209.
ՏԻԱՏԻՆ
=
ՏԱՏԵՕՆՍ.
ԶԱՐԵՀԱՒԱՆ.
ԱՆԳՂ
Այժմեան
գլխաւոր
շէն
վիճակին
է
համանուն
աւանն,
եւ
սակաւուք
՚ի
բացեայ
՚ի
շինէն
`
անպիտան
բերդն
Տիատին,
՚ի
հարաւոյ
Զարպուհրի,
այսինքն
կցորդութեան
չորից
վտակաց
Արածանւոյ,
որք
գետ
գործեն
՚ի
միջոցի
կրկին
գլխաւոր
ջերմկանց
՚ի
պասալտեան
հրակազմ
ձորահովտին,
իբրեւ
՚ի
6000'
(5957)
բարձու,
՚ի
հարաւոյ
դաշտին
Ձիրաւայ,
եւ
երիւք
կամ
չորիւք
մղոնօք
լերին
Եղջերաց:
Ըստ
նախագրելոցս
կարծի
՚ի
դէպ
գալ
հին
հանդիսավայրն
Շահապիվանի
եւ
մեծի
որսարանին,
եւ
յոմանց
կարծի
Զարեհաւանն
հին
շինագլուխ
Ծաղկոտան,
բայց
ինձ
ոչ
թուի
ոչ
մին
եւ
ոչ
միւս,
այլ
Տատեօնս
կամ
Տատեանս
աւան,
զոր
Տիրան
Ա
Արշակունի
տուեալ
էր
Դրուասպայ
Պարսկի
մտերիմ
իւրոյ
խնամեցելոյ
ընդ
նախարարս
Վասպուրականի,
հանդերձ
ագարակօքն.
զի
ոչ
միայն
անունն
`
այլ
եւ
մերձաւորութիւն
մեծի
այգւոյն
յոր
մտանէր
Առուն
գետ
Գայլատուայ
ծովակին
`
(
որ
եւ
զոյգ
ընդ
նմին
տուաւ
նմա
),
երաշխաւորէ
ինձ
զկարծիսս:
-
Ի
նուաճել
Ռուսաց
զՊայէզիտ
`
յամի
1828,
գլուխ
ամբարձին
Հայք
Տիատինայ
եւ
տիրացան
բերդին.
քանզի
եւ
Քուրդք
կողմանցն
վտարանջեալ
՚ի
Թուրքաց
`
նուաճեցան
կամովին
ընդ
իշխանութեամբ
Ռուսաց,
որոց
որպէս
եւ
Հայք
զօրավիգն
եղեն,
առաջնորդութեամբ
պատանւոյ
Հասան-Աղայի
որդւոյ
Գասիմ
Աղայի
գլխաւորի
Զիլանլի
Քրդաց,
հալածելով
զԱպտիւր-բիզագ
պէկ
զեղբայր
Պէհլիւլ
Փաշայի
Պայէզիտոյ:
Ի
դադարել
մարտիցն
`
խոյս
տուեալ
Հայոց
`
գաղթեցին
՚ի
Ռուսաց
բաժին,
որով
իսպառ
անշքացաւ
աւանն.
յորում
յառաջն
էին
քառասուն
կրպակք,
եւ
յետ
երկեմւոյ
՚ի
գիշերօթել
անդ
Սմիթ
Եղիայ
ամերիկացի
քարոզչի
`
եգիտ
երիս
տունս
միայն
Հայոց
եւ
20
կամ
30
Քրդաց
(1831,
ապրիլ
15):
Յետ
նորա
անգղիացի
հիւպատն
Պրենդ
էանց
ընդ
Տիատին
(1838
սեպտ.
12)
եւ
՚ի
միւսում
ամի
փռանկն
Դեսիէ,
որք
ոչ
աւելի
ինչ
գտին
՚ի
նմա,
եւ
ոչ
Վակնէր
որ
յետ
ամաց
ինչ
ագաւ
՚ի
միում
՚ի
չորից
տանց
Հայոց
(1843)
եւ
եգիտ
հիւրընկալութիւն
՚ի
վերոյիշեալն
Ապտիւր-Րիզագ
պէկէ,
միայն
վկայէ
զի
շինուած
բերդին
բարւոք
էր
երբեմն
եւ
հզօր
պարիսպքն,
բաւականք
առ
՚ի
զդէմ
ունել
Քրդաց,
եւ
այլ
ոմն
(
Մէքինթոշ
անգղիացի
)
գովէ
զվայելուչ
ձեւ
եւ
զքանդակ
դրանն:
Բայց
միւս
եւս
ուղեւոր
գերմանացի
(
Պլաւ
)
յետ
նորա
եկեալ,
համարի
՚ի
Տիատին
72
տունս
Քրդաց,
2
միայն
Հայոց:
-
Ի
ձմերանի
յանցս
կարաւանաց
`
արծարծի
փոքր
մի
տեղին,
վաճառելով
անցորդաց
եւ
գրաստուց
նոցին
`
զկարեւոր
պարէնն.
բայց
խիթալի
են
անցք
կարաւանաց
առանց
բազմութեան
հրազինաց,
առ
ահի
հուզկահար
Քրդաց:
-
Կանգուն
կայ
եկեղեցին
Հայոց
Ս.
Աստուածածին,
վայելչակերտ
եւ
երեքխորան,
այլ
յարկն
փայտակերտ
ծածկեալ:
Զարեհաւան
հին
շինագլուխ
գաւառիս
Ծաղկոտան,
եթէ
չէր
Տատեօնս,
սակայն
մերձ
նմին
՚ի
դէպ
էր
լինել
եւ
յարեւմտակողմն
՚ի
սահմանակցութեան
Բագրեւանդայ,
որոյ
եւ
յատուկ
քաղաք
ասէ
զայն
լինել
Բուզանդ
առ
որով
ժամանակաւ
թուի
Ծաղկոտան
չլինել
՚ի
համարի
առանձակ
գաւառաց
եւ
յիշատակէ
զայն
յանբարի
դէպս
առման
նորին
՚ի
Պարսից,
ընդ
այլ
երեւելի
քաղաքանւոյ
աշխարհիս
մերոյ,
յետ
կալանաց
եւ
վտարանդութեան
Արշակայ
Բ.
«
Առուին
ասէ
եւ
զքաղաքն
Բագրեւանդայ
Զարեհաւան
եւ
խաղացուցանէին
անտի
հինգ
հազար
երգ
Հայ
եւ
ութ
հազար
երդ
Հրեայ,
եւ
զքաղաքն
՚ի
հիմանց
տապալէին
յատակէին
»:
Ուր
յետ
սակաւուց
ինքնին
եկեալ
Շապհոյ
«
յաւերս
քաղաքին
Զարեհաւանի
…
հրաման
տայր
զամենայն
այր
՚ի
չափ
հասեալ
(
՚ի
գերելոցն
)
կոխան
առնել
փըղաց,
եւ
զամենայն
կին
եւ
զմանուկ
հանել
ընդ
ցից
սայլից.
հազարք
հազարաց
եւ
բիւրք
բիւրոց
սպանան
…
եւ
զկանայս
ազատացն
եւ
նախարարացն
զփախուցելոցն
`
հրաման
տայր
ածել
յասպարեզն
որ
էր
`
՚ի
Զարեհավան
քաղաքի
…
գործել
զանօրէնու
թիւն
»:
Եթէ
արդարեւ
մինչեւ
՚ի
յատակս
տապալեալ
էր
տեղին
`
չկայր
մեզ
յոյս
եւ
հետոցն
գիւտի.
այլ
որպէս
յամենայնի
եւ
յայսմ
`
բանի
առաւելազանց
է
պատմիչն
եւ
պժգալի,
եւ
ոչ
անխտիր
հաւատալի,
զի
եւ
յետ
ոչ
միոյ
դարու
ժամանակի
անցելոյ
(
յամի
450)
յիշի
Զարեհաւան
իբրեւ
գիւղ,
ուր
միաբանեալքն
ընդ
Վարդանայ
յընդդիմութիւն
Պարսից
եւ
՚ի
հերքումն
կրակապաշտութեան,
կոտորեցին
զոմանս
՚ի
մոգուցն
եկելոց
՚ի
Պարսից
առ
՚ի
մոլորեցուցանել
զՀայս.
եւ
Վասակ
կամակից
առ
այն
ցուցանէր
զանձն.
վասն
որոյ
եւ
յետոյ,
հանդերձ
այլովք,
եւ
վասն
այնր
իսկ
պարտաւորեցաւ
յատենին
Յազկերտի:
Յիշի
Զարեհաւան
եւ
յետ
երկերիւր
եւս
ամաց
(
իբր
՚ի
655),
յաւուրս
առաջնոց
արշաւանաց
Արաբացւոց,
որոց
գամ
մի
նեղեալ
՚ի
զօրացն
Յունաց
`
ապաստանեցան
այսր,
յորմէ
երեւի
եւ
ամուր
լինել
տեղւոյն:
-
Ի
գեղջէ
աստի
էր
հայրենեօք
յելս
կոյս
Թ
դարու
Սմբատ
առաջնորդն
Թոնդրակեցւոց
աղանդաւորաց,
որպէս
վկայեն
Ասողիկն
եւ
Գր.
Մագիստրոս
կռփիչ
նոցին,
՚ի
կէս
ԺԱ
դարու:
Այնուհետեւ
անհետ
լինի
՚ի
գիրս
նախնեաց
մերոց
անուն
Զարեհաւանի.
եւ
որպէս
կարծի
՚ի
գիտնոց
`
յառաջ
քան
՚ի
մերայոցս
յիշի
՚ի
Պտղոեայ
աշխարհագրէ
այն,
որ
գրէր
յաւուրս
թագաւորութեան
որդւոց
Արտաշիսի
Բ,
՚ի
կէս
Բ
դարու,
եւ
գրի
(Zaruana).
եւ
յայտ
է
աստի
եւ
յասպարիզէն,
եւ
՚ի
բազմութենէ
Հրէիցն
բնակելոց
՚ի
նմա,
զի
քաղաք
բարգաւաճ
էր
վաճառականութեամբ
եւ
այլովք
հրահանգօք:
Մերձ
՚ի
Զարեհաւան
ցուցանեն
բանք
Ղազարայ
Փարպեցւոյ
լինել
եւ
«
զբերդն
ամուր
զոր
Անգղն
անուանեն.
(
ուր
Վարդանանք
)
զայն
տեղօք
արարեալ
բանակետեղս
իւրեանց
`
դադարէին
անդ
զաւուրս
տօթոյն
».
ուր
եւ
յետ
ուխտագրութեան
իւրեանց
թոյլ
ետուն
սպանանել
զոմանս
՚ի
մոգուցն
՚ի
Զարեհաւան,
զի
մերձ
ուրեմն
էր
յԱնգղ.
զոր
միւս
պատմիչ
Եղիշէ
`
կոչէ
Գիւղաքաղաք
մեծ,
եւ
՚ի
բանակելոյ
անդ
բազմութեան
զօրաց
`
յայտ
է
զի
չէր
հեռի
՚ի
սահմանաց
հովոցն
հանդիսարանաց
Արշակունեաց:
Էր
յափափայ
լեռնավայրի
եւ
՚ի
կիրճս
լերանց,
որպէս
վկայէ
Պռոկոպիոս:
Անկլոն
կոչելով
զայն,
եւ
120
ասպարէզ
հեռի
ասէ
՚ի
Դունայ.
ըստ
Սեբիոսի
էր
առ
Արածանի
գետով.
որ
պատմէ
՚ի
ժամանակի
պատերազմաց
Խոսրովու
Ապրուէզի
ընդ
Յունաց
`
յամի
605,
զգալուստ
Սէնիտամ
Խոսրով
զօրավարի
Պարսից
՚ի
կողմանքս.
«
Եւ
զօրն
Յունաց
գումարեալ
նստան
՚ի
Ծաղկոտանն,
մերձ
՚ի
գիւղն
որ
կոչի
Անգղ,
ընդ
որ
անցանէ
գետն
Արածանի.
եւ
՚ի
միւս
կողմանէ
փակեալ
զգեօղն
`
ածին
ամրութիւն
շուրջ
զինքեամբ:
Եւ
զօրագլուխ
նոցա
Թէոդոս
Խորխոռունի,
եւ
զօրն
Պարսից
եկեալ
բանակեցան
մերձ
առ
նոսա
՚ի
թիկանց
կողմանէ.
եւ
նոքա
զարհուրեալ
խօսեցան
ընդ
նոսա
՚ի
խաղաղութիւն,
ասացին
ոչ
ունել
պատերազմ,
այլ
թողուլ
զբերդն
եւ
երթալ
խաղաղութեամբ.
ապա
անմիաբանք
եղեալ
`
ոչ
հաստատեցաւ
բանն,
այլ
վստահացեալ
յամրութիւն
իւրեանց
`
կարծէին
առնել
ինչ:
…
Եւ
եկեալ
զօրն
Պարսից
ճակատեցան
մերձ
առ
նոսա
դէմ
յանդիման
՚ի
դաշտին
կողմանէ.
եւ
ձգեալ
բազմութեան
զօրու
աղեղնաւորացն
`
եւ
թափեցին
՚ի
նոսա
զկապարճս
իւրեանց.
եւ
ծակոտէին
նետիւք
իւրեանց
առ
հասարակ
զամենայն
արս
եւ
զերիվարս.
եւ
ընդոստուցեալ
ամենայն
երիվարք
որ
կապեալ
էին
առ
մսուրս
առ
իւրաքանչիւր
դրան
խորանաց,
ընթադրեալ
առաթուր
հարկանէին
զխորանն
եւ
զբանակն
ամենայն.
եւ
թշնամւոյն
հատեալ
զամրութիւնն
`
անկաւ
՚ի
բանակն,
եւ
սկսաւ
սատակել.
եւ
անհնարին
լինէր
կոտորածն:
Եւ
նոցա
հատեալ
զտեղի
մի
`
ոմանք
հետեւակք
եւ
ոմանք
հեծեալք
յանկումուղի
?
ձի,
ելին
եւ
գնացին
փախստական:
Եւ
Թէոդոս
Խորխոռունի
անկեալ
՚ի
բերդն
ամրանայր
»:
Ապա
զիջեալ
՚ի
պայման
դաշին
`
էջ
առ
զօրավարն
Պարսից
եւ
առաքեցաւ
պատուով
առ
Խոսրով,
յորմէ
եւ
մեծարեցաւն.
«
իսկ
՚ի
բերդին
Անգեղ
նստուցեալ
բերդակալ,
մեկնեցաւ
Սենիտամն
զօրավար:
-
Վաթսուն
եւ
աւելի
ամօք
յառաջ
քան
զայն
`
(542
եւ
3)
այլ
զօրավար
Պարսիկ
հրամանատար
՚ի
Հայս
առաքեալ
յԱնշռէւանն
Խոսրովայ
արքայէ
`
նոյնպէս
յաղթութիւն
մեծ
գործեաց
՚ի
վերայ
Յունաց,
զօրավարաց
կայսեր
Յուստինիանու,
որոց
գլխաւորք
էին
Վալերիանոս
զօրագլուխն
Հայոց
Մարտին,
սպարապետ
Արեւելից
եւ
այլք,
ընդ
որս
եւ
Կամսարականքն
քաջք
Ներսէս
եւ
Սահակ
հայկական
եւ
Հերուլացի
գնդօք,
միահամուռ
երեք
բիւր
զօրաց,
ընդդէմ
որոց
`
զօրավարին
Պարսից
որ
կոչէր
Նապետ
(
կամ
Նահապետ
)
չորս
հազար
արք
միայն
էին.
վասն
որոյ
քաջ
ամրացոյց
զբերդն
Անգեղ,
եւ
կոշկոռօք
վիմաց
եւ
կոճեղբք
ծառոց
անմատոյց
ցործեաց
զսահմանսն
եդեալ
եւս
՚ի
դարանի
՚ի
տունս
աւանին
`
զմասն
մի
՚ի
զօրացն
եւ
՚ի
ձեռն
լրտեսի
(
զոր
խաբէութեամբ
արկ
՚ի
ձեռս
Յունաց
)
համբաւելով
խոյս
տալ
՚ի
բերդէն
յոր
իբրեւ
մատեան
Յոյնք
անպատրաստք
`
դարանակալքն
սկսան
տեղալ
՚ի
նոսա
նետս.
հասին
եւ
այլք
գունդքն
՚ի
խուճապեալ
Յունաց
`
քաջն
Ներսէս
յառաջ
մատուցեալ
վանեաց
զնոսին.
այլ
՚ի
գումարել
բովանդակ
զորուն
Պարսից
`
տագնապէին
Յոյնք
յանձուկս
լերանցն
եւ
բազմութիւնն
վնասէր
քան
օգտէր
ինքեանց.
բայց
մեծագոյն
վնաս
եղեւ
կարեվեր
խոցումն
Ներսիսի
`
ընդ
բիր
ականն.
զոր
եղբայր
իւր
Սահակ
եհան
՚ի
ռազմէն
այլ
ոչ
բաւեալ
ընդ
երկար
`
մեռաւ
այրն
ընտիր
եւ
երեւելի
որպէս
ասէ
պատմիչն
Բիւզանդացի
(
Պռոկոպ
)
որոյ
եւ
յառաջն
բազում
գործս
արութեան
կատարեալ
էր
յայլեւայլ
պատերազունս
Իտալիոյ.
ընդ
նմա
անկան
եւ
շատք
քան
զսակաւս
՚ի
Հերուլաց,
եւ
ամենայն
բանակն
Յունաց
՚ի
փախուստ
դարձաւ,
ոչ
փոքր
կոտորածի:
Ի
փախստեան
անդ
սպանաւ
եւ
Ատոլ
ոմն
զորավար
յանցանելն
առընթեր
բերդի
միոյ
`
քարամբ
հարեալ:
