Սիսական

ՍԻՍԱԿԱՆ

ՍԵՓԱԿԱՆ տիպք հայկականք ոչ ուրեք ` բաց յԱյրարատեան բնաշխարհէն ` այնպէս ճշգրիտ երեւին յերկրի Հայոց, որպէս յաշխարհիս Սիսական. զի թէպէտ եւ Տուրուբերան կենդրոնգոյն է քան զայլսն եւ հարուստ ազգային յիշատակօք, այլ Սիւնիք յամառագոյն իմն թուին հանդիսացեալ ի պահուստ ազգային ոգւոյ եւ աւանդից, յոլովագոյնս ունելով նշխարս եւ արձանս նախնեաց գրաւորս եւ անգիրս. եւ այս իսկ է զարմանաց, զի որ ի վաղ ժամանակս ոչ այնքան սերտ երեւէր յարեալ ընդ համաշխարհական վարչութեան ազգին, սերտագոյն պահեալ է զազգային ոգի. եւ այս անշուշտ սակս ազատասէր բուսոյ բարուց բնակչացն, եւ զոյգ նմին կորովոյ քաջութեան, որով եւ ընդերկարագոյն դիմակալեցին օտարաց բռնութեան, օժանդակս ինքեանց ունելով եւ զբնական հաստուած եւ զգիրս երկրի իւրեանց, որպէս յետագայքդ ցուցցեն բնական եւ պատմական ծանօթութիւնք. եւ որոց գլխաւոր այն, զի յետ վաղ ուրեմն խափանման հնոյ Հայկազեանն իշխանութեան եւ անուան ` յերկրէ անտի զոր կալան Արշակունիքն, եւ յետ նոցին հարստութեանն բարձման, միայն Սիւնեաց իշխանը կոչին Հայկազունք, առ հարստութեամբ Բագրատունեաց, որպէս եւ յառաջ եւ յետ նոցին: Ընդ սմին ոչ աննշանական է եւ այն, զի աշխարհագրական դրիւքն ` օտարախառն իմն է երկիր Սիւնեաց, զի թէպէտ ի միոյ կողմանէ փարեալ է հարազատ հայկական գաւառօք Այրարարատայ եւ Վասպուրականի, այլ յայլոց կողմանց այլալեզուօք կամկիսահայովք, եթէ օրէն իցէ այսպէս ասել. որպիսիք են Ուտիացիք ի մասնէ հիւսիսոյ, Արցախայինք ` յարեւելից կուսէ եւ մարապարսացի Ատրպայիկք ` ի հարաւոյ. թող եւ զմերձաւորութիւն վրախառն Գուգարաց:

Պարզագոյն եւս կամելով նկատել զգիրս Սիսական նահանգի, հին աշխարհագիր մեր համառօտիւ սահմանագրէ զՍիւնիս, ասելով. « Յելից կայ Այրարատոյ, ընդ մէջ Երասխայ եւ Արցախայ »: Արդարեւ ընդ բնաշխարհին Այրարատայ զօդեալ է աշխարհն Սիւնեաց յարեւմտից կողմանէ, հաւասար ի հիւսիսային ծագացն մինչեւ ցհարաւայինն. այսինքն է, ի Վարժնունեաց մինչեւ ցՇարուր եւ ցՈտն Մասեաց, անջրպետ ընդ նոսին ունելով զարեւմտեան պար լերանց ծովեզերն Գեղամայ, եւ որ ի նորին հարաւոյ են լերինք Վայոց ձորոյ. զորոց սպառուածով քերելով Երասխայ ` բոլորեալ պատէ զամենայն զհարաւ-արեւմտեան եւ զհարաւային սահմանս Սիւնեաց, անջրպետելով ընդ նա եւ ընդ Վասպուրական եւ ընդ Ատրպատական Հայոց, մինչեւ յանուանի կամուրջն Խիւտաֆէրիյն, եւ ի ստորոտս լերանց կամ բարձրավանդակին ` որ անջրպետէ ընդ օժանդակս իւր եւ ընդ Կուր գետ, ուր եւ գործէ զարեւելեան սահման աշխարհին, զատուցանելով յԱրցախայ. թէպէտ եւ ոչ է քաջանիշ յայսմ մասին սահմանագիծն, որպէս եւ ոչ քաղաքական վարչութիւնն, մինչեւ կցորդաբար կոչիլ Արցախայ ` Փոքր Սիւնիք: եւ Հիւսիսակողմն Սիւնեաց անձուկ է, փակեալ ընդ մէջ արեւմտից հիւսիսոյ Ուտիացւոց աշխարհի եւ արեւելից հիւսիսոյ Այրարատայ, յորս գրեաթէ խառնին եւ արեւելեան հարաւային եզերք Գուգարաց: եւ Այլ յուշ լիցի աստէն ի սկզբան բանիցս, զի զԵրասխ սահմանելով յարեւմտից Սիւնեաց աշխարհիս ` ի ներքո ի նոյն փակեցաք եւ զգաւառն Նախճաւանի, որ առ նախնեօք երբեմն ` եւ յաճախագոյն իսկ ` ի համար Վասպուրական աշխարհի էր կարգեալ, վասն որոյ եւ սաստիկ վէճք հակառակութեան եղեն տերանց երկոցուն  աշխարհացն, այլ բնական վիրք ` Սիւնեաց պահանջեն զայն, ըստ այժմեան  ընթացից գետոյն մեծի, որ թերեւս յառաջին ժամանակսն հպագոյն էր յայլ գաւառս աշխարհին, եւ արտաքս  ( յաջմէն ) թողոյր զՆախճաւանն գաւառ:

Երկու մասունք որիչք են աշխարհին Սիւնեաց, մի հիւսիսային ` անձուկ եւ բարձր, այն է պարատափ կամ տաշտ Ծովուն Գեղամայ, որ ` եթէ ոչ զկէս ` գրեաթէ զերիր մասն երկրին ծաւալեալ գրաւէ, եւ ամենուստ լերամբք շրջապատեալ ` ընդունի գետակս, անհաղորդ մնալով այլոց մասանց երկրին եւ գետոց, բայց միայն ի միոյ ծայրէ արձակելով զառուն Զէակի, որ գործէ ըզՀրազդան գետ Այրարատոյ, եւ զի այսպէս զատուցեալ է ի բնուստ ի մեծէ զանգուածէ աշխարհին Սիւնեաց, մինչեւ առանձինն իսկ Երկիր  կամ Աշխարհ Գեղամայ կոչիլ, թողցուք զբնական նկարագիր նորին ի տեղադրութիւն երկոցուն գաւառացն ( Գեղաքունեաց եւ Սոթից ) զոր նոյն բովանդակէ: Իսկ երկրորդ եւ մեծագոյն մասն աշխարհին Սիւնեաց ` է հարաւայինն, որ յատկապէս ընդ մէջ կայ Երասխայ, եւ աշխարհացն Վասպուրականի եւ Արցախոյ, ձուաձեւ իմն ձգեալ ի Հս. Մ. ընդ Հր. Ել. իբրեւ տարիւր մղոն ընդ երկայն եւ եօթանասուն ընդ լայն: