Սիսական

46. ԱՏՉԱՐ. ՓՈՂԱՀԱՆՔ. ԳԵՏԻԿ. ՄԱՅՐԱԴՈՒՐՔ

Յարեւմտից Գնդեվանաց կիսով փարսախաւ հեռի, յաջմէ գետոյն, ի բարձրաւանդակն դալարազուարճ վայրի կայ Ագճա գեօղ, որում ի դէպ է լինել Ատչարն հին, պարգեւեալն ի Սոփիոյ ` ձեռնակերտի իւրում, յայլազգեաց բնակեալ է արդ 15 տանց, այլ երեւին եւ ի սմա աւերակք եկեղեցւոյ եւ տապանք, որոց արձանագիրք ոչ հրատարակեցան: - Նոյնքան հեռի ի Գնդեվանաց ի հարաւոյ կուսէ, յահեկէ գետոյն, ի լեռնակողմն կայ Գլիչլի կամ Գլըձլը գեօղ 8 կամ 10 տամբք Թաթարաց: - Աստի կամ ի Մամարզայ մինչեւ ի խառնուրդս ձախակողմեան գետակաց օժանդակաց ց ' վեց կամ եօթն մղոն, ընդ ձորավայր դալարուտ ` երագընթաց խաղայ Արփա, ոչ ունելով շինանիստ յափունսն:

Առաջին յիշեալ օժանդակացդ է Կիւմիւշխանէ չայ, որոյ անուն յայտ առնէ զԱրծաթահանսն ոչ անծանօթս եւ յայժմուս ` կապարախառն նիւթովն, ուր երեւին եւ գուրք կամ հորք ի վաղ ժամանակս պեղեալք: Ոմանց թուեցաւ եթէ այս տեղի իցէ Փողահանքն յիշեալ ի պատմչէն Սիւնեաց, զոր ասէ վասն հօրեղբօր իւրոյ Սմբատայ նուաճեալ ընդ իւրով իշխանութեամբ, հաճութեամբ Թաթարաց, այլ զի կարգէ ընդ նմին վիճակս մեծամեծս, ա ' յլ տեղի թուի ինձ: Յերկուց վտակաց ձուլի գետակդ, մին ի Հս. Ել. միւս ի Հր. Ել. եւ կոչի սա Քիշնէյի-չայ ?: Ի գլուխ առաջնոյն ` որ է բնիկ Կիւմիւշխանէի ջուրն ` կայ համանուն գիւղն, կիսով փարսախաւ ի Հր. Գլըչլեայ, բնակեալ յայլազգեաց 25 կամ 30 տանց: Հին եւ աւեր եկեղեցի գեղջս կայ ի բարձրաւանդակի, առ որով եւ տապանք եւ խաչվէմք. ի միումն գրեալ յամի 1309.

Ես Գրիգորէս կանգնեցի զԽաչս յիշատակ հաւր իմ Աղբայրանոյդ ? եւ մաւր իմ Գոհարին. եւ աղբաւր իմ Բէկին. ի Թվ. ՉԾԸ. Ով կարդաք յաղաւթս յիշեցէք.

Երկու մղոնաւ ի Հր. սորին եւ յանկեան կցուածոյ երկոցուն վտակացն ` կայ հին գեօղն Դերբն, նշանակեալ ի ցուցակի եկեղեցւոյն Սիւնեաց. մերձ նմին յարեւմտից միւս գիւղ համանուն կամ մերձանուն ` Դարբ գրեալ, որ ոչ յիշի ի նախնեաց. երկոքին եւս թուրքաբնակք են, ընդ ամէն 40 տամբք. եւ են առ նոքօք աւերակք հին եւեղեցւոյ եւ գերեզմանք: Ի հարաւոյ երկրորդին կայ Տէմիրճիլէր գիւղ ( Երկաթագործք ), 10 տամբք Թաթարաց, որով յայտ լինի զի եւ առաջինքն նշանակեն զԴարբնաց գիւղս, եւ հաւաստեն լինել ի կողմանցս բովուցզ երկաթոյ եւ արծաթոյ: Ի մնացուածս նախնեաց երեւին բազում խաչվէմք, ի միում թուական ԶԽԲ (1493). յայլում. Սուրբ Խաչս բարեխաւս Աղաջանին.

Ի հիւսիսոյ յետին գեղջս նշանակի համանուն հանգրուան մի կամ ամրոց. իսկ ի հարաւոյ սակաւուք հեռի ` Չիրախլու գիւղ փոքրիկ: Երեւին եւ ի սմա աւերակք եկեղեցւոյ եւ խաչվէմք դամբանականք. ի միում գրեալ.

Կանգնեցի Խաչս ( բարեխաւս ) հոգւոյ Խոցդեղին. տղայ աւրաւք ի Քրիստոս փոխեցաւ. Յիշեցէք. Թվ. ՋԲԺ.

որ է ամն փրկչական 1461. յայլում խաչվիմի թերի կամ խանգարեալ արձանս այս.

Սուրբ Խաչս բարեխաւս Նասիպին. Ով կարգէ ի Քրիստոս ( յիշէ ) Թվ … ՂԷ.

Յայտ է թէ հարիւրանիշ թուականն ջնջեալ է, եւ էր թերեւս Ջ, այսինքն 1848 ամի: Հնագոյն եւս յամի 1432.

Այս է հանգիստ Սաւլթան բէգին, որ կիսաւրեաց ի Քրիստոս փոխեցաւ. յիշեցէք ի Քրիստոս. Թվիս ՊՁԱ.

Յայլում խոյանման տապանաքարի.   Այս է հանգիստ Ուջալ բէգին.

Ի գլուխ ձորակին ( Քիշնէի )` որ ի թիկունս խըսիր լերին անջրպետի Ծղկաց ` է գեօղ Քոչպակ կամ Քէօչպէկ իբր 50 տամբք Թաթարաց. առ որով աւերակք եկեղեցւոյ եւ հին գերեզմանք Հայոց: Մերձ ի սա է եւ Լէյլիկաչան ? գիւղ Թաթարաց 25 կամ 30 տամբք, կամ Լէյլիգաչան ( Սիրուհւոյ փախուստ ): Հուսկ ի ստորեւ յարեւմտակողմն յանկեան խառնրդոց Արծաթահանից գետակին ընդ Արփայի ` կայ Չայքէնտ գիւղ ( Գետագիւղ ), եւ դալարագեղ եւ ծառուտ գետամիջի անդ. ուր երեւին հետք եւ մնացուածք նախնի շինութեանց Հայոց, եւ մեծատարր երկնաքար մի ձիթահանից. թաթարաբնակ է եւ սա, 15 տամբք. թերեւս ըստ նշանակութեանն իցէ Գետիկն հին Ցուցակին, յորում ` առաջին գիւղ ի Վայոց ձոր կարգի, եւ երկրորդ ` Դերբն:

Առ խառնրդովք Արծաթահանից գետոյն ընդ Արփայի, կամ առ գիւղիւն ( Գետակայ ) գետակ մի եւս փոքրիկ խառնի ի նոյն ` ի հարաւոյ կուսէ, հանգոյն նմին բղխեալ յողնաշարէ արեւելեան սահմանահատ լերանց Ծղկոյ, գեղեցիկ եւ ծառաւէտ ձորակաւ, յորում երկու միայն գեօղք են մերձակիցք, Ջուլ կամ Ճուլ յարեւմտից, 90 տամբք Թաթարաց, եւ Մարատիւս յարեւելից ` 25 տամբք: Առաջինն թուի ինձ Աջողք հին Ցուցակին, երկրորդն ` ( առ Գիլիսէ-պուլագ վտակաւ ) Մայրադուրք, որ ի հարկէ կոչէր եւ Մայրադուրս, յորմէ դիւրաւ աղաւաղուեալ յայլազգեաց ծագէ անուն նոր. բնութիւն իսկ տեղւոյն ( կանաչախիտ ) ի սնարս լերանց եւ զուգադրութիւն միւսոյ գեղջն առ նմին, ըստ ցուցակին, յաւելուն հաւաստիւ. մնայ բարւոյ բաղդի ոչ միայն հաստատել զայս, այլ եւ քննել զբնական եւ զշինական հանգամանս տեղւոյն. զի են իսկ անդ մնացուածք ազգային շինուածոց, եւ ձեռագործ ջրամբար մեծ. որոյ ջուր անցանէ ընդ կիսաւեր եկեղեցեաւ Մայրադուռս գեղջն, որ փոքր է եւ կրաշաղախ քարամբք, այլ են քանդակք ի նմին, կերպարան արծուոյ եւ ցլու: Ի մերձակայ բլրին են գերեզմանք. ի միում գրեալ է.

Այս է տապան Նազարէթի.

եւ յայլում մեծի տապանի քանդակեալ տեսարան խնջոյից եւ որսոց եւ նուագածուաց: Կայ եւ ի Ջուլ աւերակ եկեղեցի մի, չափաւոր մեծութեամբ, այլ ոչ հին թուականօք. որպէս յամս 1703 եւ 1721.

Շինեցաւ եկեղեցիս Թվին ՌՃԾԲ.

եւ ի տապանի միում վերագրեալ է.

Այս է տապան Յուստասէին ? հանգեաւ Թվին ՌՃՀ.

Ի միջակի գլխոյ երկոցուն ձորագետոց Քիշնէի եւ Ճուլայ ( յորոյ վերայ կամուրջ քարաշէն ), ամբառնայ շեղջաձեւ Ջուլուն տաղ ի լեառն ի հարաւ-արեւելեան սահմանածայր Վայոց ձորոյ. յորմէ կայ մեզ արդ վերադառնալ անդրէն յաջակողմն Արփայ գետոյ, ուստի հեռացաքս ի սահմանս գեղջն Գետակայ: