Այրարատ

201. ՊԱՏԵՐԱԶՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ

Ի կէս ԺԸ դարու յիշին 2000 երդ Հայ, սակաւ ինչ աւելի եւ ՚ի սկզբան առաջնոյ նուագի պատերազմաց Ռուսաց եւ Թուրքաց, զի էին ըստ Ֆոնդոնի 1735 տունք Հայոց, 310 տուն մահմէտականաց, ՚ի չորեսին թաղս քաղաքին, որք կոչէին Բանանիկ, Ջիլախանէ, Տէվէլիկ եւ Ապտիկոր, յորում եկեղեցին Հայոց, Ս. Վարդան կոչեցեալ: Ի սրածութենէ եւ ՚ի պատերազմէն Պարսից յամի 1821. ոչ սակաւ վտանգեալ էր Պայէզիտ. եւ մինչչեւ ոգի առեալ ` ծագեցաւ կռիւն մեծ յամի 1828. յորում զառաջինն ` Պէհլիւլ փաշայ գաղտ զՌուսաց կողմն ունէր եւ զգուշանայր ՚ի մարտէ. այլ իբրեւ ըմբոստ հրոսք Քրդաց սկսան թշնամութիւն առնել Ռուսաց, խրախուսեաց եւ ինքն զդէմ ունել նոցա, վասն որոյ զօրավար սոցին վրացի իշխանն Ջաւջեւացէ ` էանց ընդ լեռնանցս Խաչկէտուկի ( ՚ի 28 օգոստ. ) եւ վանեալ զգունդ մի հեծելոց Թուրքաց, բանակեցաւ ՚ի Զանկիզօր մերձ ՚ի քաղաքն. հարեալ եւ զգունդ մի Քրդաց որ ՚ի թիկանց կուսէ գային ՚ի վերայ իւր, ապա սակաւ ինչ ռմբակոծութեամբ պարսպացն, եմուտ ՚ի ներքս (29 օգոստ. ) քանզի փախուցեալ էին զօրականքն պահակապանք, եւ Պէհլիւլ անձնատուր եղեւ: Ի միւսում ամին (1829) ՚ի կէս յունիսի փաշայն Վանայ եկն հզօր գնդաւ պաշարել եւ առնուլ զքաղաքն, զոր ըստ կարի ամրացուցին Ռուսք, ընդ որս եւ հազար Հայք ինքնակամ զինուորեալք եւ բաժանեալք ՚ի ջոկս ջոկս յայլեւայլ կողմանս ամրոցացն, եւ յաւէտ ՚ի բարձրաւանդակի միում հուպ ՚ի հին բերդն Դարօնից, եւ յիսուն այր ՚ի նոցանէ առ արեւելեան բաղխոցաւ հրանօթոց, որ հայէր ՚ի կողմն Մակուայ. այլ ոչ կարացին զդէմ ունել բազմութեան Թուրքաց. որոց յետ բուռն եւ յամառ կռուոյ տիրեալ պարսպաց եւ արեւելեան մարտկոցին, խրախուսեցին եւ զմահմէտական բնակիչսն ` երկուստեք նեղել զՌուսս, ընկրկեալս ՚ի բերդն նոր. իսկ սոցա ամրացուցեալ զբաղխոցսն ( Նոր եւ Կարմիր անուանեալս ) առաջնորդութեամբ արիասիրտ զօրավարին Բանիուդին, թէպէտ եւ կարեվէր խոցեալ ՚ի մարտին, յերկրորդում աւուրն (21 յուն. ) վանեցին զկրկին յարձակմունս Թուրքաց, ռմբակոծութեամբ քանդելով եւ զարուարձանս քաղաքին ` յոր ապաստանէին նոքա: Յետ երկուց աւուրց դարձեալ եկն փաշայն Վանայ եւ կալաւ զբարձունսն, այլ ՚ի վաղիւն տեղի տուեալ մեկնեցաւ համօրէն բանակաւն, կորուսեալ ՚ի մարտի անդ, որպէս ասեն, երկու հազար արս. իսկ ՚ի Ռուսաց անկան իբրեւ 500: Մեծապէս հռչակեցաւ արութիւն եւ հնարագիտութիւն Բանիուդին եւ Բոբով զօրավարաց ընդ որս ոչ սակաւ առաքինացան եւ Հայք, յորս գլխաւորք Բարսեղ եւ Մկրտիչ քաղաքացիք: - Յետ հաշտութեանն յոգունք ՚ի Հայոց չուեալ գաղթեցին ՚ի բաժին Ռուսաց. դարձաւ Պէհլիւլ յիշխանութիւն իւր, յորմէ եւ առ վայր մի զրկեցաւ ( յամի 1834), վասն ոչ սանձելոյ զՃէլալի Քուրդս երկրին ` զկողոպտիչս կարաւանաց Պարսից. եւ փոխանակ նորա կարգեցաւ Տէմիր փաշա. այլ ընդ հուպ վերադարձաւ Պէհլիւլ, եւ մեծարանօք ընդունէր զեւրոպէացի ուղեւորս  եկեալս ՚ի հետազօտութիւն վայրացն ` խանգարելոյ  ՚ի մարտից, որոց մեծագոյն աւեր հասոյց ընդ հուպ (1840) ահեղ սասանութիւն լերանցն Այրարատաց եւ ծածկեաց զփառս Պայէզիտոյ զգեղեցիկ տեսիլ շինուածոցն, որոց պատկերք մնան մեզ ՚ի գիրս ճանապարհագրութեանց երկոցուն փռանկ ճարտարաց: Դեսիէի եւ Ֆլանտէնի, յորոց եւ առեալ ընծայեմք: Պէհլիւլ իջեալ ՚ի հայրենի ճոխափայլ պալատանէն ` բնակեցաւ ՚ի տան միում քաղաքին. ոչ միայն ապարանքն շքեղք անշքեցան, այլ եւ քաղաքն ողջոյն նուազեաց յամենայնի, եւ նորանոր հարուածովք գրեաթէ չքացաւ. նախ առ փոքր մի յերկրորդում նուագի արեւելեան պատերազմին, յորում Ռուսք ( յամի 1854, յուլ. 29) միւսանգամ տիրեցին Պայէզիտայ. իսկ ՚ի վերջնում բազմագէտ պատերազմի (1877) դժնդակագոյն եւս անցին ընդ նա. քանզի ՚ի սկզբան հակառակութեանցն ` Հայազգի զօրավարն Ռուսաց Արշակ Տէր Ղուկասով, եկեալ ՚ի կողմանց Իկտիրայ ( ՚ի 27 ապրիլի ) եւ անցեալ ընդ Չինկիլ լերինս թափեցաւ ՚ի Կոգովիտ եւ անցեալ ընդ Շամսու լեառն ` որ ՚ի Մ. Արծափայ, նախ կալաւ զԶանկիզոր, եւ ապա ՚ի սկիզբն մայիսի եմուտ ՚ի Պայէզիտ, ուստի կողմնակալ նորին Ալի Քեամիլ փաշայ ` վասն անպատրաստ  գոլոյ բերդին խոյս տուեալ էր պահապանօքն, եւ գրով յանձն առնէր զքաղաքն ՚ի մարդասիրութիւն Ռուսաց, սոքա մեծարանօք ընկալեալք ՚ի քաղաքացեացն ՚ի Հայոց եւ ՚ի մահմէտականաց, նորոգեցին ըստ ժամանակին փութոյ զպարնսպս ամրոցացն, եւ թողեալ ՚ի նմա 2, 2000 պահապանս (8 մայիս ) անցեալ գնացին ՚ի Ծաղկոտն եւ Բագրեւանդ: Այլ ՚ի հեռանալ բուն բանակին ՚ի սահմանաց անտի ` Ֆայիք փաշայ կուսակալ Վանայ բազմութեամբ վայրագ Հայտէրանլը Քրդաց եւ առաջնորդութեամբ Ճելալետտին եւ Իսպառ Ուլլահ գլխաւորաց նոցին ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ բերդին (18 յունիս ) եւ ստիպեաց զպահակն  անօգնականս ` անձնատուր լինել եւ իբրեւ կոտորեցին Քուրդք ` զելեալսն  ՚ի բերդէն անզէնս, մնացեալքն ՚ի ներքո փակեցին  զդրունսն, յայնժամ Քուրդք մոլեգնեալք,  օգնելով նոցա եւ այլոց ոմանց, ՚ի հուր եւ յաւար դատեցին զողջոյն  քաղաքն, եւ զորս կենդանւոյն  կալան  ՚ի բնակչացն ` ընդ սուր հանին կամ գերի վարեցին իբր 300 երգ ՚ի Հայոց. միայն 100 տուն զերծան եւ փախեան ՚ի սահմանս Կարուց եւ Մակուայ. իսկ զբերդականսն նեղէին անդադար ռմբակոծութեամբ եւ առաւել քան զայն սովո եւ ծարաւով քանզի հատեալ էին եւ զջուր եւ ՚ի պակասել պարենի ` ուտէին զմիս ձիոցն, այլ յայսր ամենայնի վերայ ժուժկալեալ  մնացին Ռուսք եօթնեակս երիս, գուժկան առաքեալ պատանի մի Հայ Ապարանցի ծպտեալ ՚ի տարազ Քրդաց, զի գիտակ էր եւ լեզուի նոցին, եւ մինչ ՚ի վերջ հասեալ էր ուտելի նոցա եւ ըմպելի ՚ի 10 յուլիսի եհաս Տէր Ղուկասով յելից հիւսիսոյ կուսէ քաղաքին եւ ցրուեաց զերկուս գունդս Թուրքաց, որոց ոչ ժամանեալ օգնել Ֆայիք ` բանակեալ գոլով ՚ի Թէփէրիզ գեղջ, եբարձ զպաշարումն եւ ՚ի բաց մեկնեցաւ: Յայսմ վտանգի կորուսին Ռուսք 120 ոգի մեռեալ, ընդ որս եւ հրամանատար թեւապետն Քովալեւսքի եւ 300 վիրաւորս եւ մնացեալքն գրեաթէ ամենեքին  անզօրք եւ հիւանդագինք էին, վասն  վասն որոյ առաքեցան  ՚ի հովս ընդ նոսին մեկնեցան եւ զերծեալքն ՚ի կոտորածէ Քրդաց ` Հայք, բնակիչք  քաղաքին աւերելոյ եւ ամայացելոյ ապա հանդերձ կիսաւեր բերդաւն ելիք զայն Տէր Ղուկասով եւ դարձաւ յիւր սահմանն եւ ՚ի զօրակայս յԻզտիր: