Այրարատ

177. ՈՒՐԾԱՁՈՐ = ՎԵԴԻ. ԳԵՕՂՔ

  Քանզի հաւանօրէն ` որպէս վերագոյն նշանակեցաւ ` Ոստանին Այրարատայ մասն էր Ուրծ, ոչ յիշատակի առանձինն յաւուրս Արշակունեաց, այլ ՚ի Գահնամակին ` ընդ տոհմս Հայոց ( առ Մեսրովպայ ) յիշին եւ Ուրծայք. որոց ծագումն անծանօթ, եւ կոչումն սակաւ ինչ օտարախորթ ՚ի հայկազնեայցն. եւ զի ՚ի կարգի անդ բարձիցն ` յետ Տաշրացւոյն դասեալ է, տայ կարծիս ազգակցութեան ընդ Գուգարաց ` դրացեացն Վրաց եւ Մեսխաց. անունն յաճախ գրի ժ տառիւ, այլ գտանի առ յետինս գրեալ եւ ճ եւ ց տառիւք: Ոչ ՚ի նշանաւորաց եւ յառաջադիմաց երեւի տոհմդ, զի յանկեալն ՚ի թիւ ընդ այլոց ` գտանի ընդ յետադասս: Եւ ՚ի սակաւ յիշատակս պատմութեան ոչ քաջանշան հանդիսանան իշխանք տոհմին. առաջին ծանօթ իշխանն Ներսեհ ` առ Վարդանամբք ` զուրացողացն կողմն կալաւ, եւ հուսկ բնաւից դասի ՚ի Ղազարայ. նմին նման եւ չարագոյն եւս Վարազներսեհ սեպուհ որդի Կողթեկայ իշխանին Ուրծայ. որ ընդ միաբանեալսն ընդ Վահանայ երդուեալ էր յաւետերանն սուրբ ` կալ հաւատարիմ Քրիստոսի եւ հայրենի օրինաց, այլ « նենգեալ ուխտին սրբոյ ` երթեալ աւերէր զՇահաստանն Բռնավիժի. եւ առեալ զամենայն կարասի Շահաստանին ` դիմեալ ամրանայր ՚ի բերդն ` որ անուանեալ կոչի Սագրայ բերդ, որ էր բերդ ամուր իշխանութեան իւրեանց »: Զատ ՚ի սոցանէ զմի ոք միայն գտանեմ յաւագաց տոհմիդ ` յետ երեքհարիւր ամաց, այն է յամի 784 - 5, ընդ վտարանջեալսն ՚ի հարստահարողաց Արաբացւոց եւ անկեալս ՚ի մարտի առ Արճիշաւ, որոյ ոչ յիշի անուն, այլ ասի լինել յՈւրծայ գեղջէ: Որպէս ձորոյն եւ գետոյն անուն ՚ի Վեդի փոխեալ է, եւ որպէս կոչի արդ գլխաւոր աւան համօրէն գաւառիս, մարթ է կարծել թէ գիւղդ այդ Ուրծ ` էր ՚ի հնումն գլխաւոր շէն ձորագաւառին, եւ նոյն այժմեանս Վետի Վերին կամ Մեծն ( զորմէ ընդ հուպ ): Ի յիշատակարանի ուրեք յամի 1473 յիշի Ուրց գեօղ Այրարատայ, այլ ոչ ունիմ ասել որպիսի հանգամանօք, ոչ ունելով զպատճէն յիշատակագրոյն:

Փափագելի եւս էր գտանել զտեղի վերոյգրեալ Սագրայ բերդի, որ գրի եւ Սակռաբերդ. զի թէ ոչ ոստան ` այլ գլխաւոր տեղի ապաւինի ` երեւի Ուրծեայցն, եւ քաջամուր վայր, որպիսիս մարթ էր յոլովս գտանել ՚ի լեռնավայր եւ ՚ի ձորախիտ գաւառի աստ. այլ ոչ ճանապարհորդ ոք եւ ոչ աշխարհացոյց տախտակք  ընդարձակք. նշանակեն բերդս ՚ի նմին, բայց ՚ի Հասան-գալէէ, զոր ՚ի ստորեւդ նշանակեսցուք.  այլ գոյ ակն ունել թէ լիցէ անհետացեալ բերդն  այն, գուցէ եւ անունն զի յիշի եւ յելս ԺԵ դարու Սակսաբերդոյ գիւղն Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ, եւ սապսաւորաւն  Ստեփանոս նորընծայ քահանայիւ, որում ընծայեցին Խուտադատ, Ալլահդատ եւ Շահպարոն եղբարք որդիք Էտիլշահի ` Յայսմաւուրս մի գրեալ յամի 1491 ձեռամբ  ազգակցի իւրեանց Վրթանիսի կրօնաւորի: Յիշի եւ տէր գեղջն Պարոն Ղազան եւ այլ ոմն « Պարոն Ղուպաթն, որ ՚ի կարդայ թղթոյս ` ողորմութիւն երետ »: - Ցուցանէ յիշատակագիրն  մերձ ՚ի Սակռաբերդ  լինել եւ զմիակ յիշեցեալն  ՚ի գաւառիս ` Վանս կամ Անապատ Ուրծայ, որ կոչի Արջառերեկ, ուր եւ զմատեանն գրեանց. « ընդ հովանեաւ Ս. Սարգսի եւ Ս. Յակոբի ». որոյ էր ` « Տէր Գալուստ վանաց հայր », եւ փակակալ սուրբ ուխտին Յովանես  Մահդասին, ընդ որս յիշէ եւ զՀանես միայնաւեաց, եւ հանդերձ այլովք զՎարպետ իւր Խաչատուր  քահանայ եւ զաշակերտ իւր Նահապետ սարկաւագ, եւ զՏէր Զաքարիա, եւ յաշխարհականաց զՋհանշեն եւ զկենակիցն իւր զՍիւլիկն », եւ զայլս ոչ սակաւ: Տասն ամօք յառաջ ` նոյն գրչի գրեալ է անդ « ՚ի յանապատս որ կոչի մականուն Արջառերեկ », ա ' յլ գիրս ( Շարական ), ՚ի խնդրոյ « Տէր Սարգսի փակակալի սուրբ նահանգին Հայոց Թառոյ »: Կիսով դարու եւս յառաջ ( յամի 1427) յիշի տեղիս Վանք Ուրծայ կոչմամբ, յայլմէ ճարտար գրչէ, եւ եկեղեղիքն Ս. Աստուածածին եւ Ս. Յակոբ, յորում ժամանակի ասէ լինել անդ զՍարգիս վարժապետ եւ զմիեղէն եղբայրութիւն հաւաքեալ, որպէս բանքն գուշակեն ` յուսումն. որովք յայտ լինի ոչ աննշան այլ եւ բարգաւաճ լինել ջանացն, հանգոյն մերձաւորացն որ ՚ի Գառնոյձորի: - Մականուն վանացդ որ ստորոտի իմն լսի մեզ, ոչ գիտելով զպատճառն, եւ համառօտեալ վանկիւ միով ` ՚ի հարկէ տաղաչափ բանից նախայիշեալ Վրթանիսի ` գրի յաղերսն.

       « Զիս յիշեցէք զողորմելիս,

       ԸզՎրթանէս զաղկաղկ ոգիս,

       Զմիայնակեաց Արջառեկիս, » եւ այլն.

եթէ ըստ մերձաւորութեան իմաստին խնդրիցի յայժմու ծանօթ գեօղեանն, դիպողագոյն է ներքոյիշելի Ճօմուշպասան գեղջ, որ թարգմանի գոմէշակոխ:

Յայժմուս սակաւ գեօղք շէնք եւ բնակիչք նշանակին ՚ի ձորահովտիս. եւ աւելի քան զնոսա ամայիք. յորոց սակի են սկսեալ յարեւելեան հարաւային ծագաց, ուր ձորակն է Ճիզին. Ճեմանիս վտակի, յայսկոյս լերին անջրպետի, ( յորոյ ՚ի միւս կողմանէ բղխէ վերոյիշեալն Աղրի գետակն Գեղաքունոյ ), Բնուտ գիւղն, զարդիս Գարաթօփրագ կոչեցեալ ՚ի Թաթարաց, մնան ՚ի սմա աւերակք եկեղեցեաց  եւ գերեզմանք Հայոց, սակաւ ինչ ստորեւ կայ Խնուտ ՚ի սմա եւս աւերակք հին եկեղեցւոյ եւ մահարձանք: Խոնարհագոյն եւս առ վտակաւն գեօղ աւերակ մերձանուն առաջնոյն ` Բինիր, յորմէ սակաւուք հեռի խանի վտակն ընդ այլում  իջելոյ ՚ի հիւսիսոյ յԻքիճիլեր լեռնէ պարատափին Գեղամոյ եւ յանկեան անդ երկոցուն կայ չէն եւ մեծ գիւղն տաճկաբնակ Ճիրմանիս, որ եւ Գարագուճի ըստ Թուրքաց, առ Գզըլ-վերան լերամբ, աւերակօք  եկեղեցեաց եւ շիրմաց: - Ի ձորագլուխ  երկրորդի վտակիդ կայ ամայի գեօղն Մահմետապատ, հանգոյն նմին շինանիշ  ( ապատ ) կոչմամբ ` գոն այլ եւս տեղիք ՚ի գաւառիս, նշանակք մեծի շինութեան եւ բարգաւաճանաց յանցեալ դարս: - Յարեւմտից վտակին Ճիղինայ կայ այլ ձորակ ` յահեկէ ` որ է ՚ի հարաւոյ Վետի գետոյ, եւ առ նովաւ գեօղք ամայիք կամ սակաւաբնակք. Դաշնով, հայանունն Աղս, այժմ Ախիս կոչեցեալ, եւ երկու համանուանք Առլըգ Վերին եւ Ստորին երեքին եւս մերձակիցք: - Ի միջոցի խառնըրդոց  երկոցուն վտակացն ՚ի Վետի, առ ափն սորին կայ Պաղչեճիկ, ըստ անուանն պարտիզաւէտ, եւ երկու փոքրիկ այլ խոր լճակք առ նմին: Ի սորա եւս յարեւմտից միւս փոքր ձորակ, առ որոյ ակամբք Քեօր կամ Գըր պուլագ աղբիւր, եւ ՚ի ստորեւ Երանիս եւ Տաղնիս կամ Տախնազ գեօղք: - Փարսախաւ խոնարհագոյն ՚ի Տաղնիսայ առ Վետի գետով յայսմ կողման  կայ Թոման գիւղ ամայի:

Իսկ յաջմէ Վետեայ որ է ՚ի հիւսիսոյ, յարեւելից յարեւմուտս խաղալով, նախ Ճիղին որ է Ջղունն յիշեալ ՚ի Ստմէոնէ կաթողիկոսէ, երկու մղոնօք ՚ի Մտ. Ճերմանիսայ, մեծ քան զնա գիւղ տաճկաբնակ, յորոյ ՚ի հիւսիսոյ երկու մղոնաւ բացագոյն ` Գել կամ Գեղ գեօղ, որոյ ծագումն թուի ՚ի Գեղամայ, որպէս եւ այլոց համանուն գեօղից ՚ի Գեղաքունի եւ ՚ի Քեղայոյ ձոր: - Ընդ մէջ սորա եւ գետոյն առ փոքու վտակաւ կայ Բանճիկ ? եւ առ խառնըրդով նորա ՚ի գետն յաջմէ կողմանէն ` Ճօմուշպասան: - Ի Մտ. սորա ձորակ մի է մեծագոյն, յորոյ ՚ի գլուխ կայ լճակն Գարա-կէօլ զոր յիշեցաք ՚ի սկզբան, եւ առ եզեր նորին Ագ-գիլիսէ ( Սպիտակ եկեղեցի ). զի են ՚ի նմին աւերակք հին եկեղեցւոյ եւ գերեզմանք, որպէս եւ ՚ի մերձաւորն Մանկուք, որ է Մանկուսն յիշեալ ՚ի Ջամռբն, թերեւս եւ Մոնկուկն յիշեալ յարձանս Հաւուց-թառայ (356): Յարեւմտից կուսէ կան աւերակք բերդի Հասան-գալէ կոչեցեալ. միթէ սա՞իցէ Սակռաբերդն: Խոնարհագոյն կան Զիմմի եւ Քիւսուս գեօղիկք:

Ձորն Ագսու գետակի յարեւմտից կայ արդ գրեցելոյս, եւ ունի յափունսն զամայի գեօղս Թօրախ եւ Գանձակ: - Գրեաթէ հաւասար նմին է ձորակն որ յաջմէն, այն է յարեւմտից կուսէ, եւ առ սովաւ է գիւղն Խոսրով, թերեւս յանուն որդւոյն Տրդատայ տնկողի մայրեաց, զի եւ տեղին անտառային է. են եւ ՚ի սմա աւերակք եկեղեցւոյ եւ գերեզմանք: Սակաւուք հեռի կայ Անդ գիւղիկ ՚ի ստորեւ մերձ ՚ի Վետի գետ ` Գարապաղլար գեօղք երեք, մին ՚ի սպառ ամայի, երեւին ՚ի նոսա աւերակք հին եկեղեցեաց: Ի ձորակս այս խառնի յարեւմտից փոքրագոյն եւս ձորակ, յորում են գեօղք Գազանճի, Անդ միւս, եւ Մուսաճիկ: - Առ միւսով եւս ձորակաւ զոր անջրպետեն լերինք ` յորս եւ Քուդիշ կամ Քօդիզ լեառն բարձր, կայ համանուն նմին գեօղն Քօղիշ եւ Չանկլի:

Նշանակին այլ եւս ձորակք արեւմտագոյնք ` բայց ոչ եւ չէնք ՚ի նոսին. այլ առ բերանով առաջնոյն ՚ի Վետի, մերձ ՚ի խառնուրդս սորա ընդ Չափանայ ` կայ գիւղիկն  չՄեանքենտ, առ խառնրդովք միւսում Դաշլը գեօղ չէն տաճկաբնակ: Մերձ սմա ՚ի Մ. Հր. առ խառնըրդովք միւսոյ եւս ձորակի կայ գլխաւոր չէն կամ աւան համօրէն գաւառակիս ` տարածեալ յերկոսին ափունս գետոյն ` Վեդի Մեծն կամ Վերին, խառն բնակութեամբ Հայոց ` աւելի քան 100 տանց եւ այլազգեաց յոլովագունից: Անուն սորա որ յիշի առ պատմչին Սիւնեաց յԺԳ դարու ` փոխանակեաց զՈւրծայն, եւ յայտ է թէ էր ոչ աննշան տեղի. կարի ընդարձակ է եւ այժմ, եւ եկեղեցին Հայոց ` որպէս թուի մեծ. այլ թէ իցէ եւ հին եւ որպիսի ` ոչ գիտեմ, եւ ոչ այլ ինչ. միայն զի հուպ նմին յԵլ. Հր. նշանակի Կորովան կամ Հորովան գեօղիկ:

Աւանն Վետի կայ ՚ի մուտս դաշտին ` որ հաւանօրէն ՚ի հնումն մասն էր Շարուրայ, եւ են ՚ի նմին գեօղք ոչ սակաւ մեծք եւ փոքունք յաջմէ գետոյն Ենկիճե փոքր գեօղ. մերձ նմին ՚ի Մ. Հր. Գարալար, Շիրեզլը, Ճաթգըռան, իսկ յեզեր գետոյն ` կիսով փարսախաւ ՚ի հարաւոյ Վետեայ աւանի Թայդան Ի հս. ՚ի ստորոտս բլրոյն Խորվիրապայ է Ստորինն կամ Փոքր Վետի ` Վէտի Սիւֆլեա կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, իբր կիսով փարսախաւ հեռի յուխտէն. է ՚ի նմա եկեղեցի Հայոց: Իսկ ՚ի հարաւոյ բլրոյն եւ հուպ ՚ի Խորվիրապ Շըխլար գիւղ: Ի հարաւոյ սոցա յեզեր Երասխայ են փոքր գեօղք այլազգեաց Ճիդդիկ, Պայրամ-Ալիքէնտ, Ալի Մէհմէտ գշլաղը. եւ անդրագոյն Շիտլի կամ Շիւթլի: - Յահեկէ գետոյն մերձ ՚ի Թայդան ` Ռէղանլը գիւղ փոքրիկ. ՚ի հարաւոյ նորա ՚ի վերայ արքունի պողոտային ` որ տանի ՚ի Սատարակ եւ ՚ի Նախճաւան ` կայ Ավշար գեօղ, եւ ՚ի հարաւոյ նորին Խալիսա մեծագոյն գեօղ: Յերկոցուն սոցա միջի ամբառնան ՚ի դաշտէն բլրակք մանունք չորք կամ հինգ, որոց բարձրագոյն Սարը պապա կոչեցեալ ` յերեսաց ծովու իբր 2890': Յելից հարաւոյ սոցա երկու մղոնաւ յԵ. Խալիսայ, ՚ի վերայ արքունի պողոտային է բարգաւաճագոյն եւ բազմաբնակ գեօղաւան բովանդակ գաւառիս, Տէվէլի կամ Դավալու ( Ուղտաւոր ), զի է մեծ հանգրուան սուրհանդակաց եւ դադարք ուղեւորաց, ընդ մէջ իջեվանաց Քէմէրլիւ եւ Սատարակայ. իցեն թերեւս ՚ի նմա արդ աւելի քան 250 տունք, կէս այլազգեաց եւ կէս Հայոց. յորոց իբր 40 տունք գաղթեալք են ՚ի Պարսից բաժնէ ՚ի նուաճման երկրին ՚ի Ռուսաց, նախ բնակելոյ ՚ի Մակու, եւ անտի եկեալ այսըր, արք ժիրք եւ կորովիք, եւ հանգոյն այլոց բնակչաց երկրագործք եւ խաշնարածք: Բազում ակնաւոր եւրոպէացի ուղեւորաց օթագայեալ է յաւանի աստ: