219.
ԽԱԼԻԵԱԶԻ.
ՏԱՂԱՐ.
ԲԵՒԵՌԱՔԱՆԴԱԿ
ԱՐՁԱՆ
Երկուստեք
լերինն
Սուկաւայ
կամ
ընթերակաց
լեռնագօտեաց
`
են
մէն
մի
կապանք
կամ
անձուկք
ճանապարհի,
որ
տանին
՚ի
Բասեն
մին
՚ի
Հր.
Ել.
կարճագոյն,
այլ
յոյժ
նեղ
եւ
դժուարակոխ,
եւ
անգնալի
՚ի
ձմերանա
վասն
բազում
ձիւնակուտի,
որպէս
եւ
՚ի
գարնան
վասն
մօրից
եւ
ճահճաց.
հանէ
սա
՚ի
գլուխ
գետահովտին
Զարպհանէի,
ուրանօր
՚ի
խոխոմս
լերանց
կայ
կամ
կայր
գեօղն
Չադ
մերձ
յաւազակաբուն
որջս,
վասն
որոյ
լքեալ
՚ի
բնակչացն
ամայացաւ
(1833),
այլ
՚ի
սակաւուց
արդ
տանց
հաւաքի.
յանուն
նորա
կոչին
յոմանց
եւ
լերինքն
որ
եւ
Չադին.
եւ
վտակ
մի
եւս
օժանդակ
Շէռինայ
իջեալ
՚ի
նոցունց
Չադ
կոչի
զառաջինն,
եւ
՚ի
ստորեւ
Սեյտիխան
կամ
Զեյտիքեան:
Այս
ճանապարհ
սովորաբար
կոչի
յանուն
Տելի-Պապա
գեղջ
Բասենոյ
(36):
Երկրորդն
որ
՚ի
Հր.
Սուկաւէտի
`
թէպէտ
երկարագոյն,
այլ
դիւրագնալի
եւս
է
նաեւ
՚ի
ձմերանի,
լայնագոյն
եւ
հարթագոյն
եւ
երկու
ճանապարհք
են
անցիցն
մին
՚ի
հիւսիսակողմն
Հաճի-
Խալիլ
գեղջ
Բասենոյ
(36)
միւսն
Գարա-Տերպենտ
կամ
Կետիք-տաղ
բազմահերձ
ձորակօք,
յաճախ
եւս
կոչի
յանուն
Տաղար
գեղջ
որ
կայ
՚ի
լանջս
լերինն,
յայսմ
կողման
սա
յետին
քրդաբնակ
գիւղէ
(
Բագրեւանդայ
)
ուր
յամի
1831
Սմիտհ
Եղիա
ամերիկացի
քարոզիչ
`
ագաւ
(
՚ի
21
եւ
22
ապրիլի
)
տառապեալ
յոյժ
յելս
եւ
յանցս
լերինն,
ընդ
բուք
եւ
ընդ
ձիւն
եւ
ընդ
կոշկոռս
լպրծուտս,
որպէս
յերկար
նկարագրէ,
Աստանոր
ընդ
մէջ
Էշեկ-
Խալիան
եւ
Հայտար
-
քեօյ
գիւղից
Քրդաց
`
բանակեալ
Մուխթար
սպարապետի
Օսմանեաից,
բաղխեցաւ
ընդ
Տէր
Ղուկասովի
զօրավարի
Ռուսաց
՚ի
21
յունիսի
1877
եւ
հզոր
կռուի
եղելոյ
յերկուց
կողմանց
զօրն
ամենայն,
մեկնեցան
Ռուսք
լռելեայն
՚ի
գիշերի,
եւ
կոչեցաւ
պատերազմն
Տաղարայ
յանուն
Խալի-Եազի:
Քանզի
արեւելեան
ծայրս
այս
Բագրեւանդայ
`
որ
՚ի
գոգս
լերանց
Սուկաւէտի
եւ
Շէռիանայ,
եւ
աղբերավայրք
Խոփուս
գետոյ
`
այդպէս
կոչին,
Խալի-Եազի,
եւ
համարի
վիճակ
առանձնակ
վեց
կամ
եօթն
գեօղորայիւք
Քրդաց,
եւ
նշանակէ
Դաշտ
կամ
Մարգ
մերկ
եւ
թափուր,
եւ
է
արօտավայր
յուռթի.
ուր
ոչ
միայն
տուարածք
գոն,
այլ
եւ
ազատասուն
առինք
եւ
քօշք
ճարակին
՚ի
լեռնատափսն:
Բազում
վտակք
իջանեն
՚ի
լերանց
անջրպետաց
վիճակիս
եւ
Բասենոյ,
եւ
խաղան
ընդ
արեւելս
օժանդակել
զԵփրատ,
յորս
գլխաւոր
է
Շէռիան,
եւ
ընդունի
զմանունսն,
որպիսի
են
Զէյտիքան,
Խոփուս,
Ամատ
չայ,
եւ
այլն:
Ի
հարաւային
երեսս
միոյ
յապառաժ
լերանցն
երկու
փարսախաւ
՚ի
Հս.
Մ.
Տաղարայ,
յղկեալ
է
վէմ
տախտակաձեւ
եօթն
ոտնաչափ
տարածութեամբ
եւ
քանդակեալ
ոտնաչափ
խոր
՚ի
ներքս
բեւեռանիշ
արձան,
յոր
սակս
եւ
արձանաքանդակն
եւ
փոքրիկ
գիւղն
Քրդաց
որ
առ
երի
նմին
`
կոչին
Եազըլը-Դաշ
(
Վէմ
արձանագրեալ
).
եւ
է
գրուածն
երեսուն
եւ
ինն
տող.
գրեաթէ
անաղարտ
մնացեալ,
որպէս
տեսանիդ:
-
Սակաւ
գեօղք
նշանակին
՚ի
ձորահովտին
Խոփուսի,
յորոց
մի
համանուն
Խոփուս,
՚ի
լեռնակողմանն,
եւ
սուղ
ստորեւ
Կավրիներ,
զորոյ
համանուն
լեռան
վերագոյն
յիշեցաք
եւ
Թարխալըխ:
Ի
միջակողմանս
՚ի
դաշտավայրի
առ
եզերբ
գետակին
կայ
Շամիան
գիւղ:
Յարեւմտից
հովտին
Խոփուսայ
զոյգ
գետակաց
յիրար
անկեալ
՚ի
ստորեւ
`
եւ
խառնեալ
՚ի
Շէռիան
`
գործեն
առանձնակ
հովիտս.
յորոց
արեւելեանն
`
որ
փոքր
է
`
կոչի
Ղռաֆ
?,
արեւմտեանն
եւ
մեծագոյն
է
Չադն
յիշեալ
`
որ
՚ի
ստորեւ
կոչի
Զէյտիխան
ըստ
անուան
գեղջն:
Առ
առաջնովն
՚ի
վերնակողմանն
կայ
Կասբէր
?
գիւղ
՚ի
ստորոտս
Սուկաւէտի.
՚ի
միջակողմանն
`
Մօլլա-Սիւլէյման,
մի
՚ի
մեծագոյն
գիւղից
Ալաշկերտոյ
եւ
հայաբնակ.
յորում
յառաջ
քան
զվերջին
պատերազմն
`
էին
տունք
աւելի
քան
զքառասուն.
եւ
թէպէտ
՚ի
ստորոտս
լերանց,
այլ
ընդ
այն
է
արքունի
պողոտայն
եւ
անցք
կարաւանաց
եւ
սուրհանդակաց:
Սակաւուք
հեռի
՚ի
սմանէ
՚ի
Մ.
Հս.
կայ
ամայի
գեօղն
Շատիան:
Խոնարհագոյն
ընդ
հարաւ
՚ի
դաշտավայրի
առ
գետեզերբն
Խօշիան
հայաբնակ,
եւ
Մուծուրիկ
կամ
Մսուրի
քրդաբնակ
փոքր
գեօղք:
Ի
գետահովտի
Չադայ,
՚ի
լեռնակողմանն,
՚ի
հարաւոյ
Տաղարայ
կան
աւերակ
գեօղն
Չէրզէզ,
քրդաբնակն
Քիւրտալի
իբր
30
տամբք.
Ռոմատոյ
?,
եւ
ընդ
մէջ
գետոյս
եւ
այլոյ
վտակի
օժանդակի
`
Զէյիխան
կամ
Սէիտխան
կամ
Զէյտիկեան
գեօղ
հայաբնակ,
յորում
յառաջ
քան
զվերջին
պատերազմն
էին
տունք
իբրեւ
25.
յանուն
սորա
կոչի
եւ
գետն
ցխառնուրդսն
ընդ
Շէռիանայ,
իսկ
մերձ
՚ի
խառնուրդսն
ընդ
Ղռաֆայ
`
կայ
Թաւի
կամ
Թապու
հանգրուա.
ընդ
մէջ
երկոցուն
խառնրդոցն
`
Չիւրիւկ
հանգրուան
կամ
գիւղ
փոքրիկ:
Շտեմարան
գետակաց
արեւմտեան
մասին
Բագրեւանդայ
Շեռիան,
որ
եւ
արեւմտեան
առաջքն
է
Արածանւոյ,
՚ի
համանուն
լերանց
իջեալ
`
յանջրպետաց
Բասենոյ
եւ
յարակցացն
Խալիեազի,
գրեաթէ
ուղղակի
խաղայ
յարեւելս,
ընդմիջելով
զդաշտն
կամ
մանաւանդ
յըսպառուածս
նորին
ընդ
հարաւ
կոյս
քերելով
զայնր
կողման
լերամբք
որ
կոչին
Գլըճ-կետիկ,
խառնի
ընդ
արեւելեան
առաջիցն
առ
Տօմուզխան
գիւղիւ,
փարսախաւ
կամ
աւելի
՚ի
Մ.
Հր.
Ջաջուռ
Երիցու
գեղջ:
-
Ի
գլուխըս
գետահովտին
եւ
առ
ստորոտով
լերանցն
որք
անջըրպետեն
ընդ
Բագրեւանդ
յարեւելակողմն
եւ
ընդ
Բասեն
՚ի
Հս.
Մ
եւ
ընդ
Տուարածատափ
՚ի
Հր.
Մ.
խընդրելի
է
հին
գիւղն
Արամանայ,
զոր
երկոցուն
յիշեալ
գաւառացն
«
մերձակայ
սահմանակից
»
լինել
Ասէ
Ղազար
Փարպեցի
եւ
անդ
զմեծի
Վարդան
՚ի
դարձին
յաշխարհէն
Պարսից
՚ի
Յոյնս
գաղթել
կամելով
«
սակաւ
ինչ
աւուրս
կամեցեալ
հանգչել
եւ
զուշ
եդեալ
ճանապարհն
գնալ
».
զոր
լուեալ
իշխանացն
Հայոց
եւ
Վասակայ
մազրպանի
`
ջանացան
յետս
դարձուցանել
առաքելով
գիր
եւ
աղաչաւորս,
«
զերանելին
Ղեւոնդ
երէց,
եւ
զերանելի
երէցն
Երեմիա
՚ի
Նոր
քաղաքէ,
եւ
զերանելի
երէցն
Խորէն
՚ի
Մրենոյ,
եւ
արս
աւագս
՚ի
տանուտէրացն
Հայոց,
զիշխանն
Արշարունեաց
Արշաւիր
»,
այլովք
հանդերձ.
որոց
անսացող
լեալ
սուրբ
զօրավարին,
մանաւանդ
՚ի
տեսանել
զաւետարանն
ուխտին,
դարձաւ
իւրայովքն
՚ի
բանակն
Հայոց:
-
Զարդիս
՚ի
վերնակողմն
գետոյն
նշանակին
՚ի
քարտս
գիւղք,
յարեւմտից
յարեւելս
գնալով
`
ըստ
ընթացից
նորին,
Տէլիկ,
Գելազօր
(
գուցէ
Կլեսուր
),
Պուտախ,
Հաճի-Մէխի
?
Պասքան
կամ
Գասդան,
Գարապաճագ,
Ավտի
քէօյ,
Թօփալ,
Մօլլա-Հիւսէին.
սմա
մերձ
Հոյք
կամ
Հայք
մեծագոյն
գիւղ.
որոյ
անուն
ունի
ինչ
մերձաւորութիւն
ընդ
Խու
տեղւոյ,
ուր
ասէ
Բուզանդ
(
Ե,
ԼԲ
),
«
Էր
թագաւորն
Հայոց
Պապ
բանակեալ
՚ի
Դաշտին
Բագրեւանդ
գաւառի,
՚ի
Խու
անուն
տեղւոյն.
եւ
բանակ
զօրացն
Յունաց
բանակեալ
էր
անդէն
մօտ
առ
բանակին
Հայոց
արքային.
ապա
զօրավարն
Յունաց
(
Տերենտ
)
հաց
մեծապէս
գործեալ
`
յընթրիս
հրաւիրեցին
զմեծ
թագաւորն
Հայոց
զՊապ
».
զոր
եւ
նենգաւ
պաշարեալ
սպանին
յընթրիսն,
պատուիրանաւ
կայսերն
Յունաց,
վասն
կամելոյ
նորա
ձեռն
տալ
՚ի
Պարսս:
Ընդ
մէջ
Պասքանայ
եւ
Պուտախայ
առ
գետեզերբն
կայ
հայանուն
եւ
հայաբնակ
Ջլկահնի
գիւղ.
առ
որով
յամի
1880
յաւազախառն
խորւոջ
գետափին
`
գտան
մեծոսկր
կմախք,
զոր
համարեցան
մարդոյ
հսկայի
(
ըստ
ծանօթութեանն
հրատարակելոյ
՚ի
Մեղու
օրագիր,
ԻԳ,
71):
Մերձ
են
՚ի
վերոյ
գրեալքդ
`
Պէտիր
կամ
Պետար,
Մօլլազատէ,
յորոց
հիւսիսոյ
Շահնազար,
եւ
յելից
Արապ
քէօյ.
եւ
՚ի
սորա
ելից
Հս.
Մարտոյ
գիւղ.
իսկ
յելից
հարաւոյ
`
Բազմաշէն,
որպէս
թուի
լինել
գրեալն
յաշխարհացոյց
տախտակի
Բոշմիզէն.
եւ
՚ի
սորա
ելից
եւ
հանգոյն
նմին
՚ի
հարաւոյ
գետոյն,
որ
է
յաջմէն,
Ապաս
հանգրուան:
Ի
Հս.
սորա
եւ
գետոյն,
մեծ
գիւղն
Խաստուր.
յորում
՚ի
սկիզբն
դարուս
էին
300
տունք,
եւ
քսան
եւս
ամօք
յառաջ
`
միայն
կաթոլիկ
Հայք
5
կամ
600
համարէին.
իսկ
յառաջ
քան
զպատերազմունս
1828
-
9
ամաց
`
500
տունք
էին.
ոչ
գիտեմ
ո
'
րքան
մնան
այժմ
յետ
կրկին
եւ
երեքկին
պատերազմաց
եւ
գաղթից:
-
Սակաւուք
հեռի
յարեւելից
Խաստուրի
կայ
Կարըսան
գիւղ
կամ
Գարսան
ըստ
այլազգեաց,
երբեմն
մեծ
եւ
բազմաբնակ
՚ի
Հայոց,
ուր
հազար
ոգիք
էին
կաթոլիկք
դարու
յառաջ
՚ի
ժամանակի
հալածանացն,
զոր
կանխաւ
յիշեցաք: