Սիսական

3. ԳԵՏՔ. -

Յոլովութիւն լերանց աշխարհին Սիւնեաց ինքնին յայտ է առնէ եւ զջուրցն յոլովութիւն եւ բազմադիմի ուղղութիւն. որոց վկայէ եւ հին աշխարհագիրն ` ասելով զգաւառացն, « անցնիւր համանուն գետովքն ». որոց գլխաւորք են Արփա ի Վայոց ձոր, որ ի շրջաբոլոր լերանց իւրոց ժողովէ զքամիս նոցին եւ խաղացուցանէ յԵրասխ, անցեալ կտրեալ զդաշտն Շարուրայ. օժանդակք իւր ` յաջմէն կամ ի հիւսիսոյ ` են Ճանի-չայ, Քէթան-չայ, Ալագեազ որ է Եղեգեաց գետն, Ապանա, Էլթին, եւ այլն. յահեկէ եւ ի հարաւոյ, Քէօմիւր չայ, Եազտ ? Եուրթ չայ, Բուշաք-չայ, Գինիշիք չայ ( Կնիչիկ ), Թամաշա լըգ կամ Ախուրա չայ, եւ այլն: - Յետ Արփայի գետք արեւմտեան կողման Սիւնեաց, են Նախճաւանու  գետն, որ ի թիկանց լերանց Վայոց ձորոյ եւ Ծղկաց իջանէ, ոչ սակաւ օժանդակօք: - Երընչակու գետն ` Այընճա- չայ ըստ Թուրքաց, որ առ Ջուղայիւ անկանի յԵրասխ: Ի հարաւային դիմին են ոչ սակաւ մանր գետակք հնոյն Գողթան եւ Արեւեաց գաւառի, եւ կոչին այժմ Գիլեան չայ: Տիսիս չայ: Որդուատայ գետ: Մեղրայ գետ, եւ այլ ոչ սակաւ գետակք, զորս ընկալեալ Երասխ ի հարաւագոյն մասինն ` դառնայ ընդ արեւելս հիւսիսոյ: - Յայսմ արեւելեան փեղկի կամ պառակի բարձրաւանդակին Սիւնեաց ` հզօրագոյնք են գետք, յարեւմտից կուսէ դիմեալք, եւ նախ ` սկսեալ ի հարաւոյ կուսէ ` ուր ժամանեցաք ` Պասուդ, ապա Չաւընդուրայ գետն է, որ է Ձորոյ գաւառին ( կամ Ղափանու ) եւ Կովսականի ( Գրհամ ). եւ որ յաջմէն ի հարաւոյ արեւմտից ընդունի զՈղջի գետակ: - Ի հիւսիսոյ եւ յելից Չաւընդուրի երկոքին հզօրագոյն գետք ` Բարկուշատայ եւ Հագարու ` զմեծ մասն Սիւնեաց ոռոգանեն, եւ մերձ ի վախճան  ընթացիցն ` յիրար խառնեալ անկանին յԵրասխ ի սպառուածի անդ սահմանաց աշխարհին: Առաջին բազմաթիւ վտակօք իջեալ ի թականց լերանց Վայոց ձորոյ եւ Սոթից ` արբուցանէ զմեծ եւ զմիջին  մասն Սիւնեաց, յոգումբք  օժանդակօք մանր գետակօք որպիսիք  են յահեկէն `  որ է հիսիսոյ ` Պալըգլը, որ թուի Ձկնարածի գետն ըստ նախնեաց, Մուխորթոլեան ?, Քէչի սու, Կորէսի ջուրն, Հալիձորոյ գետն, եւ այլն. յաջմէն կամ ի հարաւոյ, Առիղլի չայ ?, Սիսիանու գետն, Այրի չայ, Որոտան գետն, Տաթեւոյ ջուրն, Զեւու գետակն ի Բաղս, եւ այլն: Ի սկզբանն ` գետս այս մեծ կոչի Պազար չայ, ի միջակողմանն ` յանուն Որոտան, եւ ապա յանուն Բարկուշատայ: - Զուգակից նորին Հագարու գետն, որ թուի կոչիլ ի հնումն Ագարակի, ( զի է գեօղ մի յԱղահէջ Ագարակու գետ անուանեալ ), զարեւելեան մասն Սիւնեաց ոռոգանէ, զԱղահէճ, զՀաբանդ, զՔաշունիս, եւ գետանայ յաղբերաց ջուրց իջելոց ի թիկանց լերանց Սոթից եւ Արցախոյ, մանունս ընդունելով օժանդակս յահեկէն, զի անձուկ է մասն այն հովտին, յերի կալով լերանց Արցախոյ, եւ են  գետակքն ` Ալեաքչի, որ թուի Աղահէջոյ գետն ըստ անուան գաւառին, Չխամանի ?, Մէլիք, Մուսուլիմա ?, եւ այլն. աջակողման օժանդակք են Ղօրչի չայ ?, Ինտէրէմ եւ Ղօչախ-չայ, որք յիրար խառնին, Ագօղլան կամ Ագսու, որ ընդ այլոց վարարէ զբուն գետն, թուին սոքա Քաշաթաղուց գետ կոչեցեալ ի հնումն. յետ այսոցիկ փոքունս ոմանս ընդունի վտակս Հագարի յայսմ կողմանէ ( յաջմէ ), զի անձուկ երկիր անջրպետէ ընդ նա եւ ընդ Բարկուշատ: Այսոցիկ ամենեցուն խառնուրդք գործեն զգլխաւորս զայս գետոց Սիւնեաց, ( զայժմեանս Պազար-չայ - Բարկուշատ - Հագարի ), որ կոչէր առ նախնիս Աղաւնոյ գետ Սիւնեաց, ըստ վկայութեան Սարգսի կաթողիկոսի Ա, զորմէ ասէ ( ի կոնդակի միում ), ընդ Աղահէջ գաւառ իջեալ « հատանէ մինչեւ ի Քարավազին կամուրջն »: - Յիշին ի նախնեաց եւ Գինական գետ փոքր, ի սահմանս Շնհերոյ: - Վարարակ որ եւ Ձագեձորոյ ջուր ` ի սահմանս Տաթեւու, թերեւս նոյն իսկ գետակն որ առ նովաւ անցանէ, եւ բղխէր ի համանուն Ձագեձոր լեռնէ: - Են եւ ոչ սակաւ գեօղք ` գետ բառիւ բարդեալք ի նախնեաց անտի, նշանակք գետակաց ` յորոց առին կամ ետուն զանուանս. այսպիսիք են ի Վայոց ձոր ` Աղձի գետ, Արտոց-գետ, Ծրտոյ-գետ, Միջագետք. յԱղահէճք ` Արտագետ, Ագարակու-գետ. ի Ծղուկս ` Ապարանից-գետ եւ Գետակիցք. ի Բաղս ` Կրաւագետ եւ Արաւագետ. յԱյլախ ` Բողոտի ջուր, Գինական-գետ եւ Ուռական-գետ. ի Ճահուկ ` Առկու-գետ. թերեւս եւ Շաշի-գետ ի Կովսական, որ Շաշիկէտ գրի: Է եւ ի Սոթս Խորթա-գետ գիւղ: - Դարձեալ յոլովագոյն եւս ( ոչ պակաս քան զերեսուն ) համարին գեօղք Ձոր բառիւ բարդեալք, որք նոյնպէս երեւին նշանակիչք մանունց վտակաց, միանգամայն եւ խորանիստ գրից կողմանց իւրաքանչիւր գաւառացն, յորս են եւ ոմանք Փոր բառիւ կցորդեալք, որպէս Բակափոր եւ Ամեռնափոր ի Սոթո, եւ այլք այլուր: