17.
ԾՈՎ
ԳԵՂԱՄԱՅ.
ՁԿՈՒՆՔ
-
Յայսքանեաց
բազմաթիւ
եւ
ի
մշտահոս
գետակաց
`
ծովն
Գեղամայ,
ըստ
մանր
հաշուի
գիտնոց
ոմանց,
ընդունելով
աւուր
աւուր
33,
000,
000
քառակուսի
ոտնաչափ
ջրոյ,
եւ
արձակելով
միայն
ի
Հրազդան
432,
000
քառակուսի,
զարմանս
ածէ
հանապազ
ի
նմին
չափու
կալով,
եւ
ոչ
ըստ
սահմանն
արտաքս
ելանելով
եւ
ողողելով.
ընդ
որ
հիացեալ
բնագիտաց
`
համարին
առատապէս
կամ
սաստիկ
շոգիանալ
եւ
յամպ
լուծանիլ
ջուրցն,
քանզի
եւ
յաճախ
տեսանի
մառախուղ
մակաւասար
զերեսօքն,
եւ
այսու
նուազէ
յաւելուածն
եւ
ի
հաւասարութեան
մնայ:
Սակայն
բնակք
կղզւոյն
Սեւանայ
եւ
Գեղաքունեաց
`
երկար
տեսութեամբ
վկայեն,
գաղտնի
իմն
օրէնս
ունել
Ծովուն,
պարագայիկ
ամբարձման
եւ
զիջման,
կամ
աճման
եւ
նուազման,
եւ
ընդ
այս
չիք
երկբայել.
քանզի
բազում
դէպք
ակներեւ
ցուցին
եւ
ցուցանեն
զնշանս
վերացման
եւ
ցածման
ջուրցն,
ըստ
որոց
մերթ
ծածկին
եւ
մերթ
մերկանան
ժայռքն
եւ
եզերք,
եւ
երեսք
իսկ
ցամաքակղզեաց.
մերթ
խափանեալ
անշարժ
մնան
ջրաղացքն.
եւ
մերթ
ստիպին
բնակք
զտունս
եւ
զարտորայս
պատսպարել
ի
յորդութենէ
ջուրցն
հոսանաց.
այլ
տակաւին
ոչ
է
ճշգրտել
(
կամ
մեզ
ծանուցեալ
)
ժամանակ
եւ
չափ
այլայլութենէ
ծովուն,
զոր
ոմանք
երկմարդաչափ
ասեն
բարձրանալ
կամ
ցածնուլ,
այլք
կրկին
եւ
եւս
առաւել.
իսկ
զժամանակն
ոմանք
տասն
ամ
ասեն
եւ
այլք
քսան
կամ
չորեքտասան
զվերանալոյն
եւ
զցածնըլոյն:
Կարծիք
են
այլոց
`
ստորերկրեայ
գնացս
եւ
ելս
ունել
ջուրց
ի
զանազան
կողմանս
եւ
վարարել
ըզգետս
Այրարատեան
նահանգին
եւ
զԱրցախոյ:
-
Ոչ
է
ինձ
յայտ
ճշգրիտ
չափ
խորութեան
զանազան
կողմանց
ծովուն,
այլ
այս
ինչ,
զի
արկեալ
երբեմն
Ռուսաց
լուր
ի
միջակողմանս
եւ
իջուցեալ
Չափս
50,
ոչ
գտին
գյատակն:
Առ
բարձրութեան
գրից
երկրին
`
ի
ձմերունի
զուգառանութիւնն
իջանէ
ց-
20
Ռէօմ,
շատ
կամ
սակաւ
պաղին
ջուրքն
եւ
երբեմն
բովանդակ
մակերեւոյթ
ծովուն
`
ոչ
սակաւ
թանձրութեամբ,
մինչեւ
հետիոտս
երթեւեկել
ընդ
այն:
Սաստկասառոյց
եղեւ
պտղումն
ծովուն
յամի
1600,
քանզի
կարի
ցրտային
ծանր
ձմեռն
եղեւ,
«
եւ
պաղեցաւ
ծովն
Գեղամայ
եւ
Սեւան
կղզին
որ
է
ի
մէջ
ծովուն,
սորին
բնակիչքն
`
որքան
ամուր
էր
պաղն,
զերեսօք
պաղին
երթային
եւ
գային,
եւ
յորժամ
թուլացաւ
պարզն
`
ոչ
բառնայր
զմարդ,
յայնժամ
կամեցան
ջարդել
զսառն,
զի
ճանապարհ
արարեալ
արտաքս
գայցեն
ի
ծովէն:
Վասն
որոյ
առաջնորդ
վանից
կղզւոյն
Բարսեղ
անուամբ
վարդապետ
`
էառ
ընդ
իւր
զմէկ
աբեղայ
եւ
զմի
սարկաւագ
եւ
զերիս
աշխարհականս,
մտին
ի
տուփ
եւ
սկսան
կոտորել
զպաղն,
եւ
կոտորելով
հասին
ի
կէս
ծովուն,
յայնմհետէ
սկսաւ
հնչել
հողմն
ուժգին,
եւ
կամեցան
յետս
դառնալ
ի
կղզին,
ոչ
եթող
հողմն,
որ
ալեօք
ջուրցն
զկոտորեալ
սառն
բերեալ
`
բառնայր
ի
վերայ
ափոցն,
որով
ծանրացեալ
տուփքն
անցին
ի
ներքոյ
սառին,
եւ
սուզան
ի
ծովն
վարդապետն
եւ
աբեղայն
եւ
երկու
աշխարհականք.
իսկ
սարկաւագն
եւ
մէկ
աշխարհականն
փրկեցան
ի
հեղձմանէ
ողորմութեամբն
Աստուծոյ
»:
-
Այս
եղեւ
յառաջնում
աւուր
ապրիլի,
ըստ
ժամանակագրին,
յորմէ
առեալ
աւանդէ
Առաքէլ
վարդապետ.
իսկ
Մաղաքիա
Դպիր
համառօտիւ
ասէ.
«
Ապրիլ
ամայ
Ա.
կարի
ցուրտ
եղեւ.
ծովն
Գեղամայ
պաղեցաւ,
եւ
ոմանք
ի
մէջ
ծովուն
պաղասուզեալք
կթխեցան
»
-
Յամին
1834
յորում
ճանապարհորդէր
հետաքնինն
Տիւպուտ
ի
4
փեբրուարի
ամսոյ
պտղեալ
էր
բովանդակ
երես
ծովուն,
եւ
ի
սակաւ
աւուրս
գնայի
եղեալ
ոտից:
Ի
դէպ
էր
յաճախագոյն
եւ
թանձրագոյն
եւս
սառնամած
լինել
նմին,
եթէ
չէր
մրրկաց
եւ
սաստկաշունչ
հողմոց
ստէպ
յուզեալ
զայն:
Սաստկագոյն
հողմն
յարեւելից
շնչէ,
ի
Սոդից
կողմանէ,
վասն
որոյ
եւ
յոյս
անուն
կոչի,
իսկ
հիւսիսայինն
`
Քօլ,
որ
անտառային
նշանակէ,
արեւմտեանն
`
Դաշտի
քամի,
զի
յԱարարատեան
դաշտէն
գայ,
հարաւայինն
`
Չընկիլներու
քամի,
յանուն
գեղջ
միոյ
Վայոց
ձորոյ:
-
Ի
հանդարտութեան
ժամանակի
ականակիտ
եւ
պայծառ
են
ջուրքն,
եւ
յոյժ
կապուտակ
երեւին,
նաեւ
ի
բարձանց
եւ
ի
հեուստ
գիտելով .
վասն
որոյ
եւ
պատշաճեցուցին
նմա
Թուրքք
զկոչումն
Կեօքճե
տերեա
իսկ
Պարսք
կոչեն
Տերեայի
Շիրին:
Գեղեցիկ
կամ
Քաղցր
ծով
եւ
այս
նաեւ
եւ
ի
սակս
քաղցր
որակութեան
ջուրցն.
զոր
ոմանք
ասեն
բարեհամ
որպէս
զլաւագոյնս
յաղբերաց,
իսկ
այլք
ոչ
նոյնպէս
ի
մերձավայրս
ափանցն,
իբրեւ
ի
սակս
խառնրդոց
օտար
տարերաց,
կամ
հանքային
ջուրց
որ
ի
յատակէ
արեւելեակողմանն
վերաբղխեն.
ոմանք
ասեն
եւ
քարացուցիչ
բնութիւն
ունել
ջուրցն:
Պատուականագոյն
քան
զջուրսն
եւ
ի
ջուրսն
`
են
բնակք
նորին
եւ
բերք,
այսինքն
Ձկունքն,
հռչակեալք
համեղութեամբ
եւ
զանազանեալք
տեսակօքն.
ըստ
այսմ
`
ծովեզերեայ
բնակիչք
եւ
կղզեբնակքն
աւանդութեամբ
համարին
երկոտասան
ազգս
ձկանց
ուրոյն
ուրոյն
անուամբք.
որք
են,
Կողակ,
պարարտ
եւ
համեղ
եւ
առատ
քան
զայլս,
եւ
ծանրութեամբ
աւելի
քան
զերկու
կշիռ
(Kilog).
որ
եւ
յաճախ
գտանի
ի
գետս
կամ
ելանէ
ընդ
նոյնս
ի
վեր,
եւ
մտանէ
ի
Հրազդան,
եւ
անտի
ասեն
յԵրասխ
եւս,
աղած
սորին
ընտրելագոյն
համարի
քան
զթարմն:
Ոմանք
զձագս
կողակի
`
եւ
այլք
ա
'
յլ
տեսակ
ձուկն
համարին
զԿապուտան
կամ
զԿրապիտ
կոչեցեալ.
-
Իշխանաձուկն,
որոյ
պատշաճ
համարի
ոմն
արդարանալ
անուանն
`
վասն
մեծութեան
մարմնոյն,
զի
լինի
աւելի
քան
զ
15
կշիռ.
ըստ
մեծութեանն
եւ
համեղ
է,
եւ
որսացեալ
լինի
յամարանի.
այլք
համարին
այսպէս
կոչիլ
նմին
կամ
վասն
յաճախելոյն
յԻշխանագետն,
եւ
կամ
վասն
որ
առ
գետովն
այնուիկ
գերեզմանի
եւ
մահարձանի
Իշխանի
ուրուք
նահատակի.
եւ
կողմանս
Գուգարաց
Խրամուլա
կոչի
սա,
քանզի
լինի
առատ
ի
Խրամ
գետ.
իսկ
ըստ
բնախտից
`
է
Cyprinus,
եւ
ըստ
Փռանկաց
Carpe,
զոր
Կուլտէնշդատ
`
հայախառն
անուամբ
զանազանէ
Cyprinus
Capoeta.
Եւ
սորա
ձագ
կարծի
Կարապետիկն
կոչեցեալ
ձուկն,
որ
ըստ
այլոց
որիշ
տեսակ
է:
-
Ամառն,
Աղինճան,
Բելխու,
իբրու
թէ
մռուղս
կամ
պերեւեշտս
ունելով.
հարկ
է
թէ
իցէ
սա
յազգէ
Իշխանաձկան,
զի
այսպիսումն
նշանակեն
բնախօսք
մռուղաւոր
տեսակ
յազգի
Cyprinus
barbus
ձկանց,
որ
է
ըստ
Փռանկաց
Barbe.
-
Չալաձուկն,
Պէօճէկ,
որ
յարեւմտակողմն
ծովուն
առատապէս
գտանի.
-
Կարմրախայտ
ընտիր,
եւ
Ձուար
կամ
Ծուար,
որ
սակաւագիւտ
է,
եւ
ի
սեպտեմբերի
երեւին.
-
Գեղաքունիք,
որ
ընդ
Գաւառագետ
ի
վեր
խաղայ,
ի
վերջին
ամիսս
տարւոյ.
-
Բաղդակ,
որ
առատանայ
ի
ձմերանի.
ունի
խաչանման
ոսկր
ի
գլուխն,
վասն
որոյ
այլադենք
խտրեն
ուտել.
սորա
ձագք
համարին
Ճանար,
եւ
մանրագոյնն
Մուրծի.
-
Կռակտուց,
ըստ
ձեւոյ
ցռկանն,
սակաւագիւտ
է
եւ
սա,
եւ
ի
ձմերանի
երեւի:
-
Ոմանք
ի
գիտնոց
քննողաց
յերիս
եւեթ
ազգս
վերածեն
զայս
ամենայն
զանազանեալս
անուամբք,
եւ
ըստ
չափու
առաւել
կամ
նուազ
մեծութեան
նոցին
համարին
այլեւայլ
ազգս
կարծել
ռամկաց.
զմի
ազգն
կոչեն
`
Օձաձուկն
գետային,
Anguilla
fluvialia,
եւ
զմին
Salmo
Fario,
տասն
տեսակօք.
բայց
ոչ
միաբանին
ոչ
յանուանսն
եւ
ոչ
տեսակսն:
Շարտէն
որ
աւելի
քան
երկու
դարուք
առաջ
անցանէր
քննութեամբ
ընդ
կողմանս
այսոսիկ,
ինն
ազգս
ձկանց
ասէ,
ընտիր
Կարմրախայտ
եւ
մեծամեծ
եռոտնաչափ
Իշխանաձուկն
(Carpe):
Բայց,
գիտուն
եւ
տգէտ
գովեն
զհամեղութիւնն
եւ
զմսալիր
պարարտութիւն
նոցին,
զի
չեն
շատ
փշուտ
որպէս
զայլս
ի
գետային
ձկանց.
եւ
յայս
սակս
յաւուրց
անտի
ազգայնոց
մերոց
պայազատաց
կողմանցս
`
տէրունի
համարեալ
էր
որս
նոցին
եւ
ընդ
հարկաւ
արկեալ.
կամ
կապալաւ
տուեալ
ի
վարձու,
որպէս
եւ
յայժմուս
վարձէ
պետութիւնն
իբրեւ
30,
000
ֆրանկաց
առաւել
կամ
նուազ.
(
իսկ
կապալառուն
միայն
յորսոյ
Գաւառ
եւ
Ծակքար
գետոց
`
ստանայ
աւելի
քան
զ
'50,
000
ֆր.
).
եւ
այս
վասն
այնոցիկ
որոց
որսացեալ
բազմութեամբ
տանին
թարմ
քան
աղած
յայլեւայլ
կողմանս,
մինչեւ
ի
Տփխիս
եւ
ի
Գանձակ,
եւ
անդր
եւս.
իսկ
ծովեզերեայքն
վասն
առանին
պարենի
իւրեանց
որսան
անմաքս:
-
Օրինակ
որսալոյ
ձկանցն
այլեւայլ
է
ըստ
ազգաց
ձկանցն,
է
որ
փոքր
կարթիւ,
եւ
է
որ
երկաթեայ
միասայր
կամ
երկսայր
սլաքօք,
զոր
վարսեն
ի
ձուկնն
անցաւոր.
կամ
ժանեւոր
տախտակօք,
զոր
նոյնպէս
ի
վերայ
կորզեն.
դարձեալ,
երկայնաձիգ
ուռկանօք
(
աւելի
քան
զհազար
Չ.
),
զոր
չարքասան
կոչեն,
եւ
ցանցատեսակ
կողովօք
կամ
պարկօք.
այլ
եւ
ուր
մարթ
է
`
խոտորեցուցանելով
զընթացս
գետակացն:
Դարձեալ,
եւ
ըստ
յիշեցելումն
յաճախ
առ
նախնիս
`
թարր
գործելով.
այսինքն
ի
ծովեզրն
կամ
ի
գետս
`
ուր
դարավազ
հոսանք
իցեն
ջուրց
`
շրջափակ
գործել
փոս,
եւ
ուռենի
կամ
այլ
վայրենի
ոստովք
վանդակ
ի
վերայ
ածել,
ընդ
որ
հոսիցի
ջուրն,
եւ
ձկունքն
մնայցեն
ի
վերայ
վանդակին
եւ
ըմբռնիցին:
Այսպիսի
էր
Կռակածին
որսն
`
որ
հաւանօրէն
հին
անուն
է
ձկան,
ի
Ծակքար
գեղջ
`
առ
համանուն
գետակաւ,
զոր
Աշոտ
Ա
յառաջ
քան
զթագաւորելն
շնորհեաց
ի
հասոյթ
նորաշէն
եկեղեցւոյն
Սեւանայ,
որպէս
եւ
Գրիգոր
Սուփան
վասն
դաստակերտին
իւրոյ
`
Աստուածածնի
եկեղեցւոյն
Մաքենեաց
`
զորսն
Բողաշենի
(
կամ
Բաղաշէն
):
Ի
ջրային
հաւուց
յաճախեն
ի
ծովուս
ազգ
ազգ
ճայից
եւ
բադից,
գորշագոյնք
եւ
կանաչորակք,
որպէս
եւ
Որորք.
Ձկունքն
եւ
Հողամաղք,
որք
եւ
ի
ցամաքի
ի
մորացեալ
տեղիս
խայտան:
Բայց
մեծագոյն
եւ
նշանագոյն
քան
զսոսա
հաւ
`
յիշէ
Առաքէլ
Սիւնեցի,
քեռորդի
Գր.
Տաթեւացւոյ,
զԿարապն,
ասելով
այսպէս.
«
Կարափն
մեծ
հաւ
է
որպէս
զոչխար
մի,
եւ
բովանդակ
սպիտակ,
որպէս
զձիւն.
եւ
լինի
ի
Ծով
Գեղաքունի
»:
