Սիսական

30. ԿՈԹԱԿ. ՎԱՆԱՎԱՆ = ԿԹԱՆՈՑ. ԲԵՒԵՌԱՐՁԱՆ

Սահմանորդ Ազնուաձորոյ եւ նման նմին է անձկավայր ձորն, որ այժմ յանուն Ալաչալու գետոյ կոչի, այլ ի հիումն Վանավանու ջուր կոչէր, եւ ի մերազգեաց այժմ Կթանոց, յանուն գեղջաւանին, եւս եւ Կոթիկ աղբիւր, որպէս թուի յանուն Կոթակայ - քարի. եւ զսա համարիմ լինել Ալաչալու-թէփէ լեռնակ ընդ մէջ Վերին Կթանոց գեղջ ( ի Հս. ) եւ Գարա-իւլխանի լերին ( ի Հր. ), ի վերնակողմանս ձորակին: - Երեք Ալիչալու գեօղք են. Վերինն ` այսինքն հիւսիսագոյն ` ի ներքոյ արդ յիշեալ լեռնակիդ, բնակեալ ի Թաթարաց 55 կամ 60 տանց. հանդէպ նորին ` յարեւմտից կուսէ, իբր մղոնաւ եւեթ ի բացեայ ` յեզր ձորակի միում օժանդակի ` Միջինն, որ ի սպառ ամայի է. ստորինն թուի կոչեցեալ ի հնումն Կոթաքար գիւղ, որ ընդ այլոց չորից տուաւ ի կալուած Վանեվանայ. եւ է հայաբնակ աւելի քան 80 տամբք: - Ընդ մէջ սորա եւ Ստորին Կթանոցի կայ եւ ամայի գեօղատեղի Գիլիսէ-խարապա ( Աւեր եկեղեցի ) կոչեցեալ, որ ըստ Ջալալեանի է Վերին Կթանոցն, յորում կայ արդարեւ կիսաւեր եկեղեցի մի գեղեցկաշէն, համակ սրբատաշ քարամբք, ութանկիւնի կիսաբոլոր ձեւով: Թուի աստանօր եղեալ Միւս Վանեվանն. զոր ընդ վանորայս Գեղաքունեաց եւ ընդ գլխաւորս աշխարհին Սիւնեաց ` կարգէ պատմիչն, այլ հռչակաւոր քան զայս էր Ստորին Կթանոցն, որ է բուն Վանեվան գիւղ, մղոնաւ եւեթ հեռի ի ծովէն ` յարեւմտեան գետեզերն, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Ոչ է յայտ ժամանակ հաստատութեան վանացն, այլ սակաւ ինչ երիցագոյն երեւի քան զշինութիւն հոյակապ եկեղեցւոյն ` յամի 903, որ կայ ի հանդիպոյն յարեւելեան գետեզերն, ի ստորոտս սարաւանդի միոյ ի վայելուչ դարատափի փոքրիկ է չափով. եւ առանց սեան գմբեթաւորեալ, որ եւ ըստ բաղդի մնայ կանգուն, շնորհագիւտ լեալ քան զայլսն զոր յիշեցաք յերկրիս Գեղամայ եւ զոր յիշելոցս եմք. անաղարտ պահելով եւ զարձան յիշատակի արժանաւոր շինողին եւ վերակացուին, զոր եւ պատմիչն Սիւնեաց գաղափարեալ էր չորեքհարիւր ամօք զկնի շինութեանն, եւ հնգիւք հարիւրովք նախ քան զմերս ժամանակ, եւ մարթ է բաղդատել ընդ նորայումն զբնագիրն ( ըստ խնամով ընդօրինակութեան Շահխաթունեան եպիսկոպոսի ) մինչ չեւ է լուսագրութեամբ կամ նկարահանութեամբ ի սպառ ճշգրտեալ: Արդ ըստ պատմչին ` տեսեալ զշինութիւնս վանաց եւ եկեղեցեաց Սեւանայ, Շողուագայ, Կոթայ եւ Մաքենոցաց, զդաստակերտս Մարեմայ եւ Գր. Սուփանայ, զքեռ եւ զքեռառն իւրոյ, առոյգ սպարապետն Շապուհ եղբայր Սմբատայ Ա, ի ձեռն քեռն իւրոյ « շինէ զփառաւոր տունն Աստուծոյ յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ի Ձորակին Վանեվանաց, որ այժմ Կթանոց կոչի. եւ պայծառապէս զարդարէ զնա. եւ բազում տուրս ընձեռէ ի պէտս եղբարցն, եւ հաստատէ տուն կրօնաւորաց. որոյ յիշատակագրութիւն արձանին ունի օրինակ զայս », գրեալ զգմբեթաւ տաճարին յարեւմտից կուսէ ընդ հարաւ.

Յանուն Աստուծոյ. Ես Շապուհ Բագրատունի Հայոց սպարապետ, տերանց տէր, որդի Աշոտի ` Հայոց թագաւորի, ի ժամանակս Հայոց թագաւորի մեծի Սմպատայ հարազատ եղբաւր իմոյ, եւ վերադիտողի Հայոց հայրապետի Տեառն Յեւանիսի, իմացայ եւ ծանեայ թէ ամենայն փառք եւ մեծութիւն սպառելոց են ի վաղիւն եւ կորնչելոց, եւ մեծափափագ տենչանովք վերակացու եւ տեսուչ առնելով զքոյր իմ Մարիամ Սիւնեաց տիկին ` յիւրում ` իշխանութեան ի Վանավանս տուն Աստուծոյ կանգնել վիմատաշս կոփածովք շատածախ գանձիւք եւ մեծաջան վաստակովք կատարել: Թերեւս լիցի ողորմութիւն յայնմ աւուրն յորժամ բանք սպառին եւ գործք թագաւորեն: Եւ տուաք ի քեզ Վանավանու վանական Հայր Աբրահամ, աղաւթել, եւ վայելել եւ որ այլ յետ քո այլ յաջորդին. Եւ պաշտոնեայք խորանիդ յորժամ ժողովիք միաբան յաղաւթս եւ կերակրիր յանմահական կերակրոյն, յիշեսջիք զիս եւ զիմսն, զի արասցէ ողորմութիւն ողորմածն Աստուած. Դ գեղս սահման. Դրամք ի Կոթաքար ` ՇԼ. ի Բ … տէլեացն. ՈԿ յԱղիբողանաց, ՋՂ ի Կարբին գետերէն եւ նաւերէն: Տէր Սողոմոն. Տէր Աթանաս. Սմպատ. . . Աստուծով բերաւ ջուր յՈնճոռ. . . են. ի թուիս Հայոց ՅԾԲ:

Զվերջին հատուած բանի տրից կալուածոցն ` այլապէս եւ սակաւ ինչ երկրագոյն եւս բանիւք գրէ Օրբելեանն, զոր եւ Ջալալեանն ընդօրինակեալ է աղաւաղանօք, եւ է այս ըստ պատմագրին.

Եւ ետու հինգ գեղոց սահման. Կոթաքարն, Աղաբոյ-վանսն, Շաւառնահոլն, Գետամէջն, Կթանոցն, Գետավանաց ծովն. ՄԿ դրամ ի Կոթաքարէն, ՇԼ ի Բրտենեացն, ՈԿ յԱղաբոյ վանացն ծովէ, ՋՂ ի Կարբին գետերէն եւ ի նաւերէն: Որում մի ոք իշխեսցէ հակառակել. եւ թէ յանդգնի ոք յ ' ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի, եւ մասն եւ բաժին զՅուդային առցէ. ի թուիս Հայոց ՅԾԲ: Աստ կան ի շիրմի աստուածասգեաց տէր Սողոմոն եւ տէր Աթանաս, Սմբատ բագրատունի:

Մի ի խաղաղելոցդ ` յանուանէն եւ ի մերձաւորութենէ ժամանակին թուի Սողոմոն Բ եպիսկոպոս  Սիւնեաց. ԱԹանասդ ` թերեւս առաջնորդ մի է Վանեվանայ. իսկ Սմբատ ` ո՞ր ի Բագրատունեաց անտի իցէ. - ի դէպ էր լինել Ա. նահատակեալն  ի Յուսփայ: Զտեղի շիրմացըն կարծէ Ջալալեան, եւ ոչ անհաւան թուի, լինել ի յետնաշէն եւ վարկպարազի ժամատան եկեղեցւոյն ի միջոցս խորանացն, յերեսին փոքրիկ մատրունս: Ոչ է յայտ ժամանակ եւ շինող ժամատանդ, որ ոչ միայն քան զՇապուհ յետոյ է ` այլ եւ քան զԳագիկ Ա. զի սա յառաջ քան զթագաւորութիւնն, ըստ պատմչին  « նորոգէ  զհրաշակերտ եկեղեցին Վանեվանաց, զսուրբ կաթողիկէն, եւ տայ զԴեղանագետ ի նա, եւ պարապէ  շուրջ զեկեղեցեաւն, եւ գրէ արձան անիծից ոչ յափշտակել զայն ի սուրբ եկեղեցւոյն »: Բայց ոչ թուի սորա նորոգածն շապուհաշէն եկեղեցին, զի նա Ս. Գրիգոր կոչէր, սա Ս. Կաթողիկէ, այլ ըստ ոմանց Սիւսոյ Վանավանաց եկեղեցին է, կամ այլ հին եւ գլխաւոր եկեղեցի այսմ Ստորին Կթանոցի եւ մեծի Վանեվանաց: - Ի ժամատանն ` ի վերայ աջակողմեան խորանին ` գրեալ կայ.

Կամաւ Բանին Աստուծոյ ես Գիւտեն եւ ամուսինն իմ միաբանեցաք սուրբ ուխտիս Սուրբ Գրիգորոյ. միաբանքս խոստացան Յայտնութեան Բ պատարագ տալ Գիւտին. որ խափանէ դատի ի Տեառնէ. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

Ի վերայ դրան ձախակողմեան խորանին են արձանագրութիւնս թուականօք 1327 եւ 1320 ամաց.

Շնորհիւ Աստուծոյ ես Սարգիս եւ ամուսին իմ, Սուրբ Լուսաւորիչս արարաք արդիւնս. միաբանքս սահմանեցին ի տարին ի տաւն Սրբոյն Սարգսի Ա ինձ եւ Ա ամուսնոյն իմոյ. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ Թվին Հայոց ՉՀԶ:

+ Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ, ես Հեձուպս եւ ամուսին իմ Անիփիան միաբանեցաք Սուրբ Լուսաւորչիս, արարաք արդիւնս. Միաբանքս սահմանեցին ի տարին Բ պատարագ Խ տաւնին. Ա ինձ Հեճուպիս. Ա Անիփին. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ. խափանիչք դատին ի Տեառնէ. Թվին Հայոց ՉԿԹ :

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Դաւիթ միաբանեցայ սուրբ ուխտիս. միաբանքըս խոստացան Ա պատարագ Ծառզարդարին ինձ Դաւթիս:

Եւ ի վերայ պատուանդանի խաշվիմի միոյ կայ արձանագիր միոյ նորոյ իշխանաց կողմանս ( տես յէջ 37), յամի 1502

Կանգնեցաւ սուրբ Խաչս յիշատակ Մէլիքսէթ բէկին որդի Միրզին Գեղամայ իշխանին. Թվին ՋԾԱ.

Գեօղք եւ շահաբեր տեղիք յիշեալք յարձանին Շապհոյ ի դէպ է թէ մերձաւորք իցեն եւ ի ձորակիս Վանեվանայ, որպէս յայտ առնէ եւ Կթանոցն ծանօթ. եւ Կօթաքարն ` հաւանական. իսկ ծովակքն Գետավանաց եւ Ազաբովանաց իցեն թերեւս երկու լճակքն փոքունք ի գլուխ ձորոյն, մերձակիցք, ի Հր: Գարաիւլխան լերին, որք եւ թուին ընծայել ձկունս, որպէս եւ անիծանօթն Կարբ կամ Կարբին. են ի Հարանգ գեօղք Կարբինք, այլ յայտ է թէ որիչ է յիշեալս աստ, եւ անկ է ի ծովերեզն  լինել եւ նաւակայս եւս ունել եւ նաւարկութիւն: Ի Հս. Կթանոցի մերձագոյն ի ծովն կայր փոքրիկ թուրքաբնակ գիւղ կամ հանգրուան Գըշլագ կամ Գարասագալ գշլաղը, այլ այժմ ոչ գիտեմ թէ չէ՞ն իցէ: - Հնագոյն քան զքրիստոնէական  շինուածս ` մնայ բեւեռաքանդակ արձան յիշատակի ի սահմանս Վանեվանայ, առ Ստորին Կթանոցաւ, որպէս տեսանի ( ի թիւ 18):