Սիսական

38. ՊԱՏՄԱԿԱՆ. ԵԿԵՂԵՑԻՔ. ՎԱՆՔ

Այլ զայսու ժամանակաւ ընդ այլոց վանորէից  եւ եկեղեցեաց ` յաւուրս զօրանալոյ  թագաւորաց Վրաց եւ իշխանացն Օրբելեանց  եւ Զաքարեանց, արծարծի եւ Սեւան, որոյ նշան համարելի եւ զարեւմտեան  ճարտար մանրադրուագ ընկուզենի դուռն տաճարին Առաքելոց, յորում փորագրեալ է բանս `  ի 1243  ամի:

Ի թուին Հայոց ՈՂԲ նորոգեցաւ դուռն սուրբ Եկեղեցւոյս հրամանաւ իշխանաց իշխան Քրդին, եւ ձեռամբ Յովհաննիսի  հիւսանն, որք ընթեռնոյք ` յիշեսջիք:

Իշխանն Քուրդ յիշեալ յարձանագրի գրանդ ` թուեցաւ ոմանց ըստ ՈՒԵ համարեալ թուականի ` մայրենի հաւ Զաքարեանց, այլ Զաքարիա  պատմիչ յայտնապէս  ծանուցանէ զՔուրդ ` որդի Վաչէի ծառայի Զաքարեանց, որ յետ շինութեան  գաւթի Յովհաննավանից  յամի 1250, « Եւ ինքն իշխանն Քուրդ թողեալ ըզմարմնաւոր  փառսն ` հետեւեցաւ անանց  փառացն, եւ գնացեալ ի Սեւան  կղզին ` զգեցաւ  հանդերձ միայնակեցի եւ եղեւ կրօնաւոր, եւ վախճանեցաւ  անդ եւ կենդանացաւ առ Քրիստոս, եւ թողեցաւ  ի գաւիթ եկեղեցւոյն ` որ յանուն  սուրբ Կարապետին, զի յարիցէ փառօք եւ պսակեցի ի Քրիստոսէ »: Ի սկզբան դարուս յամի 1815, եւ յետոյ ի մաքրել ոմանց զյատակս  եկեղեցեաց եւ զժամատանց Սեւանայ, գտաւ ընդ հողով տապան սորին ` գրովս. Այս է հանգիստ  Պարոն Քուրդայ:

Չիքերկբայել զի եւ եկեղեցիքն նորոգեալ են յայնմ ժամանակի, որպէս եւ յետոյ եւս: Ճարտարագոյն  եւս են  քանդակք հարաւային  դրանն, ծաղկաձեւք եւ պատկերք. այլ նորագոյն յամի 1522 կամ 1557, ըստ գրուածոյս. ՋՀԱ Թուականի

ԼԵ թիւ աւելի:

Յաթոռակալութեան Տեառն Սարգսի

Ի խանութեան Յաղուպ բեկի,

Ծաղկեցաւ դուռն տաճարիս

Առաքելոցն Քրիստոսի,

Հրամանաւ սուրբ վարդապետի

Եռամեծիս Դանիելի,

Եւ սիրելի որդւոյ սորին

Եպիսկոպոսիս Տէր Ներսեսի

Ձեռամբ սորին աշակերտի

Անարժանիս Աբրահամի,

Նաեւ եղբաւր մեր սիրելի

Շնորհաւք ի լի Գրիգորիսի,

Յոտս անկանիմ ամենայնի

Հայցեալ Տեառնէ պարգեւ ձրի

Րաբունապետիս համայն ազգի,

Եւ ծնողացն իւրոց բարի

Կարապետ քահանայի

Եւ մաւրն ( իւրոյ Համաւորի:

Եկեղեցին Առաքելոց նորոգեալ է եւ ի կէս ԺԷ դարու ըստ արձանին գրելոյ յամի 1654 յորմն հարաւային աւանդատանն:

Շնորհաւք եւ ողորմութեամբ ամենազոր Էին Աստուծոյ մեք երեք հարազատ եղբարքս Սողխան, Զալ եւ Զօրապ տվաք նորոգել սուրբ եկեղեցիս յիշատակ մեզ եւ մեր ննջեցելոցն, հաւր Թաղին եւ մաւրն Բէկի Սուլթանին, հանգուցեալ եղբօրն Պապ եւ ամենայն ազգայնոց: Այլ եւ խոստացաք շահ ստացուածոց  ընդ սմայ տասանորդեսցուք: Եւ միաբանք սուրբ  ուխտիս խոստացան յետ ութօրէիցն աւուր տօնի Սուրբ Կարապետին պատարագ մատուցանել վասն մեր. Նորոգեցաւ ի թուականիս Հայոց ՌՃԳ, ի հայրապետութեան Տեառն Փիլիպպոսի, առաջնորդի Մխիթար:

Յետ եօթն ամաց (1670 - 1) երկոքին եղբարքն ( զի միւսն ` Զօրապ մեռեալ էր յայն ամս ) նորոգեալ  են եւ զեկեղեցի Տիրամօրն, որպէս եւ արձանագրեն յամի 1664 ի վերայ հարաւային սեան նորին:

Յամի Ռ երորդի ՃԳԺ աներորդի շնորհօք Աստուծոյ հարազատ  եղբարք Խօճայ Սուլխանս եւ Զալս ի քաղաքէն Տփխեաց ասքեն Չիթղենց որդիք Թաղայի, եկեալ ի սուրբ Անապատս ի Սեւան ծովապատ, զոր ի բազում ժամանակաց մեր կամաւ խոստացաք  մեր շահն տասանորդի տանք Սեւանայ. ամէն. զոր շինեցաք Սուրբ Աստուածածնիս  եկեղեցիս. յիշատակ մի արծաթի  կանթեղ, խաչ, բուրվառ, սկի, հոգոցս հօր մերոյ Թաղային մօր Բէկի-Սուլթանին, եղբաւր Պապին, Զօրապին, քվերանց որդոց բաժինին: Նա եւ միաբանքս խոստացաք տարին Գ ժամ մատուցանել, կատարողք  վարձս առցեն. Ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ:

Դարձեալ գրեալ է երկոցուն սոցա եղբարց եւ ի ճակատ եկեղեցւոյս այսորիկ, ի վերայ նշանակեալ ամի.

Յամի ՌՃԳԺ աներորդի Շնորհաւք Աստուծոյ մեք հարազատ եղբարք Սուլխան, Զայլս ի քաղաքէն  Տփխաց, ասքն Չթաղենց, որդիք Թաղայի որդւոյ Միրվէլու եկեալ ի սուրբ Անապատ Սեւան, տեսեալ սուրբ Աստուածածնի  եկեղեցիս շինեալ յիշատակ մեր ապրանաց շահի Ժ անորդ տար զտեղի բնակողաց. եւ միաբանքս խոստացաք  զտարին Գ ժամ մատուցանել սուրբ Զատկին, Վարդավառին, Ջրօրհնեաց տաւնից. Այս եղեւ ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ. Առաջնորդ Մխիթար եպիսկոպոս, Բարսեղ վարդապետ հանգուցելոյ:

Չորեքին բարեպաշտ նորոգողք եկեղեցեացս Չիթաղեանք ` թաղեալ են ի դաւթի նոցին, ի վերայ միոյն թուական ՌՃԼԳ. 1684. արձանագիրն մաշեալ եւ եղծեալ են: - Զմիւսանգամ նորոգութիւն եկեղեցւոյս յետ իբրեւ դարու միոյ ժամանակի ` յամի 1740, ցուցանէ այս արձանագիր.

Շնորհ ( աւք ) Քրիստոսի եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ նորոգեցաւ եկեղեցիս իւր կնածովն ? ի թուին ՌՃՁԹ, ի հայրապետութեան Տեառն Ղազարի, եւ առաջնորդ Մարտիրոս վարդապետի. Աստուած ողորմի ասացէր տուրք եւ ողորմութիւն տվողացն սուրբ տանս եւ աշխատողաց. եւս Մարտիրոս վարդապետի որդի Աթապէկի որ տուաւ Բ թուման ողորմութիւն:

Վերջին նորոգութիւն Ս. Աստուածածնի եւ որ շուրջ զնովաւ ` եղեալ է առ մեօք յամս 1832 - 36, որպէս ցուցանեն արձանքն:

Գոյ եւ այլ եկեղեցեակ կամ մատուռն մի խարխալեալ ի հիւսիսոյ կուսէ Ս. Աստուածածնի եկեղեցւոյն, յանուն Ս. Մինասայ, անթուական եւ անյիշատակ: - Ընդ եկեղեցիս պատուի եւ տեղի ճգնութեան Մաշտոցի, ըստ աւանդութեան, ի դժուարեզանելի բարձրաւանդակի ի հարաւային արեւելակողման կղզւոյն, ուր արդ կան երկու քարաշէն խցկունք փոլրիկ դրամբք եւ լուսամտիւ, ի կոչին Մաշտոցներ:

Հին բնակարանք միանձանցն ` որպէս եւ ի վերդ նշանակեցաք ` փոքունք, մթինք եւ խրթինք էին, շուրջ զեկեղեցեաւ Առաքելոց եւ Աստուածածնի, եւ այլ ուրեք ուրեք, ի յետին ժամանակս նորոգեալք յայլեւայլ նուագս, եւ շատք ի մերում յայսմ դարու. այլ չիք ինչ ի նոսին նշանաւոր: - Իսկ ի սպասս կամ ի սրբութիւնս եկեղեցւոյ, ոչ գիտեմ եթէ պահիցի՞ ցարդ Աշոտեան կամ Մաշտոցեանն այն Խաչ, որպէս պահի Կոբայ Ս. Նշանն, զորմէ ասեն Թադէի առաքելոյ յօրինեալ ի Տաշտէ լուացման Յիսուսի. Նշխարք Ս. Կարապետին, Ս. Պետրոսի Առաքելոյ, Ս. Գէորգայ ի պահարանի աւետարանի միոյ, եւ այլն: Է եւ Խաչ մի արծաթեայ յեկեղեցւոջ ` արձանագրութեամբ վերոյգրեալ Տփխիսեցւոց, այսպէս.

1. Ըստ այսմ եւ յարեւմտեան լուսամտին արտաքուստ.

Յամի ՌՃԳաներորդի, շնորհօք Աստուծոյ, մեք հարազատ եղբարքս Սուլխան, Զալս ի քաղաքէն Տփխեաց, ազգէն Չիթաղեանց, որդիք, որդիք Թաղայի, որդւոյ Միրվէլոյ, եկեալ ի սուրբ Անապատս Սէվան տեսեալ զՍուրբ Աստուածածնի եկեղեցիս, զոր շինեալ յիշատակ մեր ապրանաց շահի Ժանորդն տալ տեղի բնակողաց, եւ միաբանքս խոստացան տարէն Գ ժամ մատուցանել, սուրբ Զատկին, Վարդավառին, Ջրօրհնեաց տաւնից: Այս եղեւ ի  հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ, Առաջնորդ Մխիթար եպիսկոպոսի, Բարսեղ վարդապետ հանգուցելոյ:                

2. Ի վերայ փայտեայ սեան գաւթի նոյն եկեղեցւոյ.

Յամի Տեառն 1836. Նորոգեցան ի հիմանէ գաւիթս Սուրբ Աստուածածնի, եւ մէկ մեծ մառան … չորս օդայ, մէկ երկար քուչայիւ. արդեամբ եւ ծախիւք Լմեցի ծերունազարդ ի Քրիստոս հանգուցեալ Ստեփաննոս ճգնազգեաց վարդապետին, որ նախ քան զվախճանն իւր կտակաւ աւանդեաց զծախսն այսոցիկ ` միում միաբանից անապատիս ` Նիկողայոս վարդապետին, գիտութեամբ առաջնորդի տեղւոյս Յովհաննէս վարդապետին եւ բոլոր միաբանիցս, որ եւ աւանդեցաւ օգնականութեամբ Աստուծոյ, եւ ձեռնտուութեամոբ բոլոր միաբանիցս:

Կից նմին գրեալ է.

Կայսրն Ռուսաց Նիկոլայ Պաւլովիչն եկն յաշխարհս մեր ի Հայաստան յամի Տեառն 1837 եւ եմուտ ի սուրբ Էջմիածինն ի հոկտեմբերի 4… եւ ի 5 սոյն ամսոյս ` յԵրեւան, եւ ի 6 ի մուտս արեգական յաւուր չորեքշաբթի ` էանց հանդէպ նաւահանգստի Անապատիս, օթեւանս արարեալ ի գիւղն Չիբուխլու մէկ գիշեր, եւ աստի ի Տփխիս քաղաք, եւ անտի եւս էանց գնաց խաղաղութեամբ յաթոռն իւր ի Ս. Պ. բուրբ:

Առաջի արեւմտեան դրան գաւթի նոյն եկեղեցւոյ ի վերայ որմոյ արեւմտեան հիւսիսակողմն սենեկաց միաբանիցն գրեալ է.

Շնորհիւն Աստուծոյ շինեցան սենեակքս արդեամբք Տփխիսնզ Հայոց ժողովրդոց, ձեռնտուութեամբ Տեառն Յովհաննու կաթուղիկոսին, յառաջնորդութեան բնիկ միաբանից տեղւոյս Յովհաննէս վարդապետին Ղազախեցւոյ, աշխատութեամբ միաբանից տեղւոյս. ՌՄՁԴ:

Սուրբ Խաչս յիշատակ է Չիթաղ ( ենց ) Սուլխանին, իւր եղբայր Զաքին, Պապենին, Զուրաբին եւ իւրեանց ծնաւղացն, հաւրն Թաղուն եւ մաւրն Բէկի Սուլթանին, ի դուռն Սեվանայ Անապատին, ով ոք էս յիշատակս յափշտակէ դուրս տանէ ` մասն Յուդայէ Կայենէ առցէ. թվին ՌՃԵ:

Իսկ պատուական հին ձեռագիր մատեանք ` որք յաւուրց անտի Մաշտոցի ամբարեալ էին յանքոյթ կղզւոջս յայսմիկ, անայցելու մնացեալք ` թերեւս յաղօթասէր այլ ոչ ընթերցասէր միանձանց, ըստ պատմելոյ ամենայն գրողաց զվանացս, նոցին իսկ ձեռօք ծովակուր եղեն յաւուրս Սիմէոնի կաթողիկոսի, մինչչեւ հասեալ սորա յայցելութիւն կղզւոյն, զի մի ' տեսցէ զամայի եւ զապականեալ զիրս նոցին, եւ որպէս ասեն ոմանք, վշտացեալ կաթողիկոսին ` նզովս արձակեալ ի վերայ նոցա ի բաց գնաց տրտմութեամբ: Գտանին եւ յետ այնր հաւաքեալ ինչ ինչ մատեանք ձեռագիրք իբրեւ 200, եւ տպագիրք 400:

Սեփական կալուածք վանացս պարգեւեալք նախ յԱշոտոյ առ Մաշտոց եւ այլք յետ այնր, զկնի ժամանակաց կողոպտեցան յամայանալ Գեղաքունեաց ի բնիկ ժողովրդենէն, եւ ի վերջոյ դարձան առ նոյն երկոքին գեօղքն Գոմաձոր եւ Ցամաքաբերդ, եւ նորոգատուր կրպակք եւ աղորիք. այլ զարդիս ընդ տեսչութեամբ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին Երեւանայ անկեալ է ուխտս, եւ նա անտեսէ զելեւմուտն:

Երթեւեկ միաբանիցն եւ այլոց ի կղզին եւ անտի ի ցամաքն ` լինի անհեդեդ լայնատարր լաստիւ, եօթն ստուար գերանօք եւ տախտակօք եւ վանդակապատ խելոք կազմեալ, եւ երկոքումբք մեծամեծ եւ հաստաբեստ թիովք վարեալ մէն յերկուց եւ երբեմն յերից արանց. որոց հասանէ ոչ սակաւ աշխատել եւ տառապիլ ի շնչել սոդից հողմոյ, թէ եւ չիցէ երկար ուղին, եւ երբեմն ոչ կարելով զդէմ ունել ` վարին ի հեռաւոր ափունս: Բայց են յայժմուս եւ երկու նաւակք չափաւոր մեծութեամբ, այլ չեւ եւս է հաստատեալ բարեձեւ նաւուց եւ նաւարկութեան, թէ եւ երբէք երբէք փորձ փորձեալ: Դժուարութիւն մատչելոյ ի կղզին յապահովէ զանզբօս առանձնութիւն միաբանակեցացն, վասն որոյ եւ իրաւամբ Անապատ կոչի տեղին քան վանք. եւ ի սկըզբանէ ցայժմ ` խստակրօն անապատակակեցական կանոնս եդեալ է կրօնաւորելոցն անդ երկար աղօթակցութեամբ, տքնութեամբ եւ պահօք. եւ զի սակաւուց տուեալ է այսպիսի հրահանգաց տանել, չէ եւ բազմաթիւ լեալ ընկերութեանն, որպէս երեւի եւ ի հնումն եւ ի նորումս, եւ ի չափոյ բնակարանացն. այլ յաճախ զթերին լնուն կամաւոր ճգնասէրք եւ ուխտաւորք, կամ ապաշխարողք ` ի կաթողիկոսաց առաքեալք եւ ի դիպահոջ արգելեալք. յորոց սակի յիշին եւ ըստ ժամանակին անուանի վարդապետք ոմանք, որպէս Յովհան Բերիացի ` հրամանաւ Յակոբայ Դ, Պետրոս Վ. Քիւթիւր կաթողիկոսացեալ եւ բանտարկեալ ի Ղազարայ (1745), եւ ինքն Ղազար առ ժամանակ մի, 1748, Յարութիւն Վարդապետ Ալամդարեան զգայուն երգահան, Պօղոս Վ. Տէր Պետրոսեան առ մեօք, եւ այլք: