ՚ի Գեղայ ( Նալթէփէ ) լեռնէ իջեալ ընդ անձուկ ձորակ ` անցանէ յարեւմտից Այրիվանից, եւ հոսի ուղիղ ՚ի Գառնի, միւսն ` յարեւելից հարաւոյ ՚ի սահմանաց վերին Կիւլեանար գեղջ, որ եւ իբրեւ զուգընթաց առաջնոյն ՚ի մօտուստ յիշեալ վանացդ ( յելից կուսէ ) խաղալով, հանդերձ այլով եւս վտակաւ ( որ յարեւմտից առաջնոյն գայ յԱգարակ գեղջէ ), առ Գառնեաւ խառնի ՚ի նոյն. եւ անտի եւ անդր ուռճացեալ գետանայ Ազատ, եւ յընդլայնեալ ձորն խաղալով ` ելանէ ՚ի դաշտ, ընդ մէջ Ագպաշ եւ Ագճագշլագ գիւղից, եւ սակաւ ինչ արեւմտախառն իջանէ ուղղակի ընդ հարաւ, եւ բաժանեալ ՚ի բազում առուս եւ կորիս ` ամարանի գրեաթէ սպառի, սակաւ մղոնօք  հեռանալով յարեւմտից  Դունայ, առ որով քերէր, որպէս թուի, ՚ի ժամանակի վերոյիշեալ աշխարհագրին, եւ եւս առաւել յաւուրս շինողի քաղաքին ՚ի կէս Դ դարու ` Խոսրովու Բ, եւ թափի յԵրասխ, առ Չինախանլը գիւղիւ: Բովանդակ երկարութիւն գետոյն ոչ թուի աւելի քան զերեսուն բնամղոն: Յարեւելից կուսէ ` որ է ՚ի ճախմէն ընդունի զԱյտար եւ զԿեօլլիճե վտակս:

Բուզանդ ( Գ ) գրեաթէ ժամանակակից սորին Խոսրովու, պատմէ զնմանէ, ըստ շինարար  եւ զբօսասէր բարուցն անտառացուցեալ զդժուարաբոյս վայրսն, յորժամ զարքունիսն փոխեաց յԱրտաշատէ ՚ի Դուին. « Ետ հրաման թագաւորն ` զօրավարին իւրոյ ( Վաչէի ) հանել խաչար ` յաշխարհէն ` բազում, եւ բերել զվայրենի կաղին մայրեաց եւ տնկել զայն յԱյրարարատեան գաւառին. եւ առեալ յամուր բերդէն արքունի ` որում կոչեն Գառնի ` մինչեւ ՚ի դաշտն Մեծամորի, ՚ի Բլուրն ` որ անուանեալ կոչի Դուին, որ կայ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշատու, զգետն խոնարհ  մինչեւ յԱպարանսն Տիկնունի, տնկեցին զկաղինն, եւ կոչեաց զանուն նորա Տաճար մայրի: Եւ միւս ՚ի մայրեացն ` յԵդեգնաբերանին ՚ի նմանէ ՚ի հարաւակոյս ` լցին զդաշտն  կազնատուն տնկով, եւ կոչեցին զանուն նորա Խոսրովակերտ եւ անդ շինեցին զապարանսն արքունականս եւ զերկոսեան տեղիսն պարսպեալ փակեցին, եւ ոչ կցեցին ՚ի միմեանս ` վանս պողոտայի ճանապարհին, Եւ աճեաց բարձրացաւ, եւ ապա զամենայն էրէս եւ զգազանս հրամայեաց ժողովել թագաւորն ` եւ լնուլ զքաղաքորմսն, զի լիցին նոցա տեղիք որսոց զբօսանայ ուրախութեան թագաւորութեան նորա »: Համառօտելով զայս Մ. Խորենացւոյ ` ասէ. Անտառս առ Ազատ գետովն տնկէ, որ յանուն նորա կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի ». այսպէս որոշակի յիշելով զանուն տեղւոյն. եւ զի փոխանակ այնր ` Բուզանդ զդաշտն Մեծամորի յիշէր, թուեցաւ ոմանց ` թէ յայն անուն կոչէր յայնժամ գետն Ազատ, բայց աշխարհագիրք մեր ոչ միայն ուրոյն յիշեն զերկոսին  եւս յԱյրարատ, այլ հին ընդարձակող գրոցն ` յետ նախակարգեալ բանից զընթացից Ազատայ եւ Խառնըրդոցն յԵրասխ, յաւելու գրել. « յորոց միջի շինեալ է Արտաշատ քաղաք, ուր յառաջին ժամանակսն ` խառնուրդք ՚ի մեծամորի. իսկ այժմ փոխեալ զգնացսն Մեծամորայ ` խառնի ՚ի մտից կուսէ », որպէս եւ այլ ուրեք ուրեք յիշեցաք: - Արդարեւ անտառախիտ երեւի ձախակողմ գետոյն ՚ի Հր. եւ յԵլ. Դառնոյ, եւ վերագոյն ՚ի սահման Այիվանից, թերեւս յարմատոց տնկածոյն Խոսրովու : Ոչ միակի զօրութեամբ կերպարանափոխ եղեալ կամ այլայլեալ են երեսք գաւառիս, այլ կրկին հզօր տարերաց բռնութեամբ, զի որպէս ջուրք ՚ի ստորեւ ՚ի դաշտակողմն ազատորէն խաղալով ՚ի հարթ եւ ՚ի թոյլ գետնին ` փոփոխեալ են զհունս իւրեանց եւ զսահմանս վիճակաց եւ քաղաքաց նոյնպէս եւ ստորերկըրեայ զօրութիւն հրեղէն ՚ի վերնակողմն գաւառին ` բազմապատիկ ներգործեալ է ՚ի կարի վաղ այլ ՚ի մերձաւոր եւս ժամանակս զարմանազանս եւ ահեղակերպս  գործելով, մերթ զվնասակար յոյժ եւ մերթ ոչ նոյնպէս ` առ մարդիկ, որպէս տեսցի յետ սակաւուց ՚ի տեղագրի Այիվանից: