Սիսական

27. ՆՈՐ ԱԼԱՇԿԵՐՏ. ՁԱԳ. ՇՈՂԱԳԱՅ Վ.

Երկրորդս  այս վիճակ երկրին Գեղամայ ունի զհարաւային մասն  Գեղաքունեաց, կամ զհարաւային արեւմտեան տաշտի ծովուն, եւ զկէս մասնն հարաւայնոյն. յորում այլեւայլ գտակք եւ հովիտք  են, մանունք եւ միջակք. ըստ որոց կարգեմք զտեղադրութիւնս, սկսեալ ի հիսւսոյ արեւմտից եւ դառնալով յարեւելս հարաւախառն: Վասն բնակութեան գաղթականին Ալաշկերտայց, մասն մի վիճակին Նոր Ալաշկերտ կոչի ի Հայոց: - Առաջին ի գետակացն է Ձագ, որ գործէ ձորակ փոքրիկ, իջեալ ի ստորոտից Պաշքէնտ լերին եւ գեօղք երկու կամ երեք ի նմին: Ծանոթ է միայն անուանատու գետակին ` Ձագ  գիւղ հին, որ այժմս կոչի Երանոս, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ Հայոց, որոց տունք էին 106 յամի 1873: Սիմէոն կաթողիկոս երկուս գեօղս ասէ Ձագ Մեծ եւ Ձագ Փոքր. որոց մերձ ցուցանէ լինել զԿռզաբակն կամ Գռզաբակ ` զոր Կորզաբակ կոչէ, եւ հարկ է է հնումն լինել մեծ չէն, զի յանուն իւր կոչէր մասն մի Գեղաքունեաց, որպէս կանխաւ ցուցաք:

Յերի բերանոյ գետակիս հրուանդան մի է կարկառեալ ի ծովն եւ կոչի յայլազգեաց, Շէյթան-թեփե ( Գիսաւոր ): Իսկ իբրեւ մղոնաւ ի բացեայ ի հարաւոյ նորին ` թափի ի ծովն փոքր մի մեծագոյն քան զայն գետակն Շողագայ, այժմ Վելի-աղայ կոչեցեալ, որպէս եւ գիւղն ` յանուն Թուրքի միոյ բնակելոյ երբեմն ի նմին, որ թերեւս իցէ բէկն Վէլիտ ` որ թալանեաց զԳեղամ … եւ կայ ի ձորավայրի ի վերայ վտակին ի միջի  բարձր առապարից. ի հնումն կոչէր Շողագայ կամ մանաւանդ Շողուագայ, « յաղագս ծագման իրիք լուսոյ աստուածայնոյ » ըստ Ասողկայ պատմչի. կոչի եւս ի յետնոց եւ Շաղավանք. 93 տունք Հայոց նշանակէին ի նմա յամի 1873 զարդիս թերեւս աւելի քան զ 100: Յարեւմտակողմն   գեղջն ի լեզուաձեւ սարաւանդակի ` որ ի միջի երկուստեք  քարաժեռից, կայ սակաւ  եւ սգալի մնացուած սրբատաշ անսիւն եկեղեցւոյ. դաստակերտ մեծոգւոյ եւ մեծահաւատ տիկնոջն Սիւնեաց ` Մարեմայ, դստեր Ա Աշոտոյ թագաւորի Բագրատունւոյ, կնոջ Գաբուռն Վասակայ. որ ` ըստ պատմչին, « Շինէ զմեծապայծառ եկեղեցին Շողուագայ, յանուն սրբոյ Առաքելոյն Պետրոսի. եւ կարգէ ի նմա Կրօնաւորանոց, դասս բազմահոյլ քահանայից, վասն հոգեաց տեառն իւրոյ Վասակայ իշխանի Սիւնեաց. եւ գնեալ ի հագարացի մարդկանէ զգեօղն Շողուագայ ` ընդ վաթսուն հազար դրամի. ազատ յամենայն աշխարհական հարկաց, ընծայէ ի սեպհական ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն. նմանապէս եւ գեօղ մի ի Մազազ գաւառի ընդ երեք հազար դահեկան դնէ եւ տայ ի սուրբ եկեղեցին, որոյ անուն գեղջն ` Գհեր. եւ հաստատէ արձան անջինջ յիշատակի առաջի Գէորգեայ կաթողիկոսի եւ Յովհաննիսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, եւ Գագկայ Սիւնեաց տեառն, եւ Հրահատայ ` եղբօր Վասակայ, եւ Արտաւազդայ Շաղատնեցւոյ, եւ այլ բազում ազատաց եւ իշխանաց »: Յարձանագրութենէ եկեղեցւոյն թուի ուսեալ զայսոսիկ պատմիչդ, ըստ որոյ ` ժամանակ շինութեանն պատշաճի միջոցի 877 - 886 ամաց, զի է յաւուրս կաթողիկոսութեան Գէորգեայ եւ յառաջ քան զթագաւորելն Աշոտոյ ` հօր տիկնոջն շինարարի: Այժմ եկեղեցւոյն միայն հիւսիսային որմն մնաց կանգուն եւ խորանն. իսկ գրուածն պատէր շուրջ զգլխով որմոյն ի հարաւոյ կուսէ սկսեալ եւ յարեւմուտս աւարտեալ անշուշտ. յորմէ սակաւ ինչ այս բան վերծանեն արդ.

…. Ի թագաւորութեան  ………. Կանգնեցի զեկեղեցիս ……. հաստատ է սա յանուն գլխաւոր առաքելոյն Պետրոսի …. Վասն յիշատակի ծնողաց իմոց գնեցի զգիւղս:

Արժանագով տիկինս որ յառաջ քան զայս շինեալ էր զգերահռչակ եկեղեցին Սեւանայ ` ի նոյն Առաքելոյն անուն, եւ յետոյ վերակացու կացեալ շինութեան Վանեվանայ տաճարին ` ըստ յանձն առնելոյ եղբօր իւրոյ Շապհոյ Սպարապետի Հայոց, յետ բազում եւս այլ շինութեանց եւ տարաշխարհիկ հալածանաց ` յերեսաց թշնամւոյն իշխանաց ` Յուսփայ, հանդերձ որդւովք իւրովք մերթ « ի կատարս լերանց եւ ի ծործորս ծերպից վիմաց ( աշխարհին իւրեանց, մերթ ) գնացեալ սրավար նաւակօք ի Սեւան կղզին, ( եւ մերթ ) ելեալ անտի եւս ի գիշերի բազում նաւակօք … յամուր գաւառն Միափորայ … ( եւ անտուստ ) յամուր աշխարհն Գարդմանայ եւ Արցախոյ … եւ անդէն իսկ ի թափառական պատդխտութեանն հասանէր վախճան երանելի տիկնոջն … զոր խնկեալ եւ զմռսեալ եդին ի փայտեայ տապանի, եւ պահեցին մինչեւ յօրն այցելութեան եւ դարձի իւրեանց ի հայրենի իշխանութիւնն, հանգոյն ոսկերացն ՅՈվսեփայ: … Ապա ի ժամ դարձին ` բերեալ շքեղագոյն պատուով ( Սահակ եւ Վասակ ) զմայրն իւրեանց. եւ աշխարհաժողով հանդիսիւ եդին ի հանգստի մերձ առ ձեռակերտ եկեղեցւոյի իւր որ ի Շողուագայ »: - Ընդ հռչակաւոր վանորայս Ժ դարու պայծառանայր եւ Շողուագայս, եւ ընդ գլխաւորս Սիւնեաց աշխարհին յիշատակի ի պատմչէն. զոր ի նուազել իշխանաց երկրին ` ժառանգեալ Բագրատունեաց, Գագիկ առաջին յառաջ քան զթագաւորելն ` ի մանկութեան իւրում ետ Սարգսի ( յետոյ կաթողիկոսի ) կրօնաւորելոյն ի Սեւան, ի տեղի բնակութեան: Բայց կարգ առաջնորդացն եւ այլ յիշատակք անծանօթ մնան, վասն աւերանաց տեղւոյն, որպէս թուի, բռնութեամբ ձեռին: - Յարեւմտից եւ ի հարաւոյ տաճարին կան ոչ սակաւ գերեզմանք մեծ եւ փոքր խաչվիմօք. այլ ցանկալին բնաւից ` դշխոյն Մարեմայ ` անյայտ մնայ, թերեւս զդերբուկս դաստակերտին իւրոյ ընկալեալ իւր թաքուստ, անարատ մնալ ի հարստահարութենէ Յուսփեանց եւ նմանեաց, եթէ չիցէ իւր հանգստարան ` եկեղեցին այն փոքրիկ սադաշէն, ի կարմիր քարանց կոփածոյից, որ գրեաթէ յարակից է տաճարին: Կայ անդ եւ այլ եկեղեցեակ մեծագոյն (16 կանգուն երկայն, 14  լայն ), առ որով խաշվէմ մի `  արձանաւս յամի 1234.

Ի Թուին ՌՁԳ  յիշխանութեան Սեւատին ես սուտանուն երեց Յովասափըս որդի արժանաւոր քահանային Խորտինոյ կանգնեցի  զխաչս.  յաղաւթըս յիշեցէք.

Երեւի եւ յամի 1670 շէն գոյ ուխտին Շողուագայ եւ առաջնորդ եպիսկոպոս ունել Մկրտիչ անուն, որոյ գտանի ձեռնարկ մի յաւետարանի միում  ի Սեւան. « Ես առաջնորդ Շողագու Մկրտիչ Պարոն Տէրս գրեցի, վկայեմ », եւ այլն: - Այժմու եկեղեցի գեղջս յանուն Ս. Աստուածածնի  ի հասարակ քարանց շինեալ է. բնակիչքն Հայք ` յիսուն ամաւ յառաջ էին տունք 60: Իբր կիսով ժամաւ հեռի ի Շողուագայ յարեւելս հարաւոյ ` կայ Ագ գիլիսե գիւղ ամայացեալ, 30 տուն Թաթար բնակչօք. կանգուն կան ի նմին եկեղեցեակ  մի գըմբեթաւոր, եւ աւերակք բնակարանաց  զնովաւ, խանգարեալ են եւ արձանագրութիւնքն, յորոց  ոչ ստուգեցաւ անուն եկեղեցւոյն եւ ժամանակ շինութեանն. այլ ի խաչվիմի միում գրեալ է յամի 1611.

Օծելոյն արեամբ Յիսուսի, սուրբ Խաչս բարեխաւս է Դաւիթ եպիսկոպոսին նորոգողի սորին. Ի թվին Հայոց ՌԿ.

Դաւիթս այս եպիսկոպոս էր բնիկ գեղջս Շողուագայ, եւ ի գերեվարութեան Շահաբասայ  գնացեալ յերկիրն Զակամայ `  առաջնորդ եկաց Խորսական Աստուածածնի  վանաց, եւ գրեալ է չափու ողբախառն  զանցս գաղթին Հայոց ի Պարսս, եւ զսովոյն յամս 1606 - 7 որպէս ասէն.

« Հազար յիսուն եւ հինգ թըւիս

  Սաստկացաւ սով վերայ երկրիս …

Երկու ամ բոլոր սով տեսաք,

Օտար երկիր վըտարեցաք …

Վա ~ յ քեզ Դաւիթ Գեղամեցի.

Վասն քո մեղացն ամենայնի », եւ այլն.

Իբր կիսով փարսախաւ յԵլ. հիւսիսոյ Շողուագայ առ գետեզերբն կայ Ադամ-խան փոքր գիւղ Հայոց 70 տամբք, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Ի սահմանս գեղջս գտաւ բեւեռաքանդակ արձանագիր ( թիւ 12): - Մերձ ի բերան գետոյն առ ծովեզերբն գեօղ մի է անբնակ եւ անանուն: