Սիսական

37. ՍԵՒԱՆ ԿՂԶԻ. ԲՆՈՒԹԻՒՆ. ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՇՏՈՑ ՀԱՅՐ

Զետեղեալ ի միջի կանաչազարդ կատարաց ` իբրեւ ակն շափիղայ ի լայնալիճ կապիճս ` ծիծաղախիտ ծովն Գեղամայ, ունի յանկեան միում գոհար ակնախտից զկղզին ՍԵՒԱՆ, միակ մենարան մարդկան ի կենսունակ ամայութեան լայնասփիւռ տատանական դաշտին. զի թէպէտ եւ իցեն երկու եւս այլ կղզիաձեւ փոքրիկ ժայռք ցցուեալք ընդ երեսս ջուրցն ` ի հարաւակողմանն, այլ անբնակք են եւ անկենդանք. Սեւան միայն եղեալ է կենդրոն կենդանութեան ծովուս յանյիշատակ ժամանակաց. քան զոր անծանօթ եւս է սկիզբն կառուցման կղզւոյն ի բնութենէ, այսինքն արտակիտումն ի հրամուղ զօրութենէ, յետ ընդերկար ղօղեալ կալոյ յընդերս ջրոց, որպէս յայտ առնեն քարինքն. զի թէպէտ եւ ի հասարակի նման իմն են վիմաց լերանցն շրջակայից, որձաքար շիկագոյն յատակաւ, եւ ի վերայն պասալտեան հրաբղխեայ որակաւ, եւ ցուցանեն չեչաքարս, այլ փայլուն հրաքարք եւ հետք ղուղակի չերեւին ի նմա, եւ հաւաստի բազում դարուք յառաջ քան զԱրարատեան լերինս ներգործեալ եւ դադարեալ. բազում ուրեք յայտնի եւ կոշկոռք տոփի (Tuf) ջրային ներգործութեամբ այլայլեալք: Դուն ուրեք երեւին արդ մասունք վիմաց ի սպառ լերկք եւ ապալերք, որպէս ի հարաւային եւ յարեւելեան կողմանսն, ուր գրեաթէ եւ առլեփ զառ ի վայր իջանեն ի հաւասարութիւն մկանանց ջուրցն, այլ ի հասարակի երեսք կղզւոյն մաշեալք եւ հերձեալք յ ' օդային եւ ի ջրային ազդմանց ` վերարկեալ են բուսաբեր տատերօք. եւ շէնք եւ տունկք ծածկեն զառհասարակ մակերեւոյթն. քարեղէն կողքն եւս գաղտնասերմն բուսովք կամ մամռօք վերարկուեալք են: Այլագունակ կերպարանի Սեւան աչաց դիտողացն ի մօտակայ ծովափանց, եւ ի մօտագոյնս մատուցելոց լաստիւ կամ նաւակաւ. գոյնագոյն իմն կուտակ հաճոյակերպ կառուցեալ ի վերոյ կապուտակային ալեանց, սրահաւաք կատարաւ գմբեթարդ եկեղեցեաց. մանաւանդ յորժամ յետ ոչ կարճատեւ եւ ոչ թեթեւ ձմերայնոց, ի լուծանել ծովուն եւ սառամանեաց, վաղվաղ սկսանի բուսարձակութիւն, եւ մրցելով իմն ընդ ձեռատնկոց ` քան զպարտէզս եւ պահէղս մենաստանին ` կանխեն բնամատոյց մարդք եւ գոյն ի գոյն ծաղկունք հոտաւէտք, պճնազարդելով զապառաժն այն ծովապարփակ:

Յազգէ բուսոց յիշեն մերայինք զՄեխակ եւ զՎարդն վայրի, զատ ի բանջարեղինաց եւ յուռենեաց եւ ի վայրենի մրգաբերաց, որպէս Ալոճի եւ Մամխի. ոմն յօտարաց որ ի սկզբան գարնան յայց ել ` ետես հոյլս դեղնորակ Խառածաղկաց եւ Թաւրինջակս (Primula veris), նախընթացս այլոց տեսակաց, զորս ոչ գիտեմ եթէ քննեաց ոք մանր եւ նշանակեաց: Ի հիւսիսակողման կղզւոյն շարք Ուռենեաց եւ Բարտեաց յարդարեն ճեմելիս հեշտաքայլս:

Ըստ տարածութեան երեսացն չէ ինչ ընդարձակ կղզին, սուղ ինչ պակաս մղոնաչափ մի համարի շրջապատն. եւ ձեւովն նման իմն ծովուն ` երկայնեալ տարածեալ, միայն լայնագոյն ունելով զհիւսիսակողմն. կիսով մղոնաւ սակաւուք աւելի հեռի է ի ցամաքէն յարեւմտից հիւսիսոյ, հանդէպ հայելով Վարաժնունեաց գաւառի, եւ նաւամատոյց ունելով անդ զՑամաքաբերդն: Ձայնահաս մերձաւորութիւն ցամաքին եւ կղզոյն ` գուշակէ զվաղաժամանակեայ հաղորդութիւն նոցին, որգունակ եւ միջնորդութիւն լաստափայտից. եւ ըստ այսմ մասին ` մարթ է ասել ոչ շատ աւելի քան զերեսս բնութեան վայրացն ` կերպարանափոխ լեալ արուեստին, զի տակաւին վարկպարազի լաստիւք կամ անհարթ նաւակօք լինի ծովագնացութիւն յայնմ կարեւոր միջոցի:

Հարկ է թէ ի սկզբանց պատմական ժամանակի ` եթէ ոչ մշտակայ բնակութիւն ` այլ դաստակերտ իմն հաստատեալ էր մարդկան ի կղզւոջս, եւ նախ աստուածեղէն զօրութեան նուիրեալ ` պատկերաւ կամ բագնաւ, կամ զնոյն ինքն զծովաբոյս կարկառն սրբագործեալ եւ դիւցական իմն համարեալ, եւ այսպէս իսկ աւանդեն եղեալ եւ բաւեալ մինչեւ ցաւուրս լուսաւորութեան ազգիս ի Ս. Գրիգորէ. որ փոխանակ հեթանոսական պաշտամանց ` շինէ, ասեն, տաճար փոքրիկ ի գագաթան քարակղզւոյն յանուն Ս. Յարութեան. որոյ ցարդ եւս կարծի մնալ հիմանցն եւ որմոց ինչ, եւ խաչվիմի յարեւմտից կուսէ `  օծելոյ ի նմին Լուսաւորչէ. որոյ, աւանդեն պարզամտութեամբ, հաճեցեալ յոյժ ընդ անզբաղ միայնութիւն տեղւոյն եւ ասացեալ, արդարեւ: Այս է վան, այսինքն վանատեղի, եւ թողեալ անդ զոմանս ի միանձանց ընդ իւր եղելոց ` հաստատել վանս, եւ անտի կոչումն Սեւան ընդունելի իցէ այս ազուական րոյցս. ոչ հակառակելի եւ հաստատութիւն միանձանց յառաջին դարուց անտի քրիստոնէութեան ազգիս, այլ անուան Սեւանայ հարկ է հնագոյն յոյժ լինել, եւ Հայկազանց անտի, եւ թերեւս պատճառ ողջոյն աշխարհին Սիւնեաց այսպէս կոչելոյ: Բայց զարմանալի իմն շնորհ է նորա նուիրակութեան, զի ցարդ ոչ միայն ազգայինք մեր, այլ եւ Պարսք եւ Թաթարք յայց ելանեն եւ կան անդ յաղօթս իբրեւ ի տեղւոջ սրբազանի. մերազգի ուխտաւորք յաճախեն յաւէտ ի տօնական աւուրս Վարդավառի եւ Վերափոխման:

Ի պատմական դարս մեր յառաջ քան զվանսն յիշի Ամրոց կամ Բերդ Սեւանայ, եւ այն նախ յաւուրս տիրապետութեան Արարատւոց. յորոց ` ի սկիզբն Ը դարու ( յամի իբր 703) եկեալ, ասէ Յովհաննէս կաթողիկոս, ոստիկանն Մահմէտ ( որ Բ կոչի ), « մարտ ընդ բոլորից իսկ ամրոցաց Հայոց դնէր, եւ զորս միանգամ յինքն գրաւէր ` առ հասարակ քանդեալ աւերեալ կործանէր. իսկ Սեւան կղզի որ ի ծովակին Գեղամայ, թէպէտ եւ յի սկզբան նուագի անդ ոչ ըմբռնեցաւ ի ձեռս նորա, սակայն զկնի երկեամ մի ամաց մատնեցաւ ի ձեռս նորա. եւ որ միանգամ բնակեալ կային յամրոցի անդ ` գերի առեալ տանէր, եւ զկապուտ կողոպուտն յաւարի առեալ ` սպառսպուռ քանդէր աւերէր զամրոցն »: Իսկ այլ պատմիչ հին ասէ. « Դարձաւ Մահմէտն ի Չորայ, գայ պաշարէ զՍեւան ծովապատն բերդ ամս երեք, եւ ապա առնու, եւ ի սուր սուսերի արկ զորս ի նմայն եգիտ »: Յայսմ դիպուածի ոչ կարելով այլազգ յաջողել յառումն ծովապատ ցամաքին, զԾովն արձակեաց ասեն ա ' յլ պատմիչք համառօտիչք, եւ նուաճեաց զկղզին. - ո՞րպէս, զիա՞րդ. - ցանկալի էր մանրագոյն պատմել նոցա կամ անկորուստ մնալ ժամանակակից պատմչի, ի ծանօթութիւն պատերազմական եւ արուեստական հնարողութեանն, զոր կարեւորագոյն է մեզ արդ գիտել ` քան զաղէտս ամրականացն եւ զաւերս ամրոցին, որոյ դերբուկք, ասեն, երեւին տակաւին ի ստորոտս կղզւոյն ի ջուրս ծովուն. եւ զի հնարիւք իմն ցածոյց զծովն, զայս տայ կարծել արձակումն ջուրցն, զոր այլով բանիւ ` փլուցանել ցուցանէ վիպասանն Սիմէոն Ապարանեցի.

« Յետ երեսուն եւ ութ ամին ` դիմեալ ի Հայս Մահմէտ վերջին,

Այն ` որ փըլոյց զԳեղամայ ծովն, առեալ յաւար զՍեւան կղզին »:

Այլ ջրեղէն պարիսպքն մշտակայունք առձեռնպատրաստ ամրութիւն էին տեղւոյն, որպէս զի եւ առանց ձեռագործ աշխատութեան պատուաբաց, բազում անգամ եւ ի զկնիսն ապաւէն եղեւ կղզին մերայոցս ` յերեսաց Հագարացւոց, անհմտից ի ծովամարտ. եթէ վտանգ եւս սպառնայր ի հինէ յարեւմտից կուսէ, ամրականքն աճապարեալ նաւեալ անցանէին յարեւելակողմն ծովուն, յ ' ամրագոյն եւ յանմատոյց լերին: Արցախոյ եւ Գարդմանայ: Աւանդի եւ յայլում նուագի բազում փորձս փորձեալ դաւաճանից ասպատակաց, եւ ոչ կարելով այլազգ ի բուռն արկանել եւ յաւարի առնուլ զտեղին, մուծանել արս մարտիկս յարկեղս ոմանս, եւ իբրեւ բեռինս վաճառուց հանել ի կղզին, թափանձելով զմիանձունսն պահել առ սակաւ մի ժամանակ մինչեւ անցցէ վտանգ յափշտակողաց, որպէս ասէին, այլ միանձանցն ըստ դիպաց լուեալ ձայն մարդոյ յարկեղացն, խորհուրդ արարեալ մի ըստ միոջէ ընկենուն զայնոսիկ ի ծովն, երգելով զտունս Շնորհեա մեզ Տէր երգոյն ` որ ի Խաղաղական ժամասացութեանն պաշտի արդ, եւ ի նոցանէ իսկ յարմարեալ ասի վասն դիպացս. յայս միտս մեկնեն դրան Խոսրովու ` հօր Ս. Գրիգորի Նարեկացւոյ, ի մեկնութեան Ժամուց, եթէ, « Դեւք եւ մարդիկ անյագաբար միշտ խոկան ի նենգել, որք յայնոսիկ են պարապեալ … Որպէս եւ ի Սեւանայ կղզւոյն յայտ է. վասն որոյ եւ զԵրգս ասի երգել ` ի յայտնել դաւաճանող թշնամեացն ». ասելով. « Զխորհուրդն զոր խորհիք ` խափանէ Տէր, զի Աստուած ընդ մեզ է. եւ զբանն  զոր խոսիք ` մի մնասցէ առ ձեզ, զի Աստուած ընդ մեզ է », եւ այլն: - Աներկբայ թուին դէպքս, այլ հանգամանք եւ ժամանակն անստոյգ, եւ հաւանօրէն յետ յիշխանութեան վանացն Մաշտոցէ:

Այս բարերոյս քաջընտիր այր ` յետ վարժիցն ի հոգեւոր հրահանգս ի Մաքենիս, ուր տեսաքս, եւ առանձինն կրթութեանց յանծանօթն արդ մեզ » յԱնապատն Արտաւազդի ապարանք », տակաւին ի տիս գոլով երիտասարդութեան, անզբաղագունի ցանկանալով սրբազան օթարանի խոհից եւ աղօթից, « գնացեալ բնակեցաւ  յապալերին յայսմ կղզւոջ », ասէ աշակերտ նորին. եւ ցուցանէ այնու անբնակ լինել զտեղին, զի եւ անծանօթանալ ի մարդկանէ փափագէր աստուածասէրն  այն, եւ այս լինէր յամի 871 - 2. այլ շնորհք նորին փայլեալք ` յաղթէին փափագանացն, հռչակ առաքինի վարուցն վաղվաղակի տարածանէր շուրջանակի. զոր եւ ընդ առաջինսն լուեալ եւ ծանուցեալ մեծահաւատ տիկնոջն Սիւնեաց Մարեմայ ` դստեր Ա Աշոտոյ  թագաւորի, թախանձ արկանէր նմա, « կանգնել զսա ( զՍեւան ) ուխտ, եւ ժողովել եղբարս միանձնականաց դասս, վասն հոգեաց  Տեառն  իւրոյ արեւպէտ վախճանեցելոյ ` Վասակայ Սիւնեաց իշխանի: Որում բազում անգամ անունկընդիր եղեալ, յետոյ հաւանեցաւ ասելով « Եթէ յԱստուծոյ է հրամանս ` ես ոչ ընդդիմացայց »: Աւանդէ պատմիչն Սիւնեաց, եթէ եւ « հրաման առնու ի տեսլեան ` շինել եկեղեցի յանուն Երկոտասան Առաքելոց, եւ սահմանել միաբանակեացս. յաղագս որոյ եւ գային առ նա Երկոտասանքն ի վերայ ծովուն, յանուրջս. եւ նշանէին զտեղի եկեղեցւոյն: Ահա այն երեւմամբ վերին ազդեցութեամբ շարժեալ մեծ թագուհին Մարիամ … բազում թախանձանօք ի հաւան ածեալ զնա, ( բայց ժամանակակից եւ ականատես աշակերտ Մաշտոցի ոչ յիշէ զտեսիլդ ), ձեռն ի գործ արկեալ շինեն զգեղապաճոյճ եկեղեցիսն յանուն Սուրբ Առաքելոց, եւ զմիւսն յանուն Տիրուհւոյ Աստուածածնին, եւ զարդարեալ մեծամեծ սպասուք ` կանգնեն զնա տուն Աստուծոյ եւ բնակարան աստուածազգեաց արանց յ ' ՅԻԳ թուականին Հայոց ». որ է 874 ամ Փրկչին:

Ժամանակակիցն Ստեփանոս ` փոխանակ երկուց ` երիս ասէ եկեղեցիս, նաեւ զքարալեառնն իսկ յորոյ վերայ վանքն ` հաւասար ի մի անուն կոչէ, ասելով. « Բնակեալ էր ( Մաշտոց ) ի վանս ( ըստ այլոյ օրինակի ` ի լերինս ) յայս, որ է անուամբ Սուրբ Առաքելոցն եկեղեցիք երեք »: Եւ են արդարեւ զատ յայլոց ինչ երեք եկեղեցիք հնաշէնք. առաջին եւ գլխաւոր Առաքելոցն, զոր ոմանք յանուն գլխաւորի նոցա Ս. Պետրոս միայն կոչեն, ի հարաւոյ կուսէ վերոյգրեալ նախկին Յարութեան տաճարին, ի տափարակի միում, փոքր տարածութեամբ, խաչաձեւ կիսաբոլոր անսիւն ի վեր ունելով զկաթուղիկէն. երկոքումբք փոքր աւանդատամբք, որոց հիւսիսայնոյն դուռն հանէ ի վեր ի պատուհան մի ի վերայ դասին, ուստի ասեն տիկնոջն Մարեմայ ունկն դնել ժամասացութեան: Երկու դրունք են եկեղեցւոյն. առաջի արեւմտայնոյն ` փայտակերտ գաւիթ յօրինեալ է յետ դարուց: Չերեւի արդ արձանագիր հին, որպէս թուի անյայտացեալ ի ժամանակի նորոգութեանն, այլ յայտ է թէ գոյր եւ յաւուրս պատմչին Սիւնեաց, յելս ԺԳ դարու, եւ անտի համարիմ կարգեալ նորա զանուանս գիւղիցն եւ կալուածոց եկեղեցւոյն. որք են, Վարսեր, Ցամաքաբերդ, Գամաձոր, Բերդքն, Ուռեաց տափ: Որսն Կռակըծին, « եւ այգիս ի Գառնի եւ Յերեւան եւ յայլ տեղիս », ամենայնն պարգեւեալ յԱշոտոյ Ա ` ի հօրէն Մարեմայ. որ եւ յամին 883, ի դառնալ իւրում ի կողմանց Վրաց ` մինչ բնակեալ էր Բանակատեղի առ ծովեզերբն, ցանկացաւ տեսանել զդրուատեալ ճգնազդեցիկն. եւ « Իբրեւ տեսին զիրեարս ` բազում ուրախութիւն եղեւ երկոցունք. ապա յոյժ սիրեցեալ զնա բարեպաշտ իշխանին, շնորհէր երանելւոյն Մաշթոցի զյոյսն մշտնջենաւոր ( Խաչափայտն ), զոր արձակեալ էր նմա արքային Յունաց Վասլի … զոր պնդեալ էր ոսկւով եւ զարդարեալ գեղեցկազան գործով, ընդելուզեալ մարգարտով. եւ առեալ եդ ի վերայ աչաց իւրոց եւ համբուրէր զնա: … Եւ ողջունելով զմիմեանս ` իշխանն գնաց զճանապարհ իւր, եւ նա դարձաւ ի մենաստան իւր »: - Երկրորդ եկեղեցին որ յանուն Տիրուհւոյ Ս. Աստուածածնի ` կանգնեալ յարեւմտեան հիւսիսային կողման կղզւոյն ի դիւրի, մեծագոյն է քան զառաջինն, եւ նոյնպէս քարակերտ, այլ անգմբէթ սագաշէն, երկու երկու սեամբք, դրամբք եւ աւանդատամբք. չիք եւ ի սմա հին արձանագիր. առաջի արեւմտեան դրանն յետոյ շինեալ է ժամատուն փայտայարկ ` յամի 1664, ի Չիթաղեան ազգատոհմէ, եւ անդ թաղեալ են ոմանք ի վանահարց եւ ի միաբանից, այլ անգիր են տառապանքն: Յայսմ եկեղեցւոջ կատարեն սովորաբար զպաշտամունսն. եւ կից նմին են ` յարեւելից եւ ի հարաւոյ ` փոքր եւ խրթին խցկունք միաբանիցն. իսկ յարեւմտակողմն ` նորաշէնք ( յամի 1834) եւ ընդարձակագոյնք, թուով քսան եւ հինգ: Ի հրապարակին որ ի միջի հին եւ նոր շինուածոցն ` կան չորք մեծամեծ ուռենիք ծառք: - Երրորդ եկեղեցին զոր արդ ոմանք Ս. Ստեփանոս կոչեն ` ըստ աւանդութեան կոչի Ս. Կարապետ, յարեւմտից կուսէ Առաքելոցն, անսիւն գմբեթաւոր, նորոգեալ յամի 1714, որպէս եւ ծանուցանէ համառօտ արձանագիրս այս. Ոմանք ասեն տանուտեարց Գեղամայ շինեալ զեկեղեցիս զայս ի ԺԵ դարու: Այսոքիկ են երրեակ եկեղեցիքն յիշեցեալք ի հին ժամանակագրէն: Կոնդակ վանացն զշինութիւն նոցին ասէ յամի 880, զոր ի դէպ է իմանալ զաւարտմանն ամենայն սարօք:

Ընդ եկեղեցեացն զոյգ շինեաց Մաշտոց եւ զվանսն, եւ ժողովեաց եղբարս կրօնակիցս, եւ զարդարեալ բազմախուռն պատուիրանօք ( Ս. Գրովք ), եւ վայելչական սպասուք. եւ անձամբ իւրով որ ըստ օրէ յաւելոյր զգործ մշակութեանն եւ առաքինութեան շնորհօքն Քրիստոսի. եւ այնչափ յաւելեաց ի մարմնոյ իւրոյ տանջանս, մինչ զի մեկնէր եւս ի մրգոց եւ ի ջրոյ անգամ …  զաղօթսն հանապազ անխափան կատարէր, եւ զընթերցասիրութիւն Գրոց սրբոց ոչ պակասեցուցանէր. այլ ինքն եւ առնէր եւ խրատէր զամենեսեան ի նոյն « կարգ »: Զայսոսիկ աշակերտն ականատես ` Ստեփանոս, որ եւ յաւելու, ( եւ ոչ է մեզ զանց առնել, զի եւ այնպիսւոյ եւ այնպիսեաց գտանին յաչաղկոտք ). « ի բազում սուտ եղբորդ յոլով աշխատութիւն գտեալ …  համբերութեամբ տանէր … այլ է յարտաքնոց նշանաւորաց եւ յաննշանից … Եւ այնչափ ճգնութեամբն հեզ էր եւ լաւակն ( կամ լաւակամ ), եւ տեսակաւն զուարթ եւ առատամիտ եւ ընտրող յոյժ, եւ վայելուչ հասակաւ մարմնոյն, եւ մխիթարական բանիւ առ գանեալսն խորհրդով, եւ զօրաւոր եւ ահարկու առ հզօրս »: Զճաշակ երկոցուն եւս բանիցն, զմխիթարականին եւ զխրատականին, խնամով պահեալ աւանդէ մեզ աշակերտակից պատմչիս ` մեծագոյն պատմիչն Յովհաննէս Զ կաթողիկոս. որոց մին է Թուղթն ( իբր յամի 891) առ Աբաս սպարապետ եղբայր Աշոտոյ Ա, որ մախայր ընդ եղբօրորդին իւր Սմբատ Ա, ակն եդեալ թագին, եւ կուսակից նմա համարեալ զկաթողիկոսն Գէորգ ` դրդէր զայլս եւս ընդդէմ նորա ` բծադրութեամբ, եւ զի յոյժ մեծ էր վարկ Մաշտոցի յաչս ամենեցուն ` ջանայր որսալ զնա հրապուրական թղթովք. որոց պատասխանի առնէ սա խոհական եւ հզօր բանիւք պաշտպան կալով հայրապետին, եւ կշտամբելով զդաւաճանսն, միանգամայն եւ ողոքելով. որով ի զգաստութիւն էած զխրոխտ սպարապետն եւ խոնարհեցոյց ` խնդրել թողութիւն ի կաթողիկոսէն: Գտցեն ցանկացողք զերկար գրուածն ի պատմագրութեան Յովհաննու: Միւսն ` մխիթարականն թուղթ գրեալ է առ ապրեալսն ի սոսկալի երկրաշարժ կործանմանէ մեծի մայրաքաղաքին Դուին (893), որ յական քթթել փոխեցաւ յաւեր եւ ի գերեզման ցաւագին. կամ, որպէս գրէր ինքն Մաշտոց, « բուռն զօրութեամբ մանրեալ ճմլեաց աստուածայինն հնձանահար … եւ փշրեաց զմայրս մարդկեղէն անտառաց »: Զայս եւս գտցեն որք կամինն ` առ նմին պատմչի, եւ ի մերումս տեղագրի Այրարատ աշխարհի: - Զայսպիսի յնաշխարհիկ այր եւ ամենահաս առ մեծամեծս եւ առ փոքունս, չէր մարթ երախտագէտ մարդկան թողուլ ի ստուերի հեզաշուք խոնարհութեանն. վասն որոյ ի վախճանել Գէորգեայ կաթողիկոսի յամի 897, թագաւորն Սմբատ « եւ համազգիք իւր … եւ գահամեծար իշխանք եւ պատուական արք ազատք … կացուցին զնա յաթոռ Ս. Լուսաւորչին Գրիգորի … Բայց սուրբ այրն Աստուծոյ մինչդեռ սքանչելագործ գովելի վարդապետութեամբն իւրով շինէր, հաստատէր եւ յարդարէր ի կարգս բարեաց գնացից զհօտ իւր հաւատացեալ, արտաքոյ բոլոր վշտակիր հեծութեան ` հանգեաւ ի Քրիստոս, ամիսս եօթն միայն կալեալ զաթոռն հայրապետական ». ամաց գոլով իբրեւ վաթսունեւվեց կամ եօթանասուն: Եւ յաջորդեաց զնա որ զայսոսիկ գրէր ` աշակերտ իւր Յովհաննէս Զ: