Այրարատ

151. ԳԱՌՆՈՅ ՁՈՐ. ՄԱԶԱԶ. ԳԵՂԱՐԴԱՁՈՐ

Ի հիւսիսային արեւմտակողմն լեռնավայր վիճակիս Գառնիձորոյ, որ է ՚ի սահմանակցութեան Կոտայից, առ վտակօք օժանդակօք Ազատայ ` կան մանր եւ ամայի գեօղք, անբնակք կամ սակաւաբնակք. որպիսիք, Քէրփիճլի, որ գրեաթէ հուպ եւ կից է յՈղջաբերդ, եւ ՚ի հարաւոյ նորին Ապտալլար եւ Սուրղավալի. յելից սոցա հիւսիսագոյն քան զամենայն գեօղս գաւառին ` առ աղբերակամբ միով ` Ագարակ: Երկու մղոնաւ ՚ի հարաւոյ սորա եւ մղոնաւ եւեթ յարեւմտից Այրիվանից ` յահեկէ Ազատայ ` կայ շինագոյն քան զնոսին Արդիզ գեօղ: - Յելից կուսէ Արդիզայ երկայնեալ ձգի ՚ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ ` աստ մի Գեղայ լերին, յանուանէ գերահռչակ վանիցն Գեղարդասար կոչեցեալ, երկուստեք ունելով ձորակս անձուկս, ընդ որս իջանեն ՚ի մերձաւոր աղբերավայրացն ` վտակք Ազատայ, եւ գահավիժին յախուռն հոսանօք ընդ հարաւակողմն ` յանդնդախոր գետն Գառնոյ. այնքան անձուկ եւ վհաքատակ է հուն սորա ` զի ճահողակի Խրամն Գառնոյ կոչէ զայն Օրպելեանն. իսկ ահեղահրաշ կազմուած եւ երեւոյթ լերանցն ` ՚ի հրաբուղխ բռնութեանց եւ սասանութեանց պատառելոց եւ կոհակելոց, անհեդեդ հասակք եւ ազգի ազգի տարազք բրգաձեւ եւ սիւնաձեւ վիմաց կուտակելոց, եւ որ ՚ի միջոցս նոցին խորքն եւ փորք անդնդական յատակօք, որակ որակ գունովք քարանց եւ խառնութեամբ ստուերաց եւ լուսոյ, պակուցողական հիացումն ածեն աչաց եւ մտաց, եւ որ յաւէտասքանչ եւս մոգէ ` կցորդութինն կամ խառնուրդն եւ ահեղից եւ անհասից կերպարանաց  բնութեան ` ընդ ձեռագործաց մարդկայնոց. յորոց երկու զարմանալիք ` իբրեւ ՚ի կենդրոնի անդ արհաւրացն ` յանդըգնորէն խարսխեալք կան մին հզորագունին իմացուածոց  մարդկան ` կրօնից հրաշակերտ: - Այրիվանքն միւսն ` մեծազորի եւ մեծոգւոյ դաստակերտ, Սարաւոյթն  Տրդատայ զորոց մի ըստ միոջէ կայ մեզ ճառել, նախապէս զականատեսից  եւրոպէացի գիտնական այցելուաց  կարգեալ տեսութիւնբ ` զբնակութենէ  վայրացն: Երիցագոյնն ծանօթ մեզ ՚ի սոցանէ Մորիէ Անգղիացի ` ՚ի վերջ կոյս ամսեան օգոստոսի 1813 ամի ` տեսեալ, գրէ. « Իսպառ վայրենի եւ մեծաշուք տեսիլ, լերինս յանդիման առնելով անբաւ զանգուածս հողոյ, ժայռից եւ մացառաց ամենեւին  անհեղեղ խառնակութեամբ է ուրեք զի խաւիխաւիքն գրեաթէ բոլորվիմք սեպացեալ են, որպէս ՚ի մեծէ իմեքէ սասանութենէ վերաբուսեալք ՚ի բուն ՚ի յատակաց անտի »: - Սմին նման համազգին իւր ՔէրԲորդըր ` որ յետ սակաւ ամաց եկն այսր (1819 ՚ի 26 - 7 հոկտ ) եւ կոչէ. « Խիզախագոյն եւ անալոցագոյն քան զամենայն ձոր ` զոր թէ իմ տեսեալ էր. յառաջնում անդ ակնարկութեան թուէր ինձ տեսանել աւերակ մեծի իմն տիտանեան քաղաքի ՚ի նախաջրհեղեղն  աշխարհի. այնքան բերդաձեւք կարկառակոյտքն եւ վերիվայրեալք երեւէին հսկայակերպ  մասունքն, անհուն սեպացեալ բարձունք, ամենորակ ձեւոք կոշկոճեալք եւ ցցեալք ` ՚ի միջի կից առ կից խարսխաց իւրեանց ` պաշարեալ փակելով զանձուկ ` այլ զսաստկահոս հեղեղատն Դառնոյ, եւ ՚ի վերայ միոյ անհեղեղ  սարաւանդեալ քարաժեռի կառուցեալ կայր բերդաձեւ դղեակն, կամ որպէս բնակիչք կողմանցն ասեն ` Սարաւոյթն Տրդատայ … Անճոռնի ապառաժիցն կարկառօք ` յորոց վերայ աշտարակքն ամբառնային ` մեծագոյն մասամբ պասալտեան սիւնք են, եւ համօրէն չարք լերանցն յամենայն կողմանց ձորահովտին ` ձգեալ ընդ արեւելս հիւսիսոյ յաղբերակունս անդ գետոյն, հերձակտուրք եւ կուտակեալք են նովին նիւթով, որոյ խաւ ՚ի խաւոյք նշմարին ընդ որ կողմն եւ աչք ձգիցին կէսք վերամբարձեալք  յերկրէ ` նորանշան օձաօեւ իմն պատուածեալք զիրերօք կամ շառաւեղեալք յիրերաց ` հարիւրաւոր  ճառագայթակերպ ծայրիւք. այլք կատարեալ ուղղաբերձք ` ընդարձակս իմն եւ վսեմականս յօրինելով սիւնազարդեալ պարիսպս. ուրեք քարաժայռք հորիզոնական դրիւք կամ առիւկողեալք ` զիրար հատանելով. այլուր թերեւս ՚ի միասին խարսխեալք ` ընդ ամենայն կողմանս կանգունք կամ տապատ անկեալք կան ` մի զմիով կուտեալք, ցուցանելով վայրենագոյնս եւ յոյժ նկարագեղ կազմակերպութիւնս: Բովանդակ ասել, թուի ինձ եթէ այսպիսի զանազանեալ կամ մեծատարած պատկեր այսքանեաց տարօրինակ  արգասեաց ներգործութեան բնութեան, ոչ այլ ուրեք սնաւ երեւիցի: Կոթողքն ՚ի հասարակի հնգակողմեանք են, եւ քննելով զյոդունս ՚ի խորտակելոցն անտի, տեսի զի շատից ՚ի վերին երեսս են խրոշք հանգոյն պասալտիկ սեանց Ամբարտակն Հսկայից ` զոր տեսի յԻռլանտա. զանգուաց քարանցն խտատարր է յոյժ եւ թանձր գորշագոյն: Ըստ հասարակ երեւութի կերպարանացն ` մարթ է ասել վերաբուսեալս ՚ի ձորահովտէն ուղղորդ ամբարձմամբ ց '300 եւ 400 ոտնաչափ. զորոց գագաթամբք  շուրջ ամբառնայ չար անձուկ ընկրկեալք  ժայռից, եւ անտուստ ծագէ երկրորդ պարիսպ սիւնաշար ` հաւասար բարձրութեամբ ձգեալ. յորոց վերայ դարձեալ միւս դարեւանդ, եւ միւս եւս պարիսպ, եւ այսպէս մի ըստ միոջէ, մինչեւ կարգ կարգ դարեւանդիցն եւ պասալտիկ կուտակաց ` աւարտեսցին ՚ի կատար լերինն ՚ի խիտ խաւ ՚ի խաւոյս անկերպարան ժայռից: Այսպիսի է ընդհանուր բնութիւն հիահրաշ ամրոցիս այսորիկ ` նախնի տիրապետաց երկրին »:

Տիւպուա Հելուետիացի յաւուր գարնանամտին (21 մարտի, 1834) եկեալ ՚ի տես Այրիվանից, զճանապարհն եգիտ ձիւնալից ցլանջս ձիոյն ` յայսմ կողման լերինն, ուստի ուրեք ուրեք երեւէին գագաթունք խռուացեալ թփոց. « Գետաձորն Գառնոյ ` մերձ յակունս գետոյն խորանայ, ասէ, յանդնոց յանդունդս. խանձակիզեալ տախտք քառաժեռից խառնեալք ՚ի հատուածս լաւայից ` վերամբառնան ուղղաբերձք, կուտակեալք զիրարեալք աստիճանաձեւ, հերձակտուր կողիւքն եւ բազմախութ կատարօքն կարկառելով ՚ի վերոյ վըհին. բովանդակ շարք սուր կոթողից եւ բրգանց ` մեծագունից քան զեգիպտականսն ` պսակեն պրշակս սպառնահայեացս. անձաւք փապարեալք փորացուցեալ մաշեն զստորոտս ժայռիցն. զանազանին գունովք պարիսպքդ, հրաշէկ, աղիւսագոյն, դեղին, սեւորակ, թխագոյն, գորշախայտ, եւ խառն ընդ խառն. մարթ է նկարել մտօք զերեւոյթն ` զոր ամարանի ընծայիցեն պարիսպքդ ` ՚ի վերայ դուզնաքեայ սարատափից դալարեաց, յանդըգնօրէն սպրդելոց ՚ի խռան վհիցս: Է ուրեք զի կոշկոռ մի հարիւր ոտնաչափ բարձրութեամբ ` փրթուցեալ ՚ի բուն ժայռէն ` յեցեալ կռուեալ մնայ որպէս պահնակ ՚ի ստորոտ աշտարակի միոյ: Ի յատակ ձորոյն, ՚ի լանջսն, ամենայն ուրեք դերբուկք թաւալեալք, ժայռք փշրեալք. յեզերս առուին այսր անդր պուրակք ինչ թփոց: Այսպիսի է մեծահրաշ եւ խոժոռագեղ երեւոյթ վայրաց ` որ նախապատրաստէ զմիտս ՚ի մատոյց սրբոյ մենաստանին: Զառաջինն չերեւեսցի նա քեզ, այլ շուրջ եկեալ զանկեամբդ եւ անցեալ ընդ վիհ ցցուեալ կարկառացդ, տեսցես զայն ՚ի խորւոջ ձորոյն, եւ նշմարելով զոր մարթն է նշմարել աչօք ` ՚ի շինուածոցն, կռուեալս ՚ի քարաժայռ մի ` զետեղեալ յանձուկ դարատափի յարդարելոյ ՚ի բնութենէ եւ կարկառեալ ՚ի գահավիժանս Գառնոյ գետոյ: Եւ ահա ընդ առաջ լինի քեզ դուռն մտիցն, մեծ եւ խաչազարդ. յաջմէ կողմանէ երկայն շինուած, յորում էին խցկունք միանձանցն, եւ այլն. յահեկէ ` ա ' յլ շինուած մեծ ` կոփածոյիւք գորշագոյն խանձաքարամբք, պարզունակ յոյժ ըստ արտաքին տեսլեան »: