Այրարատ

Ի ՄԵԾ ԱՐՔԱՅՆ ՏՐԴԱՏ

165. ՏՐԴԱՏ

Քաջիմաց պատմահայր Հայկազանցս ` երագաթեւ իմն գրչութեամբ անցնելով ընդ բովանդակ պարագայս երկհազարամեան հարստութեան  սոցին, ժամանեալ ՚ի Խոսրովեանն Տրդատ ` ըղձանայր գամ մի թուլացուցանել զթռչանսն եւ զկայ առնուլ. խոստովանելով, զի ԶՍրբոյ  եւ զՄեծէ եւ զերկրորդ  Նահատակէ, եւ զմերոյ լուսաւորութեանցն լուսաւոր Վերակացուէ, զ՚ի Քրիստոս հանուրց եղելոցս ճշմարիտ Թագաւորէ, հրաշափառագունիւ պարտ էր անցանել բանիւ ». եւ այսու իսկ ` ոչ բովանդակ կենացն ` այլ միայն քրիստոնէական քաղաքավարութեանն ուշ ունէր. յորում ` մասամբ իւիք ասէ, քան զԼուսաւորչին Գրիգորի ` « առաւել էր թագաւորին շնորհ. քանզի ըստ հաւատոյն ` ոչ ինչ կաւեցուցանէր զգործն. այնր աղագաւ կոչեմ եւ զսա ` նախաշաւիղ ճանապարհ, եւ լուսաւորութեանց մերոց հայր երկրորդ »: Զայս վկայեալ ` դառնայ անդրէն Խորենացի սուրհանդակօրէն  ընթանալ յԱւարտաբանութիւն իւր. կամ սրտաբեկեալ ընդ անարժան մահ այնքանոյ թագաւորի  եւ յողբս լուծեալ, կամ ոչ գտեալ ըստ բաղձանացն ` ժամ պարսպելոյ  ՚ի գովասանութիւն. « Մանաւանդ զի, ասէ, եւ հագներգութիւնս ըստ իւրաքանչիւր պատմագրաց  արտասանութեանց եւ ոչ յատուկ ՚ի մէնջ շարագրեցաւ ». եւ այսպիսեօք  քողարկեալ  բանիւք ` տայ մեզ գուշակել, եթէ այլոց ոմանց յառաջ քան զնա գրեալ ինչ էր զՏրդատայ ` լիաբար: Այլ մեր յերկոցուն եւս վրիպեալ յուսացելոց բանից, ստիպիմք մուրացկաբար ` ՚ի նշխարեալ աւանդութեանց զփափագս մեր զովացուցանել, եւ զարտս երախտեաց ըստ կարի մերու հատուցանել ` յանագանեալ ժամանակիս, ժամանակ ` զոր ՚ի նորոգութիւն կրթել ջանան որ շուրջ զմեօք ազինք առոյգ, զարդիւնական  նախնեաց իւրեանց  յիշատակս կատարելով յորելինօք  յիսներեկաց եւ հարիւրեկաց ամաց, որպէս եւ յայսմ իսկ ամի. յորում եւ տոհմայինս մեր բազմահոլով ժամանակագրութիւն ` հնագոյն եւ պանծալի քան զբնաւից նոցա ` վերագրեալ ցուցանէ մեզ զսկիզբն եօթնեւտասներորդի դարամըտի յաղթական դարձի եւ տիրապետութեան Տրդատայ ` հայրենի գահուն եւ Հայ աշխարհի:

Տրդատ հսկայ յամենայն դէմս եւ ՚ի գործս իւր, եթէ ոչ իցէ առաջին անձն յիւրում ժամանակի ( ՚ի մեծանշանն յայնմ ժամանակի ` կատարածի Գ եւ սկզբան Դ-ի դարու ) ոչ ումեք ներէ զերկրորդականն գահ. եւ թուի իմն ըստ յոխորտաբան հին վիպասանին ` հայկաբար յառաջ մատչել եւ « ձեռն ամբառնալ ՚ի մէջ բազմակոյտ սկայիցն, անհուն խոլաց եւ ուժաւորաց ». ՚ի միջի հռովմէականացն  ինքնակալաց  եւ կեսարաց, ՚ի միջի սասանական բռնաւորաց եւ հիւսիսախաղաց բարբարոսաց. ըստ այնմ եւ յիշատակ նորա, թէպէտ եւ անծանօթ յոտաբաց, յաղթողանայ ՚ի վերայ նորաբուսիկ յիշատակաց նոցին, որում պահանջէր արժանն եւ համաքատակ առնել նաւակատիս յայժմուս: Այլ զի վաղ ուրեմն անցին զմեօք աւուրքն բարեբաստիկք, եւ պայթեցին բամբռունք Արամազնեայց, եւ ոչ մնայ նուազելոցս ՚ի հայրենականացն հարստութեանց ` բայց գորովով եւ գալարմամբ սրտից կատարել զյիշատակս նախնեաց, շատասցուք եւ դուզնաքեայ բանիւք պատուել եւ պատուաստել. զի մի ' արդեօք յիսպառ լռելս մերում, ըստ տէրունական յանդիմանութեանն, երկնաչափ կարկառք Գառնոյ ` որ զՍարաւոյթն Տրդատայ կրեն տակաւին, որոտաձայն կշտամբանօք աղաղակ բարձցեն զհետ մեր:

Հայաստան ` եթէ փոքր ինչ վիճակ երկրի համարիցի եւ եթէ մեծ, եթէ արարեալ իցէ Հայոց եւ եթէ ոչ ` գործ մի մեծանշան ՚ի համաշխարհական հանդիսի ազգաց, սակայն զմեծութիւն Տրդատայ ոչ ճանաչել ` մեծ կուրութիւն իցէ համազգեաց, եւ ոչ փոքր տգիտութիւն օտարազգեաց: Բայց իմ դիտումն ոչ է այնքան մանրամասին քննել եւ ճառել զգործս Տրդատայ, զոր եւ ոչ ներէ տեղիս, որքան զարթուցանել ՚ի միտս երկոցուն եւս դասուցս ( մերայոցս եւ օտարաց ) զյիշատակ նորին, եւ նկատել զնա յիւրումն ժամանակի եւ ՚ի ժամանակակցացնմիջի ՚ի զանազան թատերս գործոց նորին, եւ ՚ի մեծամեծ յեղափոխութիւնսն ` քաղաքականս  եւ կրօնական, որպիսիք թերեւս ոչ այլ երբեք եղեն յաշխարհի, եւ յորս ոչ փոքր եւ աննշան մասն եհաս եւ թագաւորիս մերոյ, մանաւանդ ըստ ազգայինս տեսութեան. զի եւ լոկ ` որպէս այլոցն մերոյ թագաւորաց գործք ` ՚ի սահմանս տէրութեան իւրեանց բովանդակեալ, այլ սորայս կցորդեալ սերտիւ ընդ վեհագունից ազանց եւ ընդ եկեղեցեաց: Նաեւ հարեւանցի ակնկարկութիւն ՚ի համօրէն կեանս Տրդատայ ` բազմակերպս  յանդիման  առնէ եւ մեծասքանչ երեւոյթ եւ թուի իմն ոչ մի ` այլ երկուս եւ երիցս բերել յինքեան դէմս  եւ վարս ` ՚ի յերկարաձիգ ընթացս կենացն եւ յերկուս իմն աշխարհս եւ ժամանակս  կեցեալ կամ թէ յերկուս անջրպետեալ  զնոյն, եւ համօրէն ասել, կեանս վարեալ եւ դիւցականս  եւ ռազմականս, եւ քաղաքական եւ սրբազան զկէս իբրեւ ՚ի թանձրապատ մթարս առասպելեաց վաստակեալ, եւ զկէս յիսկական  լոյս ճշմարտութեան փայլեցուցեալ եւ կնքել: Ի ճահ գայր բանիս ասել, եթէ հրաշք զհրաշս յաջորդէին, յ ' երկարութեան կենաց նորին, եւ գործք զգործս մղէին. որպէս զի ` եթէ կամք եւ կարողութիւն էր ` յերկուս այլակերպ  վիպասանութիւնս հիւսելի էր նմա, այլ ըստ քաջին եւ առաքինւոյն ` պիտէր մեզ Հոմեր թեւաւոր եւ ոչ հետեւակ  չափաբան:

Ըղձալի էր ինձ յաւէտ ` ՚ի սկզբանս հանդիպել քաջի պատմաբանի ` խորախոյզ քննութեամբ լուսաբանելոյ զմթութիւնս ինչ ժամանակին եւ զիրաց յաշխարհիս մերում գործեցելոց `  ՚ի համօրէն Գ դարու  քրիստոնէական  թուականին, որոյ յետին կէս ` եղեւ առաջին կէս կենաց Տրդատայ, որպէս եւ առաջին կէս Դ-ին ` յետին նորա կենաց: Ըստ ժամանակագրաց  մերոց ` սկիզբն թագաւորութեան  Խոսրովու ` հօրն Տրդատայ ` եղեւ իբրեւ յ՚ 213 թուականին, իսկ մահ սորին յամի 342. ճշմարտասէր պատմութիւն ` ոչ շատանայ դոյզն նշանակօք գործոց գրեցելոց ՚ի մերոցս ` յայսմ երկար 130 ամաց պարագայի, եւ կարծէ ընդ մէջ երկոցուն սոցա թագաւորեալ  եւ այլոց ուրուք: Յայտնապէս իսկ արտաքինքն ( Հռովմայեցիք ) զԱրտաւազդ ` սնուցիչն կամ դաստիարակ Տրդատայ ` թագաւոր Հայոց գրեն. եւ ոմանք ` որպէս եւ ՚ի նորոց եւրոպէացի քննողաց ` յոյժ ՚ի վեր շարժեն տանին զժամանակ սորա, կամ երկուս Տրդատս երեւեցուցանեն  այլ մեզ ` ոճ բանիս շատանալ հրամայէ այժմ հասարակաց  ընկալեալ հաւանութեամբ, եւ ճանաչել զմերս Տրդատ Մեծ ` որդի եւ թոռն երկուց քաջ արանց ` Խոսրովու եւ Վաղարշայ, յաջորդեաց զբօսասէր եւ թուլամորթ  սերնդոյ  սիրելւոյն Արտաշիսի  Բ, որպէս եւ ինքն Տըրդատ նախորդ գտաւ անաբերայ, այլ եւ անյիշեալ ոմանց, բայց սոքա երեքին, Վաղարշ, Խոսրով եւ Տրդատ, արժանաւորք  եւ արդիւանաւորք կացին անուան եւ փառաց Հայոց Մեծայ, մի քան զմի գերազանցեալ, եւ երրորդին զլեալ զամենեքումք ` որ յառաջ եւ որ յետոյ կացին: Թուէր իմն եթէ եւ ժամանակն այն բազմաբեռն եւ բազմահեծ ` կամէր երկնել մեծս ինչ մեծամեծս ծնանել անձինս ` յորոց միջի ոչ միայն սիրելագունի ` այլ գոգջիր եւ մեծագունին վիճակեալ ` կարէ պանծալ Հայաստանս աշխարհ ` յիւրն  Տրդատ, եւ նովիմբ արգահատիլ ՚ի վերայ կոտորածոյ Խոսրովու եւ տան նորին եւ անիշխանութեան: - Նորանշան յեղափոխութեանց յարեւելս եւ յարեւմուտս ` ՚ի կրկնադէմ աշխարհս ` արձակէին ծայրք, եւ յուզէին ամբոխք. յարուցանէր եւ հիւսիս զհրոսակս իւր: Ի հնումն յայն յարեւելեան բաժնի ` որոյ մասն է եւ Հայոց աշխարհ, դղրդէր չորք կամ 500 ամեայ թագաւորութիւն Պարթեւաց, որ յաջորդեալ զվաղեմի ինքնակալութիւնս Ասիոյ, ընտելացեալ էր եւ ՚ի յունական ճաշակս եւ ՚ի կրօնս, Աղեքսանդրի հզօր ձեռին կնքով. այլ ընկճեալն եւ ոչ նուաճեալ ոգի եւ դեն Աքեմենեայց Պարսից, գուն գործէր գլուխ ամբառնալ. նենգաւ եւ բռնութեամբ տապալեալ զԱրշակունիս. կանգնէր ՚ի գերագոյն գահ նոցին ` զտոհմն կրակապաշտ զրադեշտիկ Սասանայ. եւ զի հոմացեղ էր խարդաւանելոյն ( Արտաւանայ ) եւ մերոյ ազգիս թագաւորական տոհմն, եւ բարեկամ եւ ընտրել բարուք եւ կրօնիւք, հարկաւորապէս զաղիփ առնոյր եւ գահ Հայոց Արշակունեաց: - Յայտնի են ամենեցուն որ ինչ յայսմ պատճառէ վէճ եւ հակառակամարտութիւնք մերոցս ` ընդ նորոյ բռնակալ հարստութեան Պարսից, տասնամեայ պատերազմունք Խոսրովու ընդ Արտաշրի եւ ընդ յաջորդացն, բազմապատիկ վիպասանական դէպք, պարտումն եւ հալածումն սասանականին ` ՚ի Խոսրովայ եւ ՚ի նիզակակցաց նորին ՚ի Հռովմայեցւոց ` մինչեւ ՚ի Հնդիկս, եւ ապա դաւաճանութեամբ սպանումն յԱնակայ. յորմէ նոր իմն եւ սրբազան կենդանութիւն բղխելոց էր ազգիս մերոյ, իբրեւ ՚ի տատասկէ թուզ, եւ յանապատէ ` աղբիւր կենդանի. ՚ի խռան անդ խաւարի եւ աղմկի մարդկան ` զխաղաղութեան նիւթելով թելս ՚ի թելս վերնոյն տեսչութեան: Ոչ ինչ ընդհատ զարմանալի ՚ի Գրիգորի ծննդենէն ` եւ առաքումն Հռիփսիմեանց հանդերձեալ առ յապայսն. քաջ արդարանալով հոգերգողին ասացուածոյ, եթէ `

       « Խորհուրդ հոգեւոր յղութեանցն յայտնիւր,

       Եւ երկուքն փրկութեան աշխարհի ճեպէին »:

Անմարթ է ոչ հրաշանալ ` երբ եւ Հռիփսիմեայ անուն հնչիցի, ընդ նրբին անկուածս աստուածագործ պատկերին, որ յօրինեցաւ ` գեղով, կուսութեամբ, գերօրինակ արիութեամբ եւ նահատակութեամբ նորին եւ ընկերացն, հանդերձ որ ՚ի նոյն կցորդեալ գործովք Գրիգորի Լուսաւորչի. այլ ոչ է մեզ այժմ զկայ առնուլ եւ զմայլել յայսոսիկ:

Ոչ ինչ ընդհատ յարեւելից ` ՚ի տագնապի երկանց կային եւ արեւմուտք յայնմ ժամանակի. հռովմէական տիեզերակալ տէրութիւն ` ճնշէր ընդ իւրով իսկ տարակենդրոն ծանրութեամբ. արտաքուստ ` խլրտմունք նախայարձակ գնդից հիւսիսականաց բարբարիկոն ազանց, որք ոտն առ ոտն յառաջխաղացութեամբ կերպարանափոխ արարին զտիեզերակալ ինքնակալութիւնն եւ զԵւրոպա համօրէն. ՚ի ներքուստ ` բարձրաձգութիւն վատազգի կայսերաց ` ցրուողաց զոյժ եւ զոգի նախնոյն Հռովմայ. զորոյ ` թէպէտեւ յաջողեաց գամ մի եւս կանգնել զանուն եւ զահ ` վերջինն հեթանոս կայսերաց եւ ոչ աննշան Դալմատացին Դիոկլետ, այլ ինքնին հնարեցաւ փոխել զտարազ միահեծան վարչութեանն, բաժանելով ընդ այլում ընկերի, եւ յետ սակաւու միոյ ` ընդ այլոց եւս երկրորդաց, չորրորդապետութիւն իմն կազմեալ կամ ՚ի չորիս տրոհեալ զտիեզերական տէրութիւնն, մէն միում կարգելով դարձեալ ընկերս ` օգոստոսս եւ կեսարս. որոց ընկերացեալ զառաջինն ` եւ աշխարհահռչակն այն Կոստանդիանոս, ապա զամենեսին մի ըստ միոջէ վանեալ վկանդեալ ` միագլխապետ եկաց յընդհանուրս. բայց ոչ ՚ի հինն Հռովմ, այլ ՚ի նոր ուրեմն, զոր եւ յիւր անուն կոչեալ, նորոյ ժամանակի եւ նորոց դարուց առնէր սկիզբն. այլ ոչ այնքան գահուն փոփոխութեամբ, որքան կրօնիցն ` ՚ի Քրիստոս հաւատալով, եւ ազատելով զքրիստոնէութիւն ՚ի յետին եւ ՚ի բռնագոյն հալածանաց, զմեծն եւ զամենամեծ յեղափոխութիւն կրօնական ` ընդ քաղաքականին զուգելով եւ գերազանց կացուցանելով:

Յայսպիսում այլայլութեանց ժամանակի ընծայեցաւ զուգափառ նմին ` յարեւելս ` մերս Տրդատ. անձուկ սահմանաւ տէրութեան իւրոյ ` անհամեմատ փոքր, այլ արդեամբք եւ մանաւանդ առաքինութեամբ ` յետ վերածնութեանն ՚ի Քրիստոս ` յառաջադէմ, տինա ` եւ գերագոյն: Անդստին ՚ի ծնէ, բնութիւն ` հսկայ հաստեալ էր զնա. այլ դժխեմ պատահարք հօր նորին եւ հայրենեացն ` անագան ուրեմն ետուն նմա հանդիսանալ ՚ի սեփականութեան իւրում. գրեաթէ յարքունի խանձարրոց ` մազապուրծ լեալ ՚ի կոտորածէ ընտանեացն ` վտարանդի դեգերէր յօտարութեան. զառաջինն ` ՚ի սահմանակալ քաղաքս Հռովմայեցւոց ` ՚ի Փոքր Հայս, ՚ի կայանս լեգէոնից նոցին, ապա եւ ՚ի կայսերանիստն ՚ի Հռովմ, ուր ` եւ իբրեւ որդի եւ պայազատ դաշնակցի եւ նիզակակցի ինքնակալաց ` պատուեալ լինէր ՚ի նոցանէ, եւ վարժեալ ՚ի զինուորական հրահանգս նոցին. եւ զհարստութիւն հսկայական հասակին մարզէր յըմբշամարտիկ կրթանս եւ ՚ի մրցութիւնս, ՚ի Լատիոն եւ յԵլլադա, ուր տակաւին չէին շիջեալ խանդք եւ եռանդք պինդարեան ագոնիստայց. յորոց միջի, ասէ Ագաթանգեղ, « բազում ոյժս պնդութեան ոսկերացն ցուցեալ էր եւ զարմացուցեալ զամենեսեան … նաեւ յուլիմպիադսն Յունաց ` հսկազօր երեւեալ, բազում գործս արութեան եւ անդ ցուցեալ »: Ի դէպ է զայսոսիկ յառաջին կեանս համարել Տրդատայ, առաջին դրուագս վիպասանական հագներգութեանցն. գործք ` արդարեւ ՚ի հնապատում առասպելեացն ժամանեալք ՚ի հաւասարութիւն. եւ թէպէտ ոչ աներկբայք ` բայց եւ ոչ անհաւատալիք եւ սոսկ ստեղծաբանութիւնք. այլ ըստ արժանւոյ այնպիսումն առն սեթեւեթեալք. զոր ` պատմիչք ստէպ վկայեն լինել հզօր եւ զօրաւոր եւ բուռն ոսկերօք », յաղթանդամ եւ քաջաբազուկ. զորոյ շարժմանց եւ շանթից ներգործութիւնս ` հաւասար հռչակեցին գուսանք եւ պատմիչքն ( Ագաթանգեղ, Զենոբ, Մովսէս Խորենացի, այլովք հանդերձ ). յորոց եւ ուսանիմք ` զնորա « ՚ի մանկութեան յերիվար կամակար աշտանակելն եւ կորովի ձիավարել, եւ զէնս շարժել յաջողակաբարս, այլ եւ պատերազմականս ուսանել ախորժակս … եւ ՚ի մրցանակս ագոնին ` առաւելուլ քան զԿիտոսդրատոս հռոդացի եւ զԿերասոս արզիացի ` որ զկճղակ եզին թափեաց. իսկ սա ( Տրդատ ) զերկուց ցլուց վայրենեաց ` միով ձեռամբ կալեալ գեղջերէն ` թափեաց, հանդերձ ընդվզեալ ջախջախմամբ. եւ ՚ի ձիընթացս մեծի կրկիսին … բուռն հարեալ ` արգել զկառս հմտագոյն հակառակորդին, ընդ որ ամենեքին զարմացան »: Նոյն եւ ՚ի ժամանակս մարտի ` երբեմն յապստամբելն հռոմէական գնդիցն ՚ի վարչաց իւրեանց եւ ՚ի սպանանելն զՊռոբոս, եւ ՚ի դիմել ՚ի վերայ Լիկիանու, առ որում զինուորէրն Տրդատ, սա մէն « միայն ընդդէմ կացեալ ` չեթող զոք մտանել յապարանսն »: Յայլում նուագի ՚ի սպանմանն Կարոսի ՚ի Պարսից պատերազմին, եւ ՚ի խուճապել բանակի նորին, վիրաւորեալ իսկ գոլով եւ երիվարին Տրդատայ, « ոչ աճապարեաց ընդ փախստեայսն, այլ առեալ զերիվարն եւ զսպառազէնն նորին եւ զիւր զառնազէնն ` առեալ կապեալ ՚ի թիկունսն, ՚ի լոյղ ընդ լայնատարած խորայատակն անցանէր ընդ Եփրատ »:

Յիշեն եւ համբակք մեր յուսման հայրենի պատմութեան, եթէ զիարդ ՚ի կարօտել երբեմն հեծելազօրուն ` խարի երիվարաց, եւ ՚ի վարանել ամենեցուն, ակն արկեալ Տրդատայ ՚ի խստահամբար մթերեալ ՚ի բարձրութեան քաղաքորմոյ, արագ արագ հնարս ելից գտանէր, եւ « հոսէր ընկենոյր բարդս բարդս ՚ի մէջ զօրացն … նաեւ զհամբարակապահսն եւ բազումս ՚ի շանց ( կամ իշեան ) յայնկոյս որմոյն »: Իսկ ո՞ ոչ յիշիցէ զգերահռչակ մենամարտութիւնս նորին, երբեմն ընդ Գթաց թագաւորին Հռչէի, իբրեւ ոչ ոք իշխէր ՚ի դիմի հարկանել նմա, եւ սա միայն յերիվար կայսերական աշտանակեալ մտրակ ՚ի կուշտ առնէր, յաղթահարէր զհաւասար իւր հսկայն եւ ձերբակալ արարեալ առաջի կացուցանէր կայսեր. յորմէ եւ մրցանակ քաջութեանն զհայրենի իւրոյ տէրութեանն զթագ եւ զզարդս ընդունէր առ ետեղ. որով կրկին իմն զգեցեալ զօրութիւն ` սլանայր յաշխարհ իւր, եւ զպատերազմականն հանճար ` զոր ստացաւն յօտարութեան, ընդ բնատուր կորովոյ բազկացն եւ ուժգնութեան սրտին խառնեալ, ոչ անօգնական եւ յորոց օգնեացն, զբազմութիւն բռնակալ զօրացն Պարսից ` ե ' ւ կոտորէր եւ փախստական տանէր, հանէր ընդ սահմանս հայրենի տէրութեանն, եւ զթշնամւոյն կոխէր ` հեռագոյնս հալածելով. ոչ միայն իբրեւ ամենապետ հայկական գնդիցն ` հրաման տալով եւ շարժելով, այլ եւ ըստ առաջնոց նահատակութեանցն ` անձամբ խառնելով ՚ի խռան ճակատուց եւ զախոյեանսն մղելով. մերթ իբրեւ զհինն Ելիանան, ( ըստ Խորենացւոյ ) կանգնելով զնիզակն մարդածախ ` ՚ի վերայ յոգնական վիրաւորեաց երեք հարիւրոց. մերթ ՚ի բաց ոստուցեալ ՚ի վիրաւոր երիվարէն, « հետի ` զբազումս ընկենոյր ՚ի թշնամեացն, եւ ՚ի նոցին իսկ ՚ի ձի քարշեալ աշտանակէր ». եւ յայլում եւս նուագի ` գերազանցեալ զյաղթանակօքն որ ՚ի վերայ ամեհի երիվարաց եւ գազանացեալ զուարակաց, հսկայագունից հանուրց քառոտնեայց վիմահասակ փղաց ` ելանէր դիմակալ, եւ « հեռի սուսերաւ զերամակս նոցին պուղէր »: - Չիցեն ապա զարմանք եթէ զայսպիսի նորա տեսեալ մրցմունս ընդ հզօրագոյն կենդանեաց, գուսանք եւ բամբռահարք Հայոց ` գերագունի եւս զօրութեան, անտղելի բնութեանն ասեմ, յաղթող թեւակոխեցին ցուցանել զանհամեմատն իւրեանց հսկայ եւ զահեղն արքայ, եւ երգեցին նմա, եթէ ` « Սիգալով աւերեաց զթումբս գետոց. եւ ցամաքեցոյց ՚ի սիգալ իւրում զյորձանս ջուրց ծովուց ». աննիւթապէս կամրջելով զգետս ` վարազդատօրէն վազմամբն. նա եւ յզկնիսն յատոք հասակի այրութեանն, եւ յերկրորդ կեանսն քրիստոնէութեան, երիտասարդաբար գիտեմք զնա ընդդիմամարտեալ հսկայիցն հիւսիսոյ. ճօպանաձիգ ճարտարացն, եթէ Հոնաց իցեն Խաքանք ` Գեդռեհոնք ոմանք, եւ եթէ Բասլաց թագաւորք. որոց յաջողեալ քեմխտապատ պարանօքն վարակել ՚ի թիկանց կուսէ զսուսերաձիգ կորովի բազուկն Տրդատաայ, սա աճապարեալ զահեակն յօգնութիւն աջոյն ` միով ահեղ հարուածով ` կտրեալ կոտորէր ընկենոյր զգլուխս հակառակորդին եւ զերիվարի նորին. զնոյն գործ նայապէս կատարեալ սուղ ինչ յետոյ եւ ՚ի վերայ սպարապետի նոցին հիւսիսայնոց, կարթակոտոր առնելով զերիվարն եւ զհեծեալ նորին, եւ զյոլովս ՚ի զօրականացն. որք ` « օրինակ իմն ( ըստ Խորենացւոյ ) ՚ի գեղեցիկ ցանցորդէ լի ձկամբք յերկիր թափեալ ցանցոյն ` կայտառէին յերեսս երկրի … եւ զմնացեալսն վարէր մինչեւ յաշխարհն Հոնաց, ( ուստի եւ ) պատանդս առեալ, եւ միաբանեալ զամենայն հիւսիսի, հանեալ զոր բազում, գումարտակ արարեալ խաղայր յաշխարհն Պարսից, ՚ի վերայ Շապհոյ », եւ յաղթութիւն ստանայր: