47
ՁՈՐԱՀՈՎԻՏ
ԳՈՒՏԵՆՈՅ.
ՏԷԼԻԿ
ԹԷՓԷ.
ԳՈՒՏԵՆԻ
Ընդ
մէջ
պարսպաձեւ
երկայնաձիգ
լերանց
որ
յաջմէ
(
յարեւմտից
)
աղբերակաց
Արփայի
`
(
զոր
ցայս
վայր
տեղագրեցաք
),
եւ
նոյնատիպ
զուգահեռական
երկարաձիգ
գօտւոյ
լերանց
`
որք
ի
միջակին
ունին
զԾակ-գագաթն,
ձգի
ձորահովիտ
Քէօթանլու
գետոյ
`
ընդ
համանուան
գեղջն,
ի
Հս.
ընդ
Հր.
ընդարձակ
առապար
խորափոր
գոլով
վերին
մասամբն,
անձուկ
`
այլ
քաջ
տնկախիտ
մայրեւոր
դալարագեղ
հարաւային
մասամբ.
ի
Հս.
կուսէ
շարայարեալ
լերինք
անջրպետ
կան
ընդ
սա
եւ
ընդ
Եղեգնեաց
ձոր.
յորս
եւ
Մուրատ-թէփէսի,
յորմէ
իջանէ
համանուն
գետակ
օժանդակել
յարեւելից
կուսէ
(
յահեկէ
)
զԳուտենի,
սորա
աղբերակունք
են
յանկեան
այսր
եւ
նախայիշեալ
լեռնագօտեաց,
սակաւուք
հեռի
յԵղեգեացն
աւանէ:
Ի
բնական
մասանց
նշանաւոր
է
յիշեալ
լեառնդ
արդարեւ
ըստ
անուանն
Ծակ-գագաթն
(
Թէփէ-տէլիկ
),
իբրեւ
8000
բարձր,
լայնանիստ
ստորոտիւք,
կոնաձեւ
սութեալ
ի
վեր,
լայն
տափարակ
եւ
մասամբ
խորտակեալ
շղթամբք
անդնախոր
վհին,
յորմէ
ժայթքեալ
են
պէսպէս
գունով
քարինք
մանաւանդ
չեչաքարք,
այլ
ոչ
է
խրթնատեսիլ,
զի
բուսաբերութեամբ
կանաչացեալ
եւ
ծաղկեալ
է.
որպէս
եւ
արտաքին
ոլորտք
լերինն:
Ի
խորւոջն
կամ
ի
յատակին,
որոյ
տարածութիւն
է
իբրեւ
150
-
200
քայլ
`
կայ
աւերակ
մատրան
(7
քայլ
յերկայնն,
5
ի
լայն
),
եւ
ջրշեղջ
մի
կամ
աղբիւր
առ
երի,
եւ
վէմ
անգիր
տապանի,
եւ
լուրջ
վայրք
ապաւինի,
ըստ
աւանդութեան,
միանձանց
աղօթականաց
եւ
փախստէից
ի
ժամանակի
արշաւանաց
հինից:
-
Իբրեւ
մղոնաւ
հեռի
`
ի
ստորոտս
լերինն
կայ
կոփածոյ
կարկառ
քարանց
(25
կանգուն
բարձր,
եւ
լայն
),
ի
վերայ
երկու
դրուագեալ
խաչվէմք.
մին
անկեալ,
ի
միւսումն
պատկերաքանդակ
ալեւոր
առաքելոց,
ի
ստորեւն
գրեալ
անուանքն:
Սուրբ
Պետրոս.
Սուրբ
Պաւղոս.
է
եւ
այլ
արձանագիր
`
զոր
քննողք
ոչ
կարացին
վերծանել
վասն
խանգարանացն,
այլ
թուականն
երեւ
էր
ՉԽ.
(1291):
Ի
հարաւային
դիմի
կարկառին
քանդակեալ
է
կիսաբոլոր
ժամացոյց,
հայերէն
տառիւք,
եւ
շուրջ
տապանք
եւ
խաչվէմք
ոչ
սակաւ.
ի
միումն
արձանագրեալ
ի
1320.
Այս
է
հանգիստ
վարդապետին
Յակովբայ,
Թվին
ՉԿԹ.
յայլում
`
1279
թուականաւ.
Եւ
իւր
եղբաւրն
Սարգսին.
+
Այս
է
հանգիստ
Մանուչարին.
Թվին
ՉԻԸ.
Ի
Հս.
Մ.
կողս
լերինն
կայ
Նովլու
կամ
Նաւլու
փոքր
գիւղ
Թաթարաց,
եւ
մերձ
նմին
միւս
եւս
համանուն
Նովլար
կամ
Մոզ-Նովլար.
-
Ոչ
հեռի
ի
ստորոտս
Ծակգագաթն
`
Քէնդէրէ
գիւղ
20
տանց
Թաթարաց:
Ոարձ
ի
կիցս
երկոցուն
գետակացն
որ
գործեն
զգետն,
արտաքոյ
յարեւմտից
կայ
նորն
Քէօթանլու
(
զի
հինն
լքաւ
առ
պակասութեան
ջրոյ
),
ըստ
իս
յանուն
Գուտենի
գեղջ
հնոյ,
եւ
ի
գոգ
նոցին
Կեօքարաս.
երկոքին
եւս
թաթարաբընակք:
Առաջինն
աւանդի
մի
ի
գլխաւոր
գեօղից
գաւառիս
լինել
ընդարձակութեամբ
եւ
շինութեամբ,
40
տամբք
որպէս
եւ
է
իսկ
յարգաւանդ
եւ
ի
զուարճագեղ
գիրս,
առատութեամբ
ջուրց
եւ
գալարեաց,
եւ
ծաղկաւէտ,
մարդօք,
յորոց
քաղեն
մեղուք
զմերթս
քաղցրութեան
ընտիր
եւ
հռչակեալ
աստ
մեղեր:
Ունի
աւերակ
եկեղեցի
սրբատաշ
քարամբք
(12
քայլ
ընդ
երկայնն,
9
ընդ
լայն
).
որոյ
արձանագիր
ոչ
ծանուցաւ,
բայց
յերի
նմին
ի
բլրի
կան
գերեզմանք
ի
խաշվէմք.
յորս
ոմանք
ունին
թուականս
1606
եւ
1639
ամաց,
այլք
`
ոչ.
Սուրբ
Խաչս
բարեխաւս
է
Դաւիթ
բէկին.
Թվին
ՌՁԸ.
+
Կամաւն
Այստուծոյ
ես
Վարդան
կանգնեցի
զԽաչս
ի
փրկութիւն
հոգւոյ
Միքայէլ
Աղին.
+
Այս
է
հանգիստ
Գրիգոր
բէկին.
+
Այս
է
տապան
Սէթա
Խա
(
թու
)
նին.
Թվին
ՌԾԵ.
Կայ
եւ
այլ
ընդարձակ
գերեզմանատեղի
յարեւմտակողմն
ի
սարահարթ
վայրի,
յորում
նշմարին
քսանեւհինգ
խաշվէմք
գեղաքանդակք,
կէօք
կանգունք
այլ
տապալեալք,
յորոց
երեքին
յարակիցք.
ի
միումն
գրեալ,
Գրիգոր
նահատակ,
յիշեցէք
ի
Տէր.
+
Ես
Յովհաննէս
կանգնեցի
զխաչս
ի
բարեխաւսուիւն
հոգււոյ
իմոյ .
+
Ի
Թուին
ՉԱ.
Ի
բարեպաշտ
իշխանութեան
Արսէնի
կանգնեցաւ
Խաչըս.
ես
Սահակ
որդի
Սիմոնայ
մեծ
յուսով
կանգնեցի
զխաչս
ի
փրկութիւն
հոգւոյ
իմոյ:
Անծանոթ
է
Արսենդ
իշխան,
եւ
ստուգութեան
կարօտին
անուանքն
եւ
թուականն
(
ՉԱ,
1252):
Իբր
երկու
մղոնաւ
բացագոյն
կայ
նման
վերոյիշելոյն
աւերակ
կոփածոյ
եկեղեցւոյ,
որոյ
չյայտնեցաւ
արձանագիր,
այլ
ի
մերձակայ
խաչվէմս
շիրմացն
են
եւ
կարի
հնագոյնք
իսկ.
որպէս
միում.
Թվին
ՅՀԴ
կանգնեցաւ
սուրբ
Խաչս
…
յանուն
Տեառն
Աշոտոյ
որդւոյ
Սահակայ
Սիւնեաց:
Յազգաշար
պատկերի
իշխանաց
Սիւնեաց
`
որ
գտանեմ
Աշոտ
որդի
Սահակայ.
ժամանակն
`
925
ամ
ի
դէպ
գայ
երկոցուն
Սահակեանց
Հայկազեայց
`
եղբօր
եւ
որդւոյ
Բ
Գրիգորի
Սուփանայ,
այլ
ի
պատմութեան
ոչ
յիշին
սոցա
որդիք.
իսկ
տեղին
`
պատշաճի
բնիկ
իշխանաց
անդրանիկ
տոհմին:
-
Յայլում
նրբաքանդակ
կապուտագոյն
խաչվիմի
(
իբր
երկու
եւ
կէս
Չ.
բարձր
),
առ
հարաւային
դրան
եկեղեցւոյն
`
կայ
արձանս
990
ամի.
Ի
Թու.
ԻԼԹ
ի
թագաւորութեան
Սմբատայ
որդւոյ
Վասակայ
կանգնեցաւ
Նշանս
ի
ձեռն
Գրիգորիկայ.
Ի
թիկանց
նորին
`
երախտաւոր
ոմն
իրայարգ
եւ
յարգելի,
արձանագրելով
ծանուցանէ.
Ես
Գրիգորի
որդի
Գէորգ
…
աստուածային
տեսչութեամբ
գտի
զարձանս
բազում
աշխատութեամբ
եւ
մեծ
յուսով
բերի
ի
դուռն
եկեղեցւոյս,
կանգնեցի
զնշան
սուրբ
Խաչիս
իմ
զաւակաց
արեւշատութեան.
որ
յաւուր
գալստեան
Որդւոյն
Աստուծոյ
առեալ
զամբար
լուսոյ
ընդ
առաջ
(
ելցեն
)
տեսանել
զփառս
Քրիստոսի.
Որք
ընթեռնուք
զգծագիրս
ի
վէմս
քանդակեալս
`
յիշեցէք
եւ
զիս
զյաւգնամեղս.
Թուականն
պատշաճի
Ա
Սմբատայ
թագաւորի
Սիւնեաց,
Վասակայ
որդի
լինելն
`
թոռին
նորա
Բ
Սմբատայ,
ըստ
պատմչին
բանից,
եթէ
ոչ
վրիպիմ:
Ի
կէս
ԺԳ
դարու
Դաւթի
թագաւոր
Սուանաց
`
փախուցեալ
ի
կալանաց
Բաշու
Նոյին
զօրավարի
Թաթարաց
`
բնակելոյ
ի
Ձագեձոր
Հաբանդայ,
«
անցանէր
ընդ
գլուխ
գեղջն
»
Գուտենոյ,
որոյ
տէր
Թանկրի-ղուլի
յազատաց
Սմբատայ
Օրբելեանց,
հեծեալ
ձիարձակ
լինէր
ունել
զնա.
իսկ
նորա
իմացեալ
զի
յարանց
Սմբատայ
է
`
արկ
նմա
զքսակն
յորում
պահէր
գոհար
ակն
մի
լուսաւոր
յոյժ
եւ
մեծագին,
զայն
մատուցեալ
ապա
Սմբատայ
առ
ղանն
Թաթարաց,
եգիտ
մեծ
շնորհս:
Երկրորդ
գիւղն
Կէօքաբաս
կամ
Կէօյապաս
`
առ
երի
առաջնոյն
ի
հարաւոյ
կուսէ,
20
տամբք,
կայ
առ
Պօլպուլագ
(
Յորդաղբիւր
)
վտակաւ
`
որ
խառնի
ի
Գուտենի
գետ.
անուն
գեղջդ
օտարոտի
իմն
լսի
եւ
ոչ
գտանի
մերձաձայն
հին
անուանց
Ցուցակին,
բայց
եթէ
Խոզաւասն:
Յելից
հարաւոյ
գեղջն
ամբառնան
Կապոյտ
լերինք,
ըստ
Ջալալեանի,
այլ
գեօղն
Կապոյտ
շատ
հեռի
է
ի
հարաւոյ
Արփայ
գետոյ:
Են
ի
գեղջն
Կէօքաբաս
աւերակք
կոփածոյ
եկեղեցւոյ
(18
քայլ
երկայն,
10
լայն
),
եւ
առ
արեւմտեան
դրամբն
երկու
խաչվէմք
յոյժ
գեղեցիկ
քանդակօք.
«
Ի
վերին
ծայր-միոյ
խաչին,
գրէ
Ջալալեան,
կայ
պատկեր
փրկչական
`
ունելով
ի
ձեռին
զխաչ.
յերկուց
կողմանց
նորին
աղաւնիք
թռուցեալք.
յաջմէ
եւ
յահեկէ
պատկերք
արանց
կանգուն
կացելոց,
նոյնպէս
խաչակիրք.
ի
ներքոյ
այսոցիկ
արանց
նրբաքանդակ
պատկեր
արծւոյ
եւ
ցլու,
որոց
մերձ
լուսնաձեւ
բոլորակ
շրջանակն
շրթայաշար
մանուածովք
մանր
յօրինեալ,
զորով
կայ
գրեալ
յամի
1545.
Ի
Թվին
ՋՂԳ.
Յիշատակ
մաւր
իմոյ
Ուլու
խաթունին.
եւ
ի
ճակատ
խաչին.
Ես
Վարդանս
`
կազմեցի
զԽաչս
ի
փրկութիւն
Խաչատուրին:
Արձանագիր
միւսոյն
է
յամի
1489
եւ
90.
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Խաչատուր
Երէց
կանգնեցի
զայս
Խաչս
հոգւոյ
փրկութեան
Պարոն
Սմբատին
եւ
իւր
թոռին,
ով
կարդայք
յիշեցէք
ի
Քրիստոս.
Թուին
ՋԼԸ.
Են
եւ
առ
հարաւային
դրամբն
խաչվէմք
երեք
`
կիսեղծ
արձանագրութեամբք.
յորոց
մին
է.
Ես
Արղութէս
կանգնեցի
զԽաչս
ի
փրկութիւն
հոգւոյ
…
իմոյ
Բաբին.
յիշեցէք
ի
Քրիստոս.
միւսն
`
յամի
1400.
Յանուն
Աստուծոյ
ես
Սալամս
կանգնեցի
զԽաչս
եղբաւրն
Աժմանդին
?
որ
մնաց
…
ով
կարդաք
յիշեցէք
ի
Քրիստոս.
ԸՃԽԹ.
Իսկ
ի
հարաւոյ
կուսէ
եկեղեցւոյն
տապան
մի
է
քանդակեալ
պատկերաւ
նիզակաւոր
ձիաւորի,
արձանագրաւս.
Ես
Մարգարս
կանգնեցի
զԽաչս
եղբաւրս
Թադէոսին,
որ
է
որդի
Մէլիք
բէկին.
ՌԾԲ
թվին: