Սիսական

29. ԿԶՆՈՒՏՔ. ԳՈԼԱՏԱԿ. ԱՆՃԻՑ ԱՆԱՊԱՏ

Մերձակից ձորոյ եւ բերանոյ Կոթայ յարեւելից կուսէ կայ բերան անձուկ եւ երկարաձիգ ձորոյ Կզնուտների գետոյն, յանուն գիւղիցն. այլ յի՞նչ պատճառս այսպէս կոչեցին, ոչ գիտեմ, ի սակս Կո՞ւզ չորքոտանւոյ, եթէ Կզունեաց տոհմի հնոյ, թէ յայլ ինչ: Գեօղքն զարդիս կոչին Գարանլըգ կամ Ղարանլուխ, եւ են երեք, Վերին, Միջին եւ Ստորին. բայց մին ամայացեալ է, իսկ այլքն երկոքին բնակեալ ի Հայոց. գլխաւորն է Ստորինն ` հուպ ի ծովեզերն աւելի քան 100 տամբք, եւ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցեաւ. Վերինն Կզնուտ, 90 տամբք եւ Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ, յանձուկս ձորոյն յարեւմտից ջրոյն: Զառաջինն երեւի Մեծ եւ Փոքր մակակոչեալ գիւղիցն, զի գրի ի յիշատակարանի 1673 ամի, « գիւղն Կզնուտ Փոքրիկ », յորում Գրիգոր ոմն քահանայ կազմէր « ահիւ եւ դողութեամբ զսուրբ աւետարանս … ընդ հովանեաւ մեծահռչակ Ս. Աստուածածնին Մաքինանց »: Յերի կայ Վերին գեղջն Գերեզմանոց ` բազում խոյաձեւ շիրմօք եւ խաչաթոռովք, յորոց մի, այլ ոչ հնագոյն (1665 եւ 6 ամի ) է այս ( Թիւ 17), համառօտ արձանագրաւս.

Սուրբ Խաչս բարեխաւս Զաքարին եւ կենակցին.

Յելից Կզնուտների ձորոյն ` կայ միւս կամ կրկին ձորակք փոքունք նուազ ջրով, յորոց մին կոչի Վարդենոց գետակ, եւ յայլազգեաց Թուխուդլու. զմիւսն ի դէպ է կոչել յանուն Զօրախաչի: Երկոցուն եւս վերնակողմանք անշէնք են. յառաջնումն մերձ ի ծովեզերն է գիւղն Ապտալ-աղալը, հայաբնակ, 40 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Ընդ մէջ սորա եւ Ստորին Կզնուտ բղխեն աղբերք մանունք եւ թափին ի ծովն: Յելից հարաւոյ նորին կայ Ալի-ղըսըխ կամ Ալի-ղըսախ գիւղ, նոյնպէս հայաբնակ 85 տամբք եւ Ս. Պետրոս-Պօղոս եկեղեցեաւ: Թուի ինձ եթէ երկոքին սոքա գիւղք իցեն Վերին եւ Ստորին Վարդենիք նշանակեալք ի հին ցուցակի գեօղից Գեղաքունւոյ: - Յերկրորդում ձորակին նշանաւոր տեղի է Զօրախաչ կամ Զօլախաչ գիւղ, յանուանէ մեծի միատարր խաչվիմի իբրեւ 4 Չ. բարձր, եւ մի Չ. լայն, որ ունի եւ պատուանդան եւ քանդակս, պատուեալ եւ յայլազգեաց. կանգնեալ է, ըստ Ջալալեանի, ի յիշատակ որդւոյ Հասանայ ուրումն իշխանի: Եկեղեցին Ս. Գէորգ յարեւմտից գեղջն կայ ի բարձրավանդակի, առ որով եւ գերեզմանք վաղեմիք. յորոց ի միումն վէմ սեւորակ ` նշանաւ վարդապետական գաւազանի, եւ արձանագրաւս:

Դաւիթ յաղաւ ( թս ) յիշեցէք.

Առ ընթեր սորին է ա ' յլ խաչվէմ ` յորում դարձեալ յիշի անուն Դաւթի, այսու արձանագրութեամբ.

Յանուն Աստուծոյ ես Դաւիթ Երէց կանկնեցի զԽաչս յիշատակ հոգւոյ իմ ծնողաց ( եւ ) իմ:

Թերեւս Շողագացի Դաւիթն է, եպիսկոպոսն: Բնակիչք Զօրախաչի Հայք են աւելի քան 150 տուն եւ 1400 ոգիք: - Կիսով փարսախաւ ի Հս. Զօրախաչի կայ փոքր գիւղիկ կամ հանգրուան Վերին Ալի-ղըսախ: Սիմէոն կաթողիկոս յիշէ եւ զԱնապատ ( վանք ) Վարդենեաց, որոյ որպէսն անծանօթ է ինձ: Թերեւս իցէ կոչեցեալն Անճից անապատ. Ս. Մինաս եկեղեցեաւ, որում ` յամի 1670 ընծայեն Վարդենեցիք աւետարան մի, կոչելով զինքեանս ` Վարդենենց ճամիաթս ( ժողովուրդ ). եւ ստորագրութեամբ վկայեն զատ յայլոց ` Մկրտիչ պարոնտէրն Շողագայ, եւ Կիրակոս տանուտէր Կանիսէի. միւս եւս տեղի կամ գեօղ ` անծանօթ յայժմուս, եւ թերեւս նոյն ընդ Կնիքն վերոյիշեալ: - Առընթեր Վարդենոց ձորոյն է Ազնուաձորն, որպէս կոչի ցարդ գետն այլազգական թարգմանութեամբ Կիւզէլ-տէրէ, յերկուց առաջից ձուլեալ, յորոց մին կոչի այսպէս ի համանուն բարձր ( իբրեւ 11000') լեռնէ իջեալ, միւսն ` յարեւմտից կուսէ ` Շահպուլագ կոչի. ոմանք Քօլատակու գետ ( կամ Գոլատակ ) կոչեն: Գեօղն Կիւզէլ-տէրէ փարսախաւ հեռի ի ծովէն ` կարի ընդարձակ է իբր 200 տամբք, յարեւմտից կուսէ գետոյն ի տափ մի ձորոյն, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Ի հանդիպոյ յարեւելից կուսէ ( յաջմէ ) գետոյն կայ հին գերեզմանատեղի եւ մատուռն աւերակ ի նմին: Ի հարաւակողմն գեղջն աղբիւր մի է բարեհամ. եւ ժամաւ եւ աւելի ի Հս. կուսէ կայ այլ գիւղ համանուն, այլ լքեալ եւ ամայի: Ի ձորահովտի աստ խնդրելի է եւ « Քոլատակու անապատն ` որ է անուամբ Ս. Աստուածածնին », ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի, ի թեմի Մաքենոց վանաց: Մերձ ի ծովեզերն ` յաջմէ ` որ է յարեւելից գետակին ` կայ Քէօլաղռան կամ Գօլտըն-գըռան ( համետաբեկ ) գեօղ հայաբնակ առ քարաբլրով, 75 տամբք եւ Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ: