40.
ԲՆՈՒԹԻՒՆ
ԵՐԿՐԻՆ
ԲԱԶՄԱՅԻՇԱՏԱԿ
պատմական
եւ
քաղաքական
դիպօք
եւ
բարգաւաճ
վանորէիւք
քան
զբնաւ
գաւառս
Սիւնեաց,
յարեւմտակողմն
աշխարհին,
ըամ
ըստ
Առաքելի
պատմչի
`
«
առ
եզերբ
Գեղամայ
եւ
Լօռւոյ
»,
եւ
յարեւելից
Այրարատեանն
բնաշխարհի
`
կցորդութեամբ
Շարուրայ
դաշտին,
եւ
յարեւելից
հիւսիսոյ
Նախճաւան
գաւառի,
ի
հիւսիսոյ
Ճահկոյ,
եւ
յարեւմտից
բնագաւառին
Սիւնեաց
Ծղկոյ,
զետեղեալ
կայ
ՎԱՅՈՑ
ՁՈՐ
գաւառ:
Հարաւային
շրթունք
տաշտին
Սեւանայ
`
բնական
եւ
ծանօթ
սահմանք
են
նորա
ի
հիւսիսոյ
կուսէ.
յարեւմտից
միայն
ոչ
յայտնի
բնական
սահման,
այլ
ազատօրէն
իմն
թուի
որոշեալ
դաշտավայրի,
յոր
իջեալ
գետն
Արփայ
`
երթեալ
խառնի
յԵրասխ,
ի
Շարուր
գաւառի.
ի
հարաւոյ
կուսէ
կանգնին
լերինք
անջրպետք
Նախճաւանի
գետոյն
եւ
Արփայի,
որք
են
`
յարեւմտից
յարեւելս
գնալով,
Գարա
գուշ,
Քեչալ
տաղ,
8490
բարձր.
յորոյ
Հս.
գրեաթէ
համհաւասար
բարձրութեամբ
Թալեանին
գալեսի.
յետ
այլոց
`
Քեօքիւ
տաղ,
9645:
Իսկ
զարեւելեան
սահմանն
ընդ
մէջ
Ծղկոյ
`
ձեւեն
Ալանկէզ
լերանց
շղթայաշար
պարք,
որք
ի
հարաւային
եզերաց
Գեղամայ
ծովուն
գրեաթէ
անընդհատ
ձգին
ընդ
հարաւ
մինչեւ
ցԵրասխ
գետ:
Երկիր
բարձրաւանդակ
է
Վայոց
ձոր
հանգոյն
սահմանակցացն,
յերից
կողմանց.
միայն,
ընդ
արեւմուտս
կոյս
յորսայսեալ
զիջանի
ի
դաշտակողմն
Այրարատայ,
բայց
ոչ
զոյգ
նմին
հարթայատակ.
այլ
բովանդակ
երեսք
երկրին
բաւիղ
իմն
է
բարձանց
եւ
ձորոյ,
կամ
հաճոյատես
իմն
թոհ
եւ
բոհ,
անստգտիւր
անկանոնութեամբ
բնութեան
յարդարեալ,
այլորակ
քան
զԳեղամայն
ծով
լեռնակոհակ,
յափսէաձեւ
տարածութեան.
յորոյ
շրջապար
եզերացն
բարձանց
ի
Հս.
յԵլ.
եւ
ի
Հր.
ժողովելով
վտակս
յորդազեղս
գետանայ
Արփա,
եւ
խուռն
ալեօք
զեռեալ
ծաւալեալ
ընդ
ամենայն
բաւիղս
եւ
խինձս
ծործորոցն,
հարստաբար
խաղալով
ընդ
արեւմուտս
`
ելանէ
ի
Շարուր,
արբուցանել
զբազմաբնակ
գեօղեանն
եւ
մտանել
ի
ծոց
Երասխեայ,
հազիւ
երիս
կամ
չորս
փարսախս
արտաքոյ
սեփական
աշխարհին
Սիւնեաց:
Յերկուս
բաժանէ
զբնիկ
գաւառ
իւր,
ընդ
Հս.
եւ
ընդ
Հր.
ընդարձակագոյն
գոլով
առաջնոյն,
վասն
այն
եւ
հզօրագոյն
օժանդակ
ունի
անդ
զԱլագեազ.
ինքն
բղխէ
յաղբերաց
բազմաց
ի
Հս.
Ել.
ծայրէ
գաւառին
եւ
ի
գոգոյ
անտի
Փորակին
Գեղամայ
եւ
երկրին
Ծարայ,
ի
թիկանց
բարձու
լերին
Սարիար
Սըռչալու
(10705).
մի
յաղբերացն
վտակեցեալ
կոչէր
ի
հնումն
Ձկնարած
գետ:
Զառաջինն
խաղայ
ընդ
Հր.
ապա
յետ
ընդունելոյ
զջուրս
ձորոյն
Քէթեայ
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
`
եւ
զՔէօմիւր-չայ
ի
հարաւոյ,
դառնայ
յարեւմուտս:
Յաջմէ
կողմանէ,
ի
Հս.
յետ
Քեթան
գետոյ
(
զոր
կարծեմ
Գուտենի
կոչելի
ըստ
հին
անուան
գեղջ
միոյ
),
ընկալեալ
զմանր
գետակս
Արկազանի
եւ
զմիւս
եւս
`
ապա
ընդունի
զհզօրագոյնն
օժանդակացն
`
զԵղեգեաց
գետն,
(
Ալագեազ
),
զՃանի-չայ
`
այլովք
օժանդակօք
նորին,
որ
ի
թիկանց
լերանց
Սոթից
եւ
ի
Կիւզելտերե-պաշի
լեռնէ
բարձուէ
իջեալ
`
հանգոյն
Արփայի
խաղայ
ընդ
Հր.
Մ:
Յետ
սորա
ընդունի
Արփա
գետակս
մանունս,
զԱպանա,
եւ
զԵլրին,
(
որ
թուի
յեղեալ
յԱղոպեն
գեղջ
անուանէ
):
Ձախակողմեան
օժանդակք
Արփայի
են
Քեօչպեկ,
Քեօմիւր
հզօրագոյնն,
որ
թուի
յանուն
Գոմք
գեղջ,
Մարտիրոս,
Բուշագ,
Այրի
եւ
Ախուրի
կամ
Ախուրա,
որ
մտանէ
յԱրփաի
սահմանածայր
գաւառին:
Աղբերավայրք
Արփայի
հանգոյն
Փորակին
`
յորոյ
ի
հարաւոյ
կան,
յանթիւ
ձորափորս
եւ
ծործորս
հատուածեալ
դժուարամատոյցք
եւ
ամայիք
են,
այլ
ի
բարձանցն
միայն
Եար-թեփե
լեռնակ
նշանակի
յարեւելս
հիւսիսոյ,
յորմէ
գոտի
երկայն
այլ
ոչ
բարձր
`
ձգի
ընդ
Հր.
ուր
ամբառնայ
Թուր
տաղ
լեառն:
Ի
գլուխ
Քէթեան
ձորում
է
Մուրատ
թեփեսի
լեռնակ,
եւ
ի
միաջակողմն
Գարանլըգ
թեփե.
յանջրպետս
ձորոց
Արփայի
եւ
Արկազեանի
կայ
(
Ծակ-գագաթն
)
Թեփեսի-տելիկ
լեառն:
-
Ի
գլուխ
Եղեգեաց
ձորոյն
յանջրպետս
Գեղամայ
ծովատաշտին
`
ամբառնայ
Շահպուլագ.
եւ
յարեւմտագոյն
սահմանս
օժանդակաց
նորին
`
Հորս
եւ
Թառամ
լեռնակք.
յորոց
արեւմտից
ի
գլուխ
ձորոց
Ելբին
գետոյ
`
բարձրագոյն
լեառն
Թօփ-տաղ
8962:
Բազում
եւ
այլ
լեռնակք
եւ
լեռնաբլուրք
են
անջրպետք
յօգնաթիւ
ձորակացն
յերկոսին
եւս
կողմանս
գետոյն
Արփայ,
այլ
լերինք
բարձրաբերձք
ոչ,
բայց
միայն
սահմանահատքն
գաւառին:
Նշանաւոր
է
Վայոց
ձոր
բուսաբերութեամբ,
եւ
ընդարձակ
արօտավայր
մարգօք,
որ
ասպնջականք
են
յոքնահոյլ
տուարածից.
մանաւանդ
արեւելակողմն
գաւառին
երկուստեք
գետոյն,
ձորահովիտն
Գոմերոյ,
ձորահովիտն
Քէթեանայ,
եւ
հիւսիսակողմն
`
որ
է
աջակողմն
Եղեգեաց
ձորոյն,
նոյնպէս
եւ
ձորակք
Ելբինայ.
ուր
ընդ
մարգաց
եւ
արօտից
`
աճեն
առատութեամբ
եւ
կարեւորք
ի
սնունդ
մարդկան,
ըստ
տանելոյ
բարձրութեան
երկրին,
որ
սակս
արտաքոյ
կալոյ
արքունի
պողոտայից
հաղորդակցութեան
քաղաքաց,
ոչ
է
քաջ
ծանօթացեալ
եւ
քննեալ
ի
գիտնոց
բնաբանից.
այլ
շատ
համարեսցի
սուղ
բան
մի
ծանօթ
պատմչին,
որ
կոչէ
զայն
«
Գաւառ
բարելից
»:
Ի
հանքային
արտաբերմանց
ծանօթ
են
հին
Ջերմուկքն
ի
ծործորս
անդ
աղբերականց
Արփայի,
իբրեւ
12
մղօնաւ
ի
Հր.
Մ.
հռչակաւոր
ջերմկացն
Ծարայ:
-
Արծաթախառն
Կապար
յայտնեալ
մերձ
ի
Գնդեվանս,
ուր
լսի
ցարդ
անուն
Կիւմիւշխանէ
գետոյ
`
որ
արծաթահանս
նշանակէ:
-
Բրածոյ
հանից
կարծիս
տայ
եւ
անուն
Փողահանք
գեղջ.
որպէս
եւ
Դարբն
եւ
Դերբ
`
Երկաթոյ,
քանզի
եւ
կոչին
իսկ
յայլազգեաց
Տէմիրճիլէր: