Սիսական

33. ԳԵՏԱՀՈՎԻՏ ՍՈԴԻՑ. ԱՐՏԻՑ ԳԱՒԱՌ. ՎԱՍԱԿԱՇԷՆ

ԳԵՏԱՀՈՎԻՏՔ ՍՈԴԻՑ- Արեւելագոյն հարաւային մասն, որ է բնիկ սահման Սոդից, ընդարձակագոյն եւ հարթագոյն է քան զամենայնկողմանս երկրին Գեղամայ, եւ թերեւս յայս սակս Արտից գաւառ կոչեցեալ. յորում մեծագոյն գետակն ` այժմս Մեզրե ` իջեալ յարեւելեան  հարաւային գոգոյ լերանց տաշտին, ճապաղեալ ի դաշտագետինն ` խաղայ յարեւմուտս անկանել ի ծով, անցեալ ընդ լճակն Թիլիի, յոր խառնին, ուրոյն ուրոյն յարեւմտից կուսէ եւ յելից Մաքենեաց ` երեք գետակքն, Ակաճից, Կարմիր աղբիւր եւ Կալեր: - Առ առաջնովն ` Ականից գետակաւ, մղոնաւ տարակաց ի ծովէն եւ իբր երկուք ի Զաղալեայ ` կայ փոքր գեօղ մի այլազգեաց ` Քեարքիպաշ կոչեցեալ 20 տամբք. ի ձորագլուխ երկրորդին ` Գզըլ պուրագ, որպէս կոչի եւ գետակն եւ թարգմանի Կարմիր աղբիւր, կոչի եւս Չախըրլու, նոյնպէս բնակեալ յայլազգեաց, 85 տանց: Գոյ ի սմա փոքրիկ եւ կիսաւեր եկեղեցի հին ` Ս. Բեդղեհեմ անուն, յորոյ ներքուստ սեղանոյն ելանէ աղբիւր յորդ, բաւական ի պէտս միոյ Ջրաղացի, երկու աւազանս կամ դուրս գործեալ են ջրոյն ի տատակ եկեղեցւոյն ի պէտս տեղւոյն. իսկ յաւելեալն արտաքոյ ժողովի լճաձեւ, սնուցանելով կարմրախայտ ձկունս: - Ջալալեան առանց ընծայելոյ զարձանագրութիւնսն ` ասէ զեկեղեցիս այս շինեալ ի Վասակայ ի Սիսակայ, ( որ թուի ինձ Վասակ Սիսական ) եւ ի Սարգսէ: - Հուպ է ի Չախըրլու եւ Գանլը Ալլահվերտի գիւղ այլազգեաց 25 տամբք:

Ի ձորագլուխ գետոյն Կալերու կայ Գըրգ-պուլագ ( քառասուն ղբիւր ) կամ Գարապուլագ ( Սեաւ աղբիւր ), իսկ ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի ` հոտած աղբիւր գիւղ Հայոց իբր 60 տանց, մերձ յոյժ երկոցուն վերոյգրելոցդ. այսպէս կոչի վասն բազմութեան աղբերաց որք ի ծործորոց լեռնոտիցն բղխեն, եւ յորդագոյն ի նոսա հարաւայինն ` բաւական ի պէտս երկուց աղօրեաց, տունք Հայոց են 40 կամ աւելի, եկեղեցին Ս. Գեորգ հնաշէն, զոր նորոգեալ ի ծածկեալ փայտայարկիւ յամին 1834 օծին եւ պաշտեն: - Ի հիւսիսայ սորին ի դժուարագնաց առապար ձորամիջի կայ աւերակ այլոց գեղջ Հին-Գըրգպուլագ կոչեցեալ, եւ են ի նմա գերեզմանք եւ խաշվէմք ոչ սակաւք, նշանակ մեծ եւ բազմաբնակ  լինելոյ տեղւոյն, որում վկայ եւ երկոքեան արձանքս. մին գրեալ յամին 1297 ի Խաշվիմի, այսպէս:

Կամաւն Աստուծոյ եւ յիշխանութեան իշխանաց իշխանին Գրիգորի ես Տաշուրս տէր Ջումշայ ` կանգնեցի զԽաչս ինձ եւ ամուսնոյն իմոյ Թամթայի հոգւոյ փրկութեան, զի էաք անզաւակ, որք երկրպագէք յիշեցէք ի Քրիստոս:

Քննութեան արժանի է ընթերցուած  արձանիս, որպէս եւ յետագայն, մանաւանդ անուն տեղւոյն Ջումշայ: Յայլում խաշվիմի գրեալ է յամի 1552, աւազակն միանգամայն եւ ազնոական բանս:

Ես Սարգիս երեց կանգնեցի զԽաչս հոգւոյ իմոյ եւ կողակցոյն իմոյ Մէլիք խաթունին, չորս որդիքն իմ փոխեցան ի Քրիստոս, Աւետարանի հրամանք է, ամէն ցաւոց փախած կը պիտի. մահովն տեսանք փախած ապրեցան, մնացածն մեռան. այսքանս բաւ է իմաստնոց. ի թվին Հայոց ( ՌԱ ):

Կիսով փարսախաւ ի Հս. Հոտած-աղբեր է դաշտավայրի յաջմէ գետոյն ( Կալերու ) որ է յարեւելից, կայ Վասակաշէն գիւղ Հայոց իբր 120 տանց. զոր այլազգեաց կամակորեալ փոխեալ է ի Պասար-Կեչեր անուն. թերեւս Սիսականին Վասակայ Գաբուռն կոչեցելոյ դաստակերտ. այլ եթէ ցուցակն գեղօրէից  հարկատուաց եկեղեցւոյ  հնագոյն քան զնա իցէ, որպէս կարծեմ, հնագոյն եւս է գեօղդ. զի յիշի ի ցանկի անդ, որպէս եւ այլ գեօղ համանուն ի Գեղարքունի, եւ յոլովագոյն եւս Վասակակերտք յայլեւայլ գաւառս Սիւնեաց: Եկեղեցին հին քարաշէն ` կիսով չափ քայքայեալ էր. արդի բնակչացն կրով եւ փայտիւ բարձրացուցեալ եւ յարկեալ ` ի պաշտոն վարեն. եւ կոչի յանուն Ս. Աստուածածնիւ: Ի միջի նորա ի տեղւոջ դասուն կան գամբարանք երկուց վարդապետաց: Սարգսի եւ Յովհաննու Ծարեցւոյ ժամանակագրի 1571 եւ 1583 ամաց, որոյ գրածն տպագրեալ է ի Պատմագիրս Առաքելի, որ է ասէ զսմամանէ. « Պատուական մարմինն եդեալ կայ ի յերկիրն Գեղամայ ի գիւղն Վասակաշէն, հուպ դամբարանի  վարդապետին Սարգսի »: Են եւ շուրջ զեկեղեցեաւն տապանք եւ խաշվէմք, յորս արձանագիրք ԺԵ դարու:

+ Յովհաննէս Աղայ.

+ Քաջ Զոհրաբ, ի թուին Հայոց ՋԷ.

+ Մայր Փաչախանում ՋԵ.

+ Այս է հանգիստ որդւոյ Աւագ խանին:

Ի վերնակողմանս ձորոյս Կալերու ` նշանակի եւ ամայի գիւղ մի Քաֆլի կամ Քեաթլի անուն: