Սիսական

31. ՍՈԴՔ. ՎԱՂԱՒԵՐ. ՀԻՆ ԳԵՕՂՔ ՍՈԴԻՑ

Որպէս կանխաւ ազդեցաք ` արեւելեան եւ արեւելեան- հարավային մասն երկիրս Գեղամայ `  ի հնումն առանձնակ գաւառ էր, մի յերկոտասանից  աշխարհին  Սիւնեաց, այլ ըստ երկրագրական  գրնց աբաժ մասն է տաշտին Սեւանայ, յոր սակս եւ վաղ ուրեմն յարեալ ի Գեղաքունիս ` իբրեւ վիճակ մի նորին, որպէս է տեսանել եւ առ պատմչին Սիւնեաց, որ ուրեք զԽորասանկիբակ գիւղ ասէ « ի Սոդից գաւառի ` ի Գեղաքունի », այլուր զՎաղաւէր ` « ի Գեղամ գաւառի ` ի Սոդից սահմանի »: Անունն յաճախ Թ տառիւ գրի, այլ եւ Դ եւ երբեմն եւս Թ. եթէ ըստ կարծեաց ոմանց եւ ըստ բանից Օրբելեանի « սակս հանապազորդեն բքոց եւ դառնաշունչ օդոցն կոչեցաւ Սոթք » ի դէպ ի Թ-ի գրել, քանզի սոթ նաշանակէ խիստ. ( որպէս Սոթահեր ` խստամազ ). այլ ստուգագոյն  ինձ թուի աւանդութիւն ոմանց ի տեղացեացն իսկ, յանուն տոհմի միոյ կամ ազգի այդպէս կոչիլ, զոր Ինճիճեան եւ այլ ոմն բանասէր համարի նոյն ընդ Սոդացիս յիշեալս ի Պտղոմեայ աշխարհագրէ, թէպէտ եւ բանք նորա խորագոյնս ընդ մէջ Աղուանից եւ Վրաց ցուցանեն զազգդ, եւ թերեւս զԾաւդէացիս: Բայց զի էր անդ յայդ անուն հայկական տոհմն  Սոդացի, յայտ է  եւ ի զօրաբաժնէն  զոր տայր յազգային բանակն 50 այր, որով  ցուցանի եւ փոքրկութիւն տոհմին եւ երկրին, այլ անունն գրի անդ Դ տառիւ,  հաւանօրէն յանուն տոհմիդ գրի եւ Սոդէից գաւառ: Ի հին օրինակի միում Աշխարհագրութեան Խորենացւոյ ` Ոսոտք գրեալ է անունս այս: Դաձեալ ոչ գիտեմ վասն արտորայիցն ինչ ` եթէ յայլ սակս ` կոչեցեալ է երկիրս եւ Արտից գաւառ: Յարեւելից կուսէ գրակից գոլով Արցախոյ, յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց խառնեցաւ ընդ նմին, կամ անկաւ ընդ իշխանութեամբ Հայ- Աղուանից, զուգեալ ընդ Ծարայ վիճակին  մինչեւ ասել աշխարհագրին Վարդանայ, եթէ « Սոդից գաւառն ` Ծարայ երկիրն է ». այլ զսա գիտեմք ի Վայկունիս Արցախայ գոլ, եւ թողումք ի նոյն ` կցորդովքն, որք միահաղոյն Փոքր ՍԻՒՆԻՔ կոչէին: Յերկուցն միջի կայ Փորակն այն ` զոր ի սկզբան բանիցս յիշեցաք, եւ պատշաճի Սոդից, զի եւ գետ ի մեծէ լճէ  նորին ելեալ մատնէ ի Սոդո, եւ թափի ի ծովն Գեղամայ:

Եւ զի խառն եւ զուգակցեալ է Գեղաքունեաց ` ի պատմութեան ոչ է յուսալի գտանել առանձին քաղաքական յիշատակս եւ դէպս Սոդից, որպէս եւ ոչ յեկեղեցական տեսչութեան առանձինն, զի ոչ բնաւ յիշի սմա եպիսկոպոս, այլ միայն ի վերջկոյս Զ դարու, յաւուրս  Մովսիսի Բ Կաթողիկոսի, ի ժամանակի յուզման խնդրոյ պատուոյ  պատկերաց. « Յեսու անուն քահանայ եւ Թադեոս եւ Գրիգոր … գնացին ի Դունայ եւ ելին ի Սոդից գաւառն, եւ բնակելով յանապատն, զի կրօնաւորք էին, սկսան ուսուցանել, թէ զպատկերս  որ յեկեղեցիս են նկարեալ ` ի բաց ջնջեցէք, եւ ընդ աշխարհական քահանայս մի հաղորդնք: Եղեւ խռովութիւն ի գաւառին ` եւ համբաւ եհաս առ Մովսէս հայրապետըն. իսկոյն գրեաց թէ փութով այսրէն եկայք. նոքա ոչ անսացին հրամանին, այլ անտի գնացեալ բնակեցան յԱրցախական գաւառս … պղտորեցին զերկիրդ, Ապա Գարդմանայ Տէրն կալեալ զերեսին արսն.. ետ  կապանօք ածել ի Հայս », առ աբրահամ կաթողիկոս  որ խրատեաց զնոսա ի ժողովին, յորում էր եւ մայրագոմեցին Յովհան վարդապետ պատմող դիպացս, որ եւ աւարտէ ասելով « զթիւրութիւն նոցա ուղղեցաք », - ( իսկ զիւր ու՞մ արդեօք թողոյր ուղղել: )

Ի ցուցակի հարկատուաց եկեղեցւոյն Սիւնեաց ըստ հին սահմանին ` 80 գեօղք յանուանէ համարին Սոդից, ընդ որս եւ Ծար, զորս նշանակեմք  հանդերձ բաժնիւ հարկին, որպէս զԳեղաքունեացն:

Սոթք 20,

Ծափաթաղք 7,

Ունջի ձոր 7,

Հովուաթափք. Հաւսաթաղք 7,

Աւազան 12, 

Համամաբակք 7,

Արաւիսաբակք 6,

Գուկառինճ  15,

Տրէտուք. Րէտուք 8,

Սափչի անապատ 8,

Խորթագետ 8,

Վարդանաբականք 6,

Նորաբակք 6,

Վասակաշէն 10,

Կութն 12,

Անապատ 12,

Արփունջն 12,

Շատջրէք 10,

Կուչկունիք 10,

Բարկոյք. Պարկիս 12,

Վաղաւեր 10,

Ուռակարբ 15,

Ամեռնափոր  15,

Շատվան 10,

Շինիք 15,

Աստուածածին 10,

Երէզ 12, 

Բակափոր 12,

Մաքենոց 15,

Ետեցիք 12,

Զերիշատ 12,

Ասխոզ 10,

Աղբերաձոր 7,

Արմնայ. Արմնալ 7,

Անապատ 7,

Շապուհաթաղ 7,

Կուտակք. Կատակ 10,

Վաչէիբակք 6,

Ջաղացաձոր 10,

Ջաջուրաբակ 7,

Պաշուք. Բաշուք 12,

Տեռնատեան 12,

Բերդաձոր 8,

Դրունք-Տրունք 12,

Որթնիք. Որդինք 15,

Դարանք. Տարօնք 15,

Դարանակ 15,

Ախոռատուն 15,

Ոզմունք 12,

Պաշոյ 12,

Չահոյ 12,

Խորասաբանկ  6,

Որոկիք. Որոգիք 12,

Ականք. Ակոնք 10,

Գողոց ագարակ 12,

Այրք 15,

Գեղամաբակ 10,

Կախանաղբիւր 8,

Սահակաբակք 7,

Խոնթաբակ. Խոնթաբանակ 7,

Ջաղացաձոր 6,

Որուց. Որբուծ 8,

Դպրաբակ 6,

Տկոլաբակ,

Դկոլաբակ 6,

Ատրմղենաբակ 12,

Խորաժայ 12,

Սնաձոր,

Անձաձոր 6,

Ծար 15,

Գետաբակ 10,

Երերի 8,

Վարժանկայ աղբիւր 10,

Հոնջէնք 7,

Եղջերուենիկ 8,

Անապատ 10, 

Օձիգետ,

Աղձի գետ 6,

Քթաշէն,

Գաւառնի,

Կնձուտ,

Դարանակ,

Կաթունիք.

Նշանելի է յոլովութիւն րակք յօդիւ անուանելոյն: Հնգեքին յետինքդ `  որոց ոչ նշանակի հարկ ` ոչ գտանին ի ցուցակի օրինակաց մերոց, այլ յօրինակի Շահխաթունի, որ դասէ ընդ նոսին եւ զԴելի-ղարտաշ գիւղ: Չաւելցուք ի սոսա եւ զթուեալսն  ի Սիմէոնէ կաթողիկոսէ  ի թեմի Մաքենեաց, ի բաց թողլով զորս գրեցաքն ի բաժնի Գեղաքունեաց, եւ զթուրքանուանսն:

Ցրտագետ,

Հոտած աղբիւր,

Նշխարք,

Կածի,

Բար,

Քաւթառանոց,

Սալկուտ,

Փառակունիս,

Ախէնիք,

Կաթիկ,

Կաթաշէն,

Կարմիրշէն,

Բաստամ,

Ծուկրուկ,

Խօշկաշէն,

Ոսկէշէն,

Անմեռ,

Խսլինակ,

Էտիլ,

Դաւալանոց,

Կալեր,

Արքաունէր,

Երիցաշէն, 

Համարիար,

Երիշատ,

Ոկունիս,

Ջիլ,

Արտաւուն,

Գետիկ,

Կարմունջ,

Յետինք ի սոցանէ Արեգունեաց պատշաճին, որ եւ մասն է Սոդից ըստ նախնեաց: Ոչ միայն յոլովութիւն գիւղորայիցս ` իբրեւ հարիւր եւ տասանց հայանուանց, որոց կէս թուով չափ գտանին եւ օտարաձայնք, այլ եւ անուանքն իսկ յայտ առնեն ` ճոխից եւ ազատ արանց բնակութիւն եղեալ երկրիս ի հնումն, որպիսիք են, նախ ` նահապետին եւ սկզբնաշինողի նորին Գեղամայ, ( Գեղամաբակ ), ապա այլոց նովին րակ եւ շեն բառիւ զուգելոյ, զոր է տեսանել ի ցանկիդ, եւ ցաւել ` զի գրեաթէ արդ ամենայնն անծանոթացեալ է, բաց ի Վասակաշինէ, կէօք այլազգի  կոչմամբ եւ շատք եւս ամայացեալք ի սպառ: Ընդ իշխանազնեայ հոյակապ  արանց ` ընծայեաց գաւառըս այս փոքրիկ ` եւ արս քաջանշանս յեկեղեցական կարգէ, յորոց ` անուանք  երկու անմոռացք լնուն եւ զամայութիւնս երկրին, Մաշտոց եւ Սողոմոն անբաժանելիք ի Սեւանայ եւ ի Մաքենեաց. մի ի սոցանէ ` բաղդիւ ` բնակառոյց եւ ծովապարփակ գրիցն ` արդ ի հազար ամաց հետէ կայ տակաւին ի շինութեան եւ ի պաշտաման, միւսըն պաղատի վերանորոգումն:  Ի բաց առեալ զԱրեգունի ` բովանդակ վիճակն է Սոդից յերկուս գետահովիտս բովանդակի, ի Մաքենոցին եւ ի բնիկ Սոդից կամ Մէգրէի, որ է յարակցութիւն  յոլովից ձորոց կամ գետոց հաւաքելոց ի մի ժողովարան ջուրց ` ի լճակ մի, եւ անտի խաղացելոց ի ծովն մերձակայ: