Սիսական

14. ԴՊՐՈՒԹԻՒՆ

Ըստ եկեղեցականին յառաջադէմ գտան Սիւնիք եւ յիմաստասիրականն կամ ի դպրութիւնս, մինչեւ առաջին եւ երեւելի լինել ընդ բովանդակ Հայս ` Վարդապետարանի Սիւնեաց. զորոյ սկիզբն ` սիրէ պատմիչն հանել մինչեւ ի սկիզբն դպրութեան ազգիս, կամ յաւուրս Մեծին Սահակայ եւ Մեսրովպայ, յաշակերտեալն նոցին Անանիա եպիսկոպոս. որ արդարեւ մեծ սատար եղեւ վարդապետին իւրում Մեսրովպայ, նախ յաշակերտութիւն իւրոյ աշխարհին, ապա եւ ի ձեռն ընկերակցի իւրոյ Բենիամինի Թարգմանչի ` ի յօրինուած տառից լեզուին Աղուանից եւ թարգմանութեան գրոց: Յետ հարիւր ամաց քաջանշան հանդիսացաւ գրչութեամբ Պետրոս եպիսկոպոս Քերդող մականուանեալ, զոր եւ մեծի Քերդողահօրն Մովսիսի ասեն աշակերտեալ, թերեւս ի յոյժ ծերութեան միոյն եւ ի տղայութեան միւսոյն: Նշանաւոր եղեն եւ Վրթանէս եպիսկոպոս ` նոյնպէս Քերդող կոչեցեալ ` յելս կոյս Զ դարու, եւ ի սկիզբն Էին ` Մաթուսաղայ, զոր վեհագոյն ամենայն վարդապետաց համարեալ ` Կոմիտաս բանիբուն կաթողիկոս, նմա հաւատաց ի դաստիարակութիւն զԹէոդորոս զեղբօրորդի իւր: Քաջուսումն էր եւ Մովսէս եպիսկոպոս յելս կոյս Է դարու, յորմէ մարզեցաւ վեհագոյն իմաստասիրաց Սիւնեաց եւ անհամեմատն  Ստեփանոս, աւա ~ ղ, տարաժամ դժպհի մահուանն, եւ նուազեալ նշխարաց ինքնագիր գրուածոցն,  եթէ չիցեն նմա շատ յանմահութիւն `  Շարականքն  Խաչին,  եւ յաւէտ  Աւագ օրհնութիւնք Յարութեան կարգին, ունելով յայսմ մասին ( երգահանութեան ) մրցակից ` զիւր  զհարազատ քոյրն Սահակադուխտ, որոյ ` նոյնպէս աւաղելի է մեզ կորուստ երգոցն ` զորս նուագէր հրեշտակակերպ  ձայնիւ ` ըստ վկայելոյ պատմչաց, յորմէ շիթ մի միայն մնալ մեզ կարծի, տուն Շարականին ` « Սրբուհի  Մարիամ Սափոր ոսկի » եւ այլն: - Վարդապետարանն  անուանի  հաւանելի է թէ առ սոքոք էր ի նոյն ինքն ի նստոցի իշխանաց  եւ եպիսկոպոսաց աշխարհին ` ի Շաղատ, այլ յետ   սոցա յ ' Ը եւ յ ' Թ դարս բարգաւաճեցին ` որպէս կրօնաւորական կարգօք ` այսպէս եւ դպրութեամբ ` վանորայք Սիւնեաց մանաւանդ Մաքենոցացն ( յորմէ ընծայեցան կրկին Սողոմոն վարդապետք ), որոյ հայրենաւանդ  կարգաց պահպանութիւն հռչակէր եւ յաւուրս  Ն. Շնորհալւոյ յետ կիսոյ ԺԲ դարու, որ եւ ետ բերել ` անտուստ ( որպէս եւ ի Թեղենեաց ) զօրէնս ժամասացութեանց: Իսկ ի յաջորդ դարուն ` Գայլեճորոյ վանքն գլեաց զամենեքումք որ ի ժամանակին, եւ կոչեցաւ Համալսարան վարդապետաց, ուր Եսայի Նշեցի ` յելս դարուն եւ ի սկիզբն յաջորդին ` երկար ամօք համարէր վեհագոյն վարդապետաց, եւ ասի 360 աշակերտաց տուեալ գաւազան վարդապետութեան, յորոց մի եւ Յովհ. Երզնացի, որ ` ըստ մնացելոյ գրաւոր վաստակոց նորին ` գերազանց  գտանի քանի դիւր վարդապետն. եւ ունէց իսկ սա օճան եւ նպաստ առաւելութեանն ` զհետաքնին ուղեւորութիւնսն ընդ բովանդակ Մեծ եւ Փոքր Հայս եւ ի Վիրս, եւ զընտելութիւն լատին լեզուի, որ առ իւրեւ մուծաւ ի Փրանկիսկեան եւ յաւէտ ի Դոմինիկեան քարոզչաց, յորոց եւ Միաբանողացն հաստատեցաւ կարգ ըստ կանոնաց Ս. Դոմինիկոսի. սոքա թարգմանեցին աղաւաղ ոճով, ոչ սակաւ հոգեւոր եւ աստուածաբանական գրեան ի Լատինաց, ընդ որս եւ զՍ. Թովմայի, Ակուինացւոց, գերագոյն Աստուածաբանի: - Եսայեայ ժամանակակից  դրուատեալ է Րաբունապետ եւ մեծ վարդապետ եւ հռետոր կոչմամբ Տիրատուր ` ի Հերմոնի վանս, ուր յետ դարու միոյ համարէր  Յովհաննէս վարդապետ ` նոյնպէս Հռետոր անուանեալ: - Յետ Գլաձորոյ համաբաւեցաւ  Տաթեւու վանքն, ի վերջ կոյս ԺԴ եւ ի սկիզբն ԺԵ դարուց, հռչակաւ երկոցուն վարդապետաց, Յովհաննու Որոտնեցւոյ յՕրպելեանց տոհմէ, եւ Գրիգորի Տաթեւացւոյ Եռամեծն անուանելոյ: Էին թերեւս սոքա  գիտնագոյնք ի համանմանս , այլ ոչ հաւասարեալք  Գլաձորոյ վարդապետացն, ոչ կարգաբանութեամբ եւ ոչ հայկաբանութեամբ, բայց Տաթեւու վանաց համբաւ, որպէս յառաջ քան զնոսա դրուատեալ էր յՕրպելեան պատմչէն, յերկարեաց եւ յետ նոցա. եւ ցայսօր իսկ գէթ իբրեւ զմի ի հռչակաւոր վանորէից Հայոց լսի, թէ եւ գրեաթէ նուազեալ յամենայնէ, այն զի խափանեցաւ եւ եպիսկոպոսական աթոռն Սիւնեաց, որ յանուն սորին Աթոռ Տաթեւու հռչակիւր ի յետին դարս. այլ զայսմանէ տեսցի ի տեղագրութեան գաւառին եւ վանացն, յոր արդ ժամ է մեզ բուռն հարկանել: